odd y gynnulleidfa ychydig. Ar ol bod yno rhwng tair a phedair blynedd, symudodd i Frome.
Yn mis Medi 1845, urddwyd Mr. David Salmon, o athrofa Aberhonddu, yno, (genedigol o ymyl Trefdraeth, yn sir Benfro), ac ymdrechodd yn ffyddlon i gyflawni ei weinidogaeth, a llwyddodd i gymaint o raddau ag y gallesid disgwyl dan yr amgylchiadau, oblegid mae yn ddigon hysbys, fod yn llawer hawddach cychwyn achos newydd, nag adferu hen achos dirywiedig. Ymadawodd Mr. Salmon yn Mai 1849, i Oak Hill, gerllaw Bath; ac y mae yn bresenol yn weinidog yr Eglwys Annibynol yn Mhenfro.
Dilynwyd Mr. Salmon gan Mr. Owen Owen, yr hwn a ymadawodd yn 1850. Un genedigol o Bankyfelin, gerllaw St. Clears, sir Gaerfyrddin ydyw; ac aelod gwreiddiol o Bethlehem. Yr oedd yn un o chwech o frodyr a droisant at y weinidogaeth er na bu yr un o honynt yn llwyddianus iawn ynddi. Mae Mr. O. Owen yn bresenol yn Birmingham, ac yn perthyn fel y deallwn i'r Eglwys Sefydledig. O ymadawiad Mr. O. Owen hyd sefydliad y gweinidog presenol, ni bu yno un gweinidog sefydlog, ond pregethid yno bob Sabboth gan bregethwyr cynnorthwyol o'r dref a'r gymydogaeth. Mae y gwasanaeth yn cael ei ddwyn yn mlaen yn hollol yn yr iaith Saesoneg er's ugain mlynedd bellach; a thrwy bob cyfnewidiad, cadwyd yno ryw lun o achos fel llin yn mygu trwy y blynyddau.
Ar yr 17eg o Fedi, 1867, cafodd Mr. W. G. Edwards, o athrofa Aberhonddu, ei urddo yn weinidog, i'r ychydig enwau a lynasant wrth yr hen achos trwy bob tywydd. Mae Mr. Edwards yn llafurus iawn, ac yn bresenol y mae argoelion gobeithiol yr adfywia yr achos. Bwriedir adeiladu capel newydd yno y flwyddyn hon (1870). Mae cyflawnder o bobl yn y gymydogaeth, ac nid oes un capel arall, gan unrhyw enwad, yn agos iawn i'r lle. Hefyd y mae rhyw adgofion cysegredig yn gysylltiedig a'r fan. Mae yn y fynwent weddillion canoedd o hen grefyddwyr enwog yn gorphwys, ac yn eu mysg y tanllyd Thomas Saunders, a'r enwog Dr. Jenkin Lewis. Hyderwn y llwydda yr ymdrech a wneir yn awr i gyfodi yr hen achos i fyny i'r enwogrwydd a berthynai iddo gynt; ac y rhoddir i'r gweinidog ieuangc ysbryd selog Nehemiah i adeiladu muriau yr hen Jerusalem adfeiliedig hon.
Cafodd amryw gymanfaoedd eu cynal yn Heol-y-felin, o bryd i bryd. Yn 1796, cynhaliwyd cymanfa fawr Deheudir Cymru yno, a chymanfa sir Fynwy yno yn 1812, 1824, ac 1839.
Gan fod y defnyddiau hanesyddol am yr eglwys hon mor brin ac anmherffaith, mae yn anmhosibl i ni roddi rhestr gyflawn o'r pregethwyr a godwyd ynddi o oes i oes. Yr ydym wedi methu dyfod o hyd i enwau ychwaneg o honynt na'r rhai canlynol:
Thomas Rees. Y cwbl a wyddom am dano ef, yw ei fod yn fyfyriwr yn athrofa Caerfyrddin o 1771 hyd 1774.
David Thomas. Yr oedd ef yn bregethwr parchus yma o 1790 hyd 1796, pan y symudodd, ond nis gwyddom i ba le.
William Jones. Yr oedd yn byw yn mhlwyf Maesaleg, a bu farw Gorphenaf 6ed, 1810.
Isaac Harries. Gweinidog y Morfa, am yr hwn y bydd genym lawer i'w ddyweyd ynglyn a hanes yr eglwys hono.
