William Jones (Nofel)/Pennod 10 - O Fryn Glo—I Fryn Glo

William Jones (Nofel)

gan T Rowland Hughes

PENNOD X

O FRYN GLO—I FRYN GLO

GORAU Bryn Glo a welai William Jones—pobl y capel a'r côr a'r dyrnaid o wŷr difrif a ddeuai i festri Salem ambell gyda'r nos. Sylweddolodd hynny un bore Sadwrn wrth ddychwelyd adref ar ôl tro i Ynys-y-gog yng nghwmni Mot.

Cerddasai ymhellach nag a fwriadai wrth gychwyn allan, ac wedi cyrraedd pentref Ynys-y-gog, dringasai'r llethr ar y dde i gael golwg ar yr eglwys hynafol ac i oedi yn y fynwent. Rhyfedd, meddai wrtho'i hun, fel yr oedd y cerrig-beddau'n ddarlun o'r lle—yr hen rai, bron i gyd yn Gymraeg ac yn cynnwys englyn neu adnod, yn cofnodi marwolaeth y ffarmwr Richard Harris neu'r saer Thomas Jenkins neu'r gof William James, a llawer o'r rhai newydd, y mwyafrif ohonynt yn Saesneg, er cof am Ralph Cross neu Ernest Trowbridge neu Matthew Higgins. Daliai'r enwau Cymreig, wrth gwrs, i ymddangos ymhlith y dieithriaid, a chysgai rhyw Gwilym Davies wrth ochr rhyw Oswald Gulliford. A'u meibion hwy? Oswald Davies a Gwilym Gulliford.

Yr oedd hi ymhell wedi un pan gyrhaeddodd William Jones waelod Bryn Glo ar ei ffordd yn ôl, a chofiodd iddo gael siars gan Feri i fod gartref i ginio erbyn hanner awr wedi deuddeg. Yn lle mynd ymlaen heibio i'r orsaf a thrwy'r brif heol, penderfynodd dorri drwy'r ystrydoedd ar ei chwith. Hwnnw oedd y tro cyntaf iddo weld yr heolydd hynny, a dychrynodd braidd. Gwir fod Nelson Street a'r ystrydoedd gerllaw iddi'n dlawd iawn, ond cerddai yn awr heibio i dai a phobl a phlant a ymddangosai'n aflan. Edrychodd yn ôl i chwilio am Fot, a gwelodd fachgen bychan yn cydio yng ngholer y ci ac yn ei lusgo i mewn i un o'r tai. Brysiodd i ddrws agored y tŷ hwnnw, a syllodd yn frawychus ar a welai.

Wrth waelod y grisiau, a charpiau budr amdano, yr oedd plentyn bach eiddil iawn yr olwg yn cropian ar gerrig oerion y llawr, a deuai o'r tŷ ysgrechian plentyn llai, llais cras y fam yn ei dafodi, a "Shut that bloody baby's mouth" o enau'r gŵr. Gan fod drws y gegin hefyd yn agored, cafodd gip ar anhrefn y lle—ar y llawr cerrig na olchwyd mohono ers dyddiau lawer, ar weddill y brecwast a'r cinio o hyd ar y bwrdd, ar y tryblith a daflesid ar gadeiriau a llawr, ar aflerwch anhygoel yr aelwyd a'r grât. Ond nid oedd angen llygaid i ganfod hagrwch a budreddi'r tŷ hwnnw: ceisiodd William Jones beidio ag anadlu wrth wyro ymlaen i guro ar y drws.

Rhuthrodd geneth fach garpiog heibio iddo ac i mewn i'r tỹ â phapur newydd yn ei llaw. Clywodd hi'n dweud, yn Saesneg, fod rhywun yn y drws, ond cydiodd ei thad yn awchus yn y papur ac yna rhegodd yn chwyrn. "Another bloody sixpence gone west," meddai rhwng ei ddannedd. Curodd William Jones drachefn, yn uchel y tro hwn, gan y clywai Mot yn cwynfan yn rhywle yng nghefn y tŷ. "Wel ?" Edrychai'r gŵr yn gas arno, ac yr oedd yn ddyn i'w ofni, cawr digoler, yn llewys ei grys, a'i fawd wedi ei daro'n haerllug am ei felt. Yr oedd aroglau diod o amgylch y "Wel?" a sug baco ar wefusau'r gŵr.

