PENNOD IV.
Yr Ysgol a'i Hysgolheigion
TUA Chalan Gaeaf y flwyddyn 177— rhedodd y si o fferm i fferm ac o fwthyn i fwthyn yn ardaloedd Blaenau Nedd a Chynon fod Ysgol Ddarllen i'w chynnal ragblaen am drimis yn y Pompran, a bod athro hynod o lwyddianus i ofalu amdani. Parodd hyn lawenydd mawr am fod pobl Godre'r Bannau, fel pobl llawer ardal arall, wedi eu tanio ag awydd angherddol i ddarllen y Gair drostynt eu hunain. Nid nad oedd yn eu plith rai a fedrent hynny eisoes, oblegid oddiar gyfnod Tomos Llywelyn o'r Rhigos a Dafydd Benwyn o'r Tyle Morgrug, bu tô ar ol tô o feirdd lleol yn ymhyfrydu mewn triban, englyn a chywydd.
Ond ychydig oedd y rheiny a dywedyd y lleiaf. Rhodiai corff y bobl mewn tywyllwch, ac er wedi cefnu ar ddefodaeth ac oerni yr hen eglwysi er ys tro bellach, eto heb fynwesu pethau gwell yn eu lle.
Ond wedi fflachio o fellten eirias yn wybren Llanddowror wele Ddeheubarth yn wefr drwyddi. Yr oedd rhai o frodorion y Blaenau eisoes wedi mynychu'r Ysgolion Teithiol mewn cymoedd eraill. "Ysgolion Teithiol" yn wir oedd y disgrifiad mwyaf tarawiadol ohonynt yn eu perthynas â hwy, oblegid ni chyfrifent naw neu ddeng milltir i'w cerdded er eu cyrraedd yn ddim o'u cymharu â'r breintiau a gaent drwyddynt.
Ond bellach, daeth yr ysgol i'w bro hwy eu hunain. Trefnwyd ty annedd yn y Pompran i'w
