PENOD IV
DANIEL ROWLAND, LLANGEITHO
Ei faboed a'i ddygiad i fynu—Ei ordeiniad—Ei droedigaeth yn eglwys Llanddewi- brefi—Yn tynu lliaws i Langeitho trwy ei bregethu tanllyd—Pregethu y ddeddf—Yn dyfod yn fwy efengylaidd—Myned allan o'i blwyf—Cyfarfod am y tro cyntaf a Howell Harris—Erlid Daniel Rowland—Sefydlu seiadau—Ei droi allan o'r eglwys— Llangeitho yn dyfod yn Jerusalem Cymru—Desgrifiadau Charles o'r Bala; Jones, Llangan; Griffiths, Nevern; Christmas Evans; John Williams, Dolyddelen; a Dr. Owen Thomas, o weinidogaeth Rowland.
AR ben bryn goruwch dyffryn prydferth Aeron, tua milldir a haner
islaw Llangeitho, ar y tu gorllewinol i'r afon, y saif amaethdy cyffredin ei
olwg o'r enw Pantybeudy. Yma y ganwyd
Daniel Rowland, yn y flwyddyn 1713. Ei
rieni oeddynt Daniel a Jennet Rowland.
Offeiriad yn yr Eglwys Sefydledig oedd y
tad, yn dal bywoliaethau Llancwnlle a
Llangeitho, ac heb ddim neillduol ynddo
i'w wahaniaethu oddiwrth glerigwyr eraill
y wlad. Ail fab iddynt oedd Daniel, ond
tra rhagorai ar John, y bachgen henaf,
mewn talent, er i John hefyd gael ei ddwyn
i fynu yn offeiriad. Ychydig o hanes
maboed Daniel Rowland sydd ar gael, ond
dywed traddodiad ei fod yn fachgenyn
bywiog, llawn asbri a hoenusrwydd, gyda
llonaid ei groen o chwareu, ac yn rhagori
mewn pob math ar gamp. Yr oedd yn
dywysog yn mysg ei gyfoedion ieuainc.
Pa beth bynag a wnelid, ai pysgota brithyllod yn afon Aeron, chwareu hêl cadnaw
ar hyd llechweddau y dyffryn coediog a
thlws, neu ynte ymryson gyda y bêl droed,
byddai ef yn debyg o fod ar y blaen.
Rhagorai yn yr ysgol lawn cymaint ag fel
chwareuwr; yfai ddysg fel yr ŷf y behemoth ddwfr. Er nad oedd yn meddu unrhyw
dueddfryd grefyddol, dygid ef i fynu ar
gyfer y weinidogaeth yn yr Eglwys Sefydledig, yn ol arferiad y dyddiau hyny, a
chafodd ei anfon i Ysgol Ramadegol
Henffordd i berffeithio ei addysg. Pan yn
ddeunaw oed, cafodd ei alw adref ar farwolaeth ei dad, ac nid yw yn ymddangos iddo
ddychwelyd. Ond yr oedd yn ysgolhaig
pur dda, ac oblegyd hyny cawn yr esgob
yn ei ordeinio yn y flwyddyn 1733, pan nad
oedd ond ugain oed, ac felly heb gyrhaedd
yr oedran gofynol yn ol y gyfraith. Am
ryw reswm anwybyddus yn awr, ordeiniwyd ef yn Llundain, ond ar sail llythyrau
cymeradwyol esgob Tyddewi, a cherddodd
yntau yr holl ffordd i fynu i'r Brif-ddinas.
Profa hyn dlodi ei amgylchiadau, ac yn
ogystal, wroldeb ei feddwl. Ymddengys y
cawsai John, ei frawd hynaf, fywioliaethau
Llangeitho a Llancwnlle ar farwolaeth eu
tad; yn bur fuan rhoddwyd iddo yn
ychwanegol ficeriaeth Llanddewi-brefi; ac
yn guwrad i'w frawd di-nôd y penodwyd
Daniel Rowland. Ni chyfododd yn uwch
na chuwrad yn yr Eglwys Sefydledig, ac
ni chafodd trwy ystod yr holl amser y bu
yn gwasanaethu fwy na deg punt y flwyddyn
fel cydnabyddiaeth am ei lafur.
Dyddiau y tywyllwch oedd y rhai hyn ar Gymru. Arferai yr offeiriaid garlamu yn ddifeddwl dros y llithiau a'r gweddïau yn yr eglwys, heb y gradd lleiaf o ddifrifwch yn eu hyspryd, ac ar derfyn y gwasanaeth aent allan i ymuno ag oferwyr y plwyf, naill ai mewn yfed cwrw a meddwi yn y dafarn gerllaw, neu ynte, mewn chwareuon ac ymrysonau ar y maes. Nid oes sail o gwbl dros gredu fod Daniel Rowland fymryn gwell; yn hytrach, oddiwrth yni ei natur, gallwn gasglu ei fod y blaenaf gyda y campau ofer, a'r annuwioldeb a'r rhysedd a ffynai. Ond nid hir y cafodd ei adael yn y cyflwr hwn. Etholasid ef gan Dduw i fod yn un o'r prif offerynau yn efengyleiddiad a dyrchafiad ysprydol Cymru,
Gyda golwg ar yr amgylchiadau a arweiniasant i'w droedigaeth ceir dau draddodiad gwahanol, ond nid anhawdd eu cysoni. Yn ol un, yr oedd yn eiddigus o'r cynulleidfaoedd mawrion a ymgynullent i wrando y Parch. Phyhp Pugh, gweinidog