"Esgusodwch fi, ond yr ydw i wedi colli ci. Newydd 'i golli o, a meddwl 'mod i wedi 'i weld o yn dŵad i'r tŷ yma."

"Alf!" cyfarthodd y dyn i gyfeiriad y cefn. "Alf! Damo'r crwt 'na! Alf!"

"Yes, Dad?"

"Bring that dog by 'ere."

"O.K."

"On i'n gwpod 'i fod a ar gôll, ac am fynd ag a lawr i'r Police Station. Un bach pert yw a, 'êd. Lyfli dog, lyfli dog, gwbôi, gwbôi." A thynnodd ei law tros ben y ci.

"Wel, diolch yn fawr i chi. ... Tyd Mot, tyd, 'ngwas i."

"The gentleman is going to give you a sixpence, Alf," meddai'r cawr wrth ei fab. Ac wrth syllu ar ruddiau llwydion y bachgen, rhoes William Jones ei law yn ei boced i chwilio am ei bwrs. Ond sylweddolodd mai "another sixpence gone west" fyddai'r stori.

"I haven't got change, Alf," meddai, "but if you will come with me up the road to the shop, I can get change there, yes?"

Gwgodd y tad, ond neidiodd y bachgen at y cynnig. Piti, yntê! meddai William Jones wrtho'i hun, gan daflu golwg ar ddillad carpiog ac ar wyneb a dwylo a gliniau budr y bychan wrth ei ochr; gwelai fod bodiau'i draed yn ymwthio drwy flaenau'i esgidiau tlawd. Ceisiodd siarad ag ef yn Gymraeg, ond ni wnâi'r bachgen ond edrych arno â llygaid mawr ac ofnus. Cyrhaeddodd y ddau siop fechan ar gongl yr ystryd.

"Sweets you like, isn't it?"

Nodiodd y plentyn, gan bwyntio at ryw erchyllterau lliwiog, pob un wrth goes bren, mewn blwch yn y ffenestr. Prynodd y chwarelwr ddau o'r rhai hynny iddo a dau orens a chwarter pwys o fisgedi. Yr oedd yn amlwg na wyddai'r bachgen fod y fath haelioni i'w gael ond mewn breuddwydion. "Stub Street," meddai Meri pan gyrhaeddodd ei brawd y tŷ ac adrodd yr hanes. Mingamodd, gan ysgwyd ei phen mewn anobaith cyn chwanegu, "Fel 'na yr ydw i'n cofio'r lle, hyd yn oed pan oedd pethau'n mynd yn iawn yma. Mae hi'n biti."

Llusgai'r dyddiau heibio. Rhoesai William Jones y gorau i chwilio am waith ers rhai misoedd, ac nid âi ef a Chrad am dro fel y gwnaethent yn yr haf. Crwydrent i lawr i Neuadd y Gweithwyr ac i Glwb y Di-waith yn bur selog, ond lladd amser yr oeddynt gan amlaf—a "mynd o'r ffordd." Ni chwynai Meri am yr oriau y'u ceid yn loetran yn y tŷ, ond gwyddent yr hoffai lonydd i yrru ymlaen â'i gwaith. Ni chyfarfyddai'r côr mwyach, ac araf treiglai ambell gyda'r nos heibio. Sgwrsio â Chrad am Lan-y-graig a'r chwarel neu â Meri am eu mam neu'r Hen Gron oedd prif adloniant William Jones ar y nosweithiau hynny, ond trawai draw i'r drws nesaf hefyd i wrando ar David Morgan yn adrodd am ei daith i America gyda'r côr, neu ar Idris yn sôn am ryw lyfr a ddarllenai. Ai hefyd i Glwb y Di-waith pan fyddai dadl neu gyngerdd yno. Yna, un noson yn niwedd Chwefror, galwodd Twm Edwards.

"Ma' nhw 'di gofyn i fi stejo dwy ddrama fach yn y capal," meddai, wedi iddynt gytuno bod y tywydd yn dal yn oer iawn.

"A 'wy'n moyn eich help chi, bois."

Eglurodd ei fod yn methu â chael digon o actorion ar gyfer un o'r dramâu, ond y gwelai William Jones fel siopwr gwych a Chrad fel plisman bendigedig ynddi.

