Wat Emwnt/Cwrdd a Hen Gydnabod
| ← Ystryw Mileinig | Wat Emwnt gan Lewis Davies, y Cymer |
Ar Dir y Byw → |
PENNOD XXI.
Cwrdd a Hen Gydnabod.
ERBYN dychwelyd ohonynt i'r gwersyll, a dwyn y baich erchyll at ddrws pabell y milwriad, yr oedd gofyn mawr pa beth oedd yn bod. Nid oedd alwad ar i'r milwyr ymgynnull oblegid ni atseiniodd yr un utgorn; ond ymgynnull a wnaethant serch hynny, oblegid o babell i babell fe aeth y newydd fel tân—"The mystery cleared—no more murder of sentries."
Wat, wrth gwrs, ydoedd arwr y noson, a rhaid oedd iddo fynd i bresenoldeb y cadfridog a'i brif gapteniaid yn ddiymdroi i adrodd yr helynt yn fanwl. Holwyd, ac ail—holwyd yno, ac atebodd yntau, er ei anfantais iaith, ei oreu i bopeth. A hynny a wnaeth gyda'r fath ddiymhoniad fel ag i fwyhau, os yn bosibl, glod y gamp a gyflawnasai.
"Evidently a Welshman," ebe'r Cadfridog yn y diwedd, and a fine one at that!" Yna gan droi at un o'i swyddogion, ebe fe ymhellach, "Major, you ought to be proud of him, and of being his fellowcountryman."
"I am, general," ebe hwnnw, "although I cannot claim to being Welsh myself even though I dwell in Wales. But I have known Private Edmunds before, General." Yna gan droi at Wat, ebe fe, "How are you, Edmunds? I see you also are game, like the bird you sold me."
Cododd rhywbeth i wddf Wat ar hyn, ac yn enwedig am y cyfeiriad at yr aderyn a ddug ei serch gymaint yn yr hen wlad. Ond ef a'i hadfeddiannodd ei hun wrth droi i saliwtio'r Major, sef oedd hwnnw, Anthony Moore, Yswain, o Aberhonddu.
Sylwodd y cadfridog fod teimladau Wat yn dechreu cael y trechaf arno, ac ebe fe'n garedig, "Sergeant! Private Edmunds will now retire," ac eilwaith wrth y Cymro ei hun, You will probably hear more of your good night's work. It was simply splendid!" Ac ar hyn cododd y gŵr mawr ar ei draed, gwnaeth y cwmni yr un modd, ac aeth Wat allan, ac i'w babell at ei gydradd.
Yn y mess y noson ar ol hynny adroddodd Major Moore yr holl hanes am ymladdfa'r Plough gynt. "Egad!" ebe fe, "you should have seen how the Beacons thrashed the Forest of Dean. It was worth going fifty miles to see." Yna ymhelaethodd am y modd, ag efe yn meddwl prynu'r Beauty am bum gini, y gorfuwyd arno dalu pedwar ar ddeg.
Yr oedd chwerthin mawr am hyn,—am yr Uchgapten yn cyfaddef yn ei erbyn ei hun. Mwynhawyd hynny gan neb yn well na'r Cadfridog, a hwnnw yn ei lawenydd, ac oherwydd ei edmygedd o Wat, a ddyweddod, "Look here, gentlemen! It will be a long time before the reply comes to my report to London. What do you say to a little present on our own, right away to Private Edmunds?"
"Bravo! the very thing!" medde pawb, a chyn pen yr wythnos galwyd y Cymro i'r un babell drachefn, ac yno yng ngwydd y prif swyddogion o bob catrawd rhoddwyd i Wat ugain gini fel teyrnged o edmygedd His Majesty's Officers for a gallant action."'
Ond er cymaint moliant a enillodd Wat yn Nhrenton, pell oedd y rhyfel o fod yn ffafriol i'w wlad, ac o ddwyn gobaith iddo yntau. Gwasgwyd y llu y perthynnai ef iddo, yn ol a blaen rhwng Trenton a Princetown am rai misoedd, brwydrodd fwy hwnt i'r Delaware, ac yn y diwedd wedi ymladd mewn llawer man arall, bu mor anffodus a pherthyn i fyddin yr Arglwydd Cornwallis, ar roddi o hwnnw ei arfau i lawr yn Yorktown yn 1781.
Triniodd yr Americaniaid eu carcharorion gyda llawer o ddyngarwch, hynny yw, lle nad oedd cyhuddiad yn erbyn catrodau neilltuol am rheithio pobl ddiniwed y wlad yn flaenorol. Dyna'r rheswm i'r Hessiaid fod o dan y fath wyliadwriaeth fanwl, yr oedd eu cynhanes mor nodedig drwy yr holl wlad.
Bu i Wat unwaith hefyd ddyfod o dan ddrwgdybiaeth o ysbeilio a lladrata, am i is—swyddog Americanaidd, rywfodd neu'i gilydd, ddyfod i wybod ei fod yn cario cryn arian ar ei berson i ba le bynnag yr ai. Eglurodd yntau yn ddigon wynebagored ei fod yn berchen ar bedwar gini ar ddeg pan laniodd yn Staten Island gyntaf, ac i'r swyddogion yn Nhrenton ei anrhegu ag ugain gini yn ychwanegol.
"That is all very well for you to say," ebe'r milwriad a driniodd yr achos. "Have you any witnesses to prove it?"
"Yes, sir!" ebe Wat yn eiddgar, "Major Moore, late of the King's 40th, is in this very town now. knows all about my money."
Hwnnw, wedi ei holi, nid yn unig a ategodd ddywediad Wat, ond a adroddodd i'r swyddogion Americanaidd yr holl hanes am werthiant yr aderyn yn Aberhonddu, ynghyd â'r amgylchiadau am y rhodd yn Nhrenton.
"I had heard of that exploit," ebe un, " but little did I think of meeting the hero of it. We are much obliged to you, Major, for the information. That decides the matter once and for all."
Trodd y ddrwgdybiaeth yn fantais i Wat yn y pen draw, oblegid aeth yr hanes am dano i glyw pob un o'i geidwaid, a derbyniodd oddiar eu dwylo lawer ffafr a braint, rhagor ei gyd garcharorion.
Gwnaeth yntau ei orau i deilyngu'r parch a enillasai a llwyddodd i'r fath raddau, fel pan ddaeth y cadoediad hir ddisgwyliedig, cyfaddefai'r Cymro i'w hun mai nid rhwymau o gwbl a fu ei gaethiwed ef.