"Fi!" gwaeddodd Crad. "Y nefoedd fawr! 'Fûm i 'rioed yn actio dim. 'Rioed."

"Na finna'," meddai William Jones mewn dychryn.

"Rwyt ti wedi dwad i'r tŷ rong, Twm 'ngwas i," chwaneg- odd Crad. Yna cofiodd am y Band of Hope yn Llan-y-graig ers blynyddoedd. "Ond mi fu William 'ma yn dipyn o adroddwr unwaith."

"Y? Na fûm i, 'neno'r Tad."

"Yn y Band of Hope, William."

"O. Ond 'doeddwn i ond hogyn bach."

"S dim raid i chi wylltu, bois. Partia' bach ŷn' nhw, yn niwadd y ddrama."

"Bach ne' beidio, 'dydw i ddim yn mynd yn blisman ar unrhyw lwyfan iti, Twm."

Ond ni chymerodd Twm sylw o'r gwrthwynebiad. "Ma'r plot," meddai. A chawsant amlinelliad cyffrous o gymeriadau a digwyddiadau'r ddrama.

Cyfyd y llen, meddai Twm, ar ŵr di-waith a'i wraig mewn cegin dlawd. Y mae hi'n hwyr ar noswaith o aeaf ("Sŵn gwynt, 'chi'n deall"), ond cyn troi i'w gwely eglurant i'w gilydd ac i'r gynulleidfa mor bryderus ydynt ynghylch eu mab a'u merch. Ymh'le y caiff Dic y fath arian i wisgo a swagro fel y gwna? Ac onid yw Megan yn y sinema neu mewn dawns bob nos? Rhwygir y nos gan daranau ("Atmosphere, 'chi'n gweld"). Daw'r ferch i mewn, ar gychwyn i ddawns. Cymer ei thad y Beibl oddi ar y dresel. Dawns neu beidio, y mae'n rhaid iddi wrando ar ddarn allan o lyfr Jeremiah. ("Contrast, 'chi'n deall—yr hen wr a'i Feibl, a'r ferch 'di gwisgo lan i'r ddawns"). Yna, saetha'r tad gwestiynau miniog at ei ferch. O ba le y daw'r arian a werir ganddi? A oedd hi wedi dechrau lliwio'i gwallt? Lle cawsai hi'r arian i brynu'r ffrogddawns grand 'na? Pam gynllwyn y rhoddai hi'r fath baent a phowdwr ar ei hwyneb? A'r taclau ffôl 'na yn ei chlustiau? Etyb y ferch yn wyllt ("Dramatic clash, 'chi'n deall"), ac yna erfyn yr hen wraig am i'r gŵr beidio â bod mor gas wrth Fegan fach. ("Pathos, bois"). Megan yn torri i wylo, yn tynnu'r modrwyau o'i chlustiau a'u taflu i'r tân, ac yn rhuthro allan. Taran enbyd. Llun Dic, y mab, yn syrthio o'i le ar y mur, arwydd o ryw alanas sydd ar ddigwydd. Megan yn dychwelyd, mewn gwisg dywyll a thlodaidd a heb y paent a'r powdwr ar ei hwyneb. ("Na chi olygfa, bois!"). Y tri'n wylo'n hidl a'r ferch yn cyffesu iddi gael arian a enillasai Dic ar geffylau, meddai ef. Curo awdurdodol ar y drws. Megan yn ei ateb. Pwy sydd yna, tybed? ("Suspense, bois"). Daw siopwr a phlisman i mewn yn gwthio Dic o'u blaeriau. Eglurant iddynt ei ddal yn ceisio agor safe y siop ac iddo gyfaddef bod ganddo lawer o arian a phethau eraill wedi'u cuddio yn y tŷ. Yr hen wraig dorcalonnus yn syrthio ar wddf Dic bach, y ferch ar ei gliniau, a'r hen ŵr yn cydio eto yn ei Feibl. Taran fawr arall yn ysgwyd y lle. Llen araf, araf, araf.

"Wel, be' ych chi'n feddwl ohoni, bois?" gofynnodd Twm.

"Reit dda, wir," oedd barn William Jones. "Ond ..."

"Ond beth?"

"Wel ... 'Ydach chi'n meddwl y basa'r ferch yn cael troedigaeth lawn mor sydyn?"

"Ma' fa'n ddramatig, 'chi'n gweld."

"O."

Yr oedd yr ymresymiad yn un terfynol. Er hynny, codai nifer o gwestiynau eraill ym meddwl William Jones. Cafodd gip ar yr Hen Gron, er enghraifft, ac ni hoffai'r defnydd rhwydd a ffuantus a wnâi'r ddrama hon o'r Beibl. A dyna'r crio 'na. Ond ni ddywedodd air arall.

"Ydi hi'n rhaid iti gael y plisman 'na ynddi hi, Twm?" oedd cwestiwn Crad.

"Wel, odi, bachan. 'Na'r cleimacs."

"Ond nid i'r tŷ y basan' nhw'n mynd â'r hogyn."

"Y?"

"I'r Polîs Stesion, 'ngwas i. Yntê, William?" Apeliodd Crad at ei frawd yng nghyfraith fel petai hwnnw'n hen gyfarwydd â chael ei lusgo i'r rhinws.

Daeth Meri i mewn i'r ystafell, ac eglurodd Twm ei neges iddi hi. Dim ond rhannau bychain yn niwedd y ddrama, William Jones i gael locsyn a Chrad ddillad Pierce y plisman. Dyna un rheswm y daethai Crad i'w feddwl—am ei fod tua'r un faint â Sam Pierce, heddgeidwad Bryn Glo.

"Fûm i 'rioed yn actio, Twm, a 'dydw i ddim yn meddwl dechra' yn fy hen ddyddia', 'ngwas i." Yr oedd Crad yn gadarn ar y pwnc.

"Un, dwy, tair ... Dim ond deg speech fach sy 'da ti i'w dysgu, bachan."

"Dydw' i ddim yn mynd ar lwyfan i ddeud bw na ba. Ond os licia William 'ma

"Wel, na, wir, diolch i chi yr un fath."

Apeliodd Twm at Feri. "Pwnnwch dicyn o sens i benna'r ddau fachan 'ma, Mrs. Williams, wir."

"Gadwch chi'r llyfra' yma iddyn nhw," oedd ei hawgrym cysurlawn hi. "Maen nhw'n siŵr o ddysgu'r partia' i chi."

"Y?" Edrychodd Crad ar ei wraig fel petai'n ei gweld am y tro cyntaf erioed.

"Mi fydd yn ddiddordab newydd i chi'ch dau, Crad. Ac mi wyddost faint o bleser gafodd William hefo'r oratorio."

"Roedd William yn medru canu. Ond am actio!

"Twt, mi fedar rhywun actio rhanna' bychain fel'na."

"Rhywun ond fi a William."

"Gadwch chi'r llyfra' yma, Mr. Edwards. Mi ofala' i 'u bod nhw'n dysgu'r ddrama."

Yn o araf y cerddai'r ddau actor anfoddog i'r ymarfer yn y festri y nos Lun ganlynol, a chafodd William Jones gryn drafferth i gadw Crad rhag troi'n ei ôl. Ni ddefnyddid y festri mwyach fel aelwyd i'r di-waith, gan i ystafell weddol gyffyrddus gael ei dodrefnu yn yr ystabl a drowyd yn Glwb. Erbyn hyn codwyd llwyfan fechan yn y festri, a cherddai Twm Edwards ymlaen ac yn ôl ar honno fel petai newydd benderfynu setlo holl broblemau'r gwledydd ar unwaith ac am byth. Ef ei hun a gymerai ran y tad yn y ddrama. Awdur, cyfarwyddwr, actor—yr oedd ef yn ŵr prysur a phwysig.

Eisteddodd y ddau actor i lawr i wylio rhan gyntaf y chwarae. Uchelgais y cyfarwyddwr oedd cael pawb i gerdded yn urdd- asol fel ieir, tynnu ystumiau â'u hwynebau, a gwneuthur defnydd helaeth o'u dwylo. "Och, y mae'r storom hon yn tanseilio'r holl fyd heno, Siôn," oedd sylw'r fam ar ryfyg y daran, a chredai William Jones fod Mrs. Leyshon, a actiai'r hen wraig, yn bur naturiol ac effeithiol ei ffordd. Ni hoffai'r gair "tanseilio"—na'r gair "storom," o ran hynny—ond yr oedd angen ymadroddion felly mewn drama, efallai. Barn y cyfarwyddwr oedd bod yn rhaid i Mrs. Leyshon anelu at rywbeth mwy "dramatig" o lawer—"Och" fel petai hi ar lewygu, "storom" fel petai hi'n sôn am y Diafol ei hun, "tanseilio" gan gymryd arni ysgwyd y cread yn ei dwylo, ac yna "Siôn" â dagrau yn ei llais wrth iddi syrthio'n swp yn ôl i'w chadair ger y tân. Rhoddai hyn gyfle—"dramatig" eto—i'w gŵr groesi ati i'w chysuro ac yna i godi ei olwg i'r nef a mynegi'r farn mai "yng ngwaetha'r storom gref" y gwelir Ef ar ei orau. Treuliwyd llawer o amser yn trin ac ail—drin yr olygfa hon, ac âi Mrs. Leyshon druan yn fwy nerfus—ac annaturiol—bob tro. Ni fedrai Twm yn ei fyw gael digon o arswyd yn y gair "storom."

"Nawr 'ta'," meddai. "Meddyliwch am storm, storm fawr, storm felltigedig." ("Yffarn o storm" a ddywedai Shinc). "Reit. 'Nawr, rhowch gant o stormydd felly 'da'i gilydd—gwynt, glaw, mellt, trana'—a 'na chi, w!"

"Os ydi Twm yn credu y medar o wneud cant o blismyn allan ohona' i," sibrydodd Crad, "mae o'n gwneud coblyno gamgymeriad."

Gan na chyrhaeddwyd canol y ddrama'r noson honno, ni bu galw am y siopwr na'r plisman, a throes y ddau tuag adref yn llawen ond yn pryderu tipyn am y dyfodol. Ac yn y tŷ Thoes Crad, wrth bwnio'r tân neu gludo plât i'r bwrdd neu estyn tamaid i Fot, efelychiad perffaith o ystumiau amlycaf Twm Edwards.

"Gad imi dy weld din actio'r plisman, Crad," meddai William Jones wrtho ar ôl swper.

"Yn fy ffordd i ne' yn null Twm?" gofynnodd yntau.

"Yn null y cyfarwyddwr, wrth gwrs."

"Reit. Tyd allan hefo mi, Wili John."

Camodd Crad yn awdurdodol i mewn drwy ddrws y gegin, gan gydio'n ffyrnig yn ysgwydd Wili John ac edrych arno fel petai am ei lyncu'n fyw. Yna gwthiodd y bachgen o'i flaen, a safodd yn y drws â'i draed ar led a'i freichiau ymhleth, yn ymgorfforiad chwyrn o'r Ddeddf ar ei llymaf. Yr oedd Wili John ac Eleri yn eu dyblau.

"Yr ydw i am dynnu coes yr hen Dwm nos 'fory, William," meddai ar ddiwedd y perfformiad.

"Sut, Crad?"

"Mi actia' i'r plisman felna o ran hwyl."

"Na, gwell iti beidio, ne' mi fydd yn meddwl dy fod ti'n chwerthin am ben y ddrama, weldi."

"Gora'n byd. Mae arna' i isio cael fy nhroi allan o'r Seiat."

"O'r Seiat?"

"O'r ddrama, wsti. Mi fydd yr hen Dwm yn gaclwm pan wêl o fi'n gwneud hwyl am ben 'i blisman o, ac er mwyn talu'n ôl imi, mi chwilia am ryw reswm dros roi'r cic-owt imi, 'gei di weld."

Cafodd y siopwr a'r plisman gyfle i wthio Dic, y troseddwr, i mewn i'r llwyfan y noson drannoeth. Ceisiodd William Jones edrych mor ddifrifol â sant, ond pan sylweddolodd fod Crad yn goractio fel y gwnaethai yn y tŷ, ciliodd y tu ôl i'r ddau arall i guddio'i chwerthin. Hyrddiodd y plisman ei garcharor i gyfeiriad y tad a'r fam wylofus, ac yna golchodd ei ddwylo'n araf ar ôl cyffwrdd yn y fath aflendid. Chwythodd William Jones ei drwyn, rhag ofn i Dwm Edwards gael cip ar ei wyneb; yna troes ei gefn i gymryd arno ildio i bwl o besychu anorfod.

"Grêt, w!" Yr oedd y cyfarwyddwr wrth ei fodd.

"Y?" Rhythodd Crad arno.

"Born actor, Crad, born actor, bachan."

"Ond ... "

"First-rate, w. Dramatic entrans cystal ag unrhyw broffesional. Born actor, bachan."

"Ond hannar munud

"Reit. Yr entrans 'na eto."

Eglurodd fod dau wendid mawr—y wên ar wyneb Dic, a edrychai fel un yn mwynhau rhyw ddigrifwch mawr yn lle fel gŵr a ddaliwyd yn troseddu, a'r ffaith fod y siopwr o'r golwg tu ôl i'r plisman. Yr oedd yn rhaid i'r gynulleidfa gael gweld y siopwr, er nad oedd ef yn bwysig iawn yn y ddrama. Y plisman yn berffaith. "Perfect" oedd gair y cyfarwyddwr.

"Be' goblyn wna' i 'rwan?" sibrydodd Crad. "Ydi o'n meddwl 'mod i'n mynd o flaen cynulleidfa i dynnu'r fath 'stumia'?"

"Ydi, mae arna'i ofn, Crad."

"Be' sy'n bod. ar y ffwl gwirion? Mi ofala' i y bydd o'n deffro'r tro yma. Ac 'yli di, Jack Bowen, sycha'r wên 'na oddi ar dy wynab, 'ngwas i." Jack Bowen oedd "Dic" y ddrama.

Tynnodd Crad, yr ail dro, ddigon o ystumiau i ddychrynu holl droseddwyr y byd: ni bu plisman i'w ofni'n fwy yn unman erioed. Taflodd winc ar Mrs. Leyshon, rhag ofn y credai ei fod o ddifrif, a balch iawn oedd hi o'r cyfle i guddio'i hwyneb ac i feichio wylo ar fynwes Dic.

"Grêt, w," oedd barn y cyfarwyddwr eto. "Ac 'ych chi, Mrs. Lishon, yn llefan dicyn yn well 'nawr. Y plisman dicyn yn felodramatig 'falla', dim ond shêd bach, wrth gwrs. Ond Crad bachan, pwy 'wetws wrthot ti na allet ti ddim acto? Bachan, bachan!"

Yr oedd Crad yn huawdl ar y ffordd adref. Os peth fel'na oedd drama....! Nid âi ef ar gyfyl y lle eto.

"Pryd y deudodd o yr oedd y practis nesa', William?"

"Nos Wenar. Chwech o'r gloch."

"Fydd y bôi yma ddim yno."

"Ond beth am Meri?"

"Hi fydd yn fy stopio i."

"Y?"

"Mi gei di weld."

Nos Wener a ddaeth. Cawsai Crad byliau go gas o golli anadl a phesychu yn ystod y dydd, ond bu bron iddo â mygu ar ôl te. Dug ffisig y meddyg beth esmwythyd, ond yr oedd hi'n amlwg fod y pwl hwn yn un gwaeth nag arfer.

"Fydda' ddim yn well imi aros adra hefo fo yn lle mynd i'r practis 'na, Meri?" oedd cwestiwn pryderus William Jones. Clywodd Crad, a gwylltiodd.

"Dydi rhyw dipyn o beswch ddim yn mynd i 'nghadw i o'r practis," meddai. "Fi ydi'r actor gora' yno, medda Twm."

"Ond 'fedri di ddim mynd heno, Crad," atebodd ei wraig.

"Medra' i, medra'!" A chododd i ymbaratoi. Ond gafaelodd yr aflwydd ynddo eto, a bu'n rhaid iddo fodloni ar suddo'n ôl i'w gadair wrth y tân. Teimlai William Jones yn drist o'i weld, er y ceisiai beidio â dangos hynny. Piti, ynté? Ond pan droes Meri ei chefn, gwthiodd Crad ei dafod allan arno a chrychu ei drwyn. Yna cofiodd.

"Rho'r llyfr drama 'na'n ôl i Twm, William," meddai'r claf yn wan. "Tasa' peth fel hyn yn digwydd yn ystod y perfformiad, weldi, mi faswn yn sbwylio'r pwdin i gyd."

"Ia, dyna fyddai ora', 'falla'," oedd barn Meri.

"Piti hefyd," ochneidiodd yr actor siomedig. "Roedd Twm yn dweud ... Ond dyna fo. 'Does dim help."

Yr oedd hi'n wir ddrwg gan y cyfarwyddwr golli ei "stâr tyrn," chwedl yntau, ond rhaid oedd plygu i'r drefn. A gwyddai fod Isaac Jones, un o'r blaenoriaid, yn dyheu am ran yn y ddrama, a chan ei fod ef, fel Crad, yr un faint â'r plis- man lleol, yr oedd popeth yn iawn. Wrth gwrs, bachan go haerllug ac uchel ei sŵn oedd Isaac, a byddai angen ffrwyno tipyn arno rhag ofn iddo droi'r plisman yn destun chwerthin, ond gofalai ef, Twm, am hynny. Ac nid bob dydd y câi rhywun gyfle i roi blaenor yn ei le, w.

Ni chafodd William Jones gystal blas ar "Gyflog Pechod" ag a gawsai ar y Messiah. Âi i bob ymarfer yn selog a phrydlon, dysgodd ei ychydig linellau'n gydwybodol, a gwnaeth ymdrech deg i ymddangos yn siopwr wynebgaled a didrugaredd ac i fod yn glochydd eiddgar i'r person rhuadwy, y plisman. Ond teimlai'n eiddigus o Grad, a fwynhâi fygyn diog gartref wrth y tân.

Ni hoffai Jack Bowen, "Dic" y ddrama, o gwbl. Credai mai rhyw swagrwr gwag oedd y bachgen, ac enciliai'n ofnus oddi wrtho ef a'i sŵn. Gwisgai'n rhodresgar—dillad ac esgidiau brown, hosanau lliwiog iawn, siaced wlân felen, felen, crys gwyrdd, tei o liw gwin, ac yr oedd hi'n amlwg y talai sylw defosiynol i'r tonnau yn ei wallt. Gweithiai, am gyflog bach, fel clerc yn swyddfa'r Cyngor, ond ymddangosai bob amser fel petai'n fab i berchennog y chwarel—patrwm y Gogleddwr o uchelwr. Ond yr oedd yn Gymro da ac, ym marn William Jones, yn actor gwych. Gwastreffid rhyw chwarter awr o bob ymarfer mewn dadl rhyngddo ef a'r cyfarwyddwr—Jack yn haeru mai naturioldeb, nid "hen gamocs," oedd yn bwysig, a Thwm yn ei ddarbwyllo'n addfwyn trwy gyhoeddi ar uchaf ei lais iddo actio mewn dramâu cyn i ryw grwt fel ef, Jack Bowen, ddysgu siarad. Cerddai William Jones adref gyda Jack ar ddiwedd un o'r nosweithiau ystormus hyn.

"Beth ych chi'n feddwl o'r fusnas, Northman?" "Northman" y galwai Jack Bowen ef bob amser.

"Pa fusnas, dywad?"

"Syniad y Twm Edwards 'na o acto."

"Wel, i ddeud y gwir, er na wn i ddim byd am betha' fel hyn, weldi, yr ydw i'n meddwl mai chdi sy'n iawn."

"Odych chi, wir? Dewch miwn am funud." Aent heibio i'w dŷ.

"Na, dim diolch. Wedi ... wedi addo mynd adra'n syth.

Crad ... Crad ddim hannar da."

"Dim ond am wincad." A chydiodd y llanc ym mraich y chwarelwr.

Gan y gwelai hwynt yn y capel bob Sul, adwaenai dad a mam a chwaer Jack yn bur dda, a mawr fu'r croeso a gafodd. "Dim ond galw am funud," meddai pan gyrhaeddodd y gegin. Am funud? Nonsens, yr oedd yn rhaid iddo aros am "ddish- gled o de" gyda hwy. Y swper yn barod, dim ond arllwys dŵr i'r tebot. Haws fyddai i gamel ... ac ufuddhaoda William Jones.

Dyn mawr, llywaeth, oedd Huw Bowen, y tad, ac un go debyg iddo oedd y ferch, ond yr oedd Sarah Bowen, fel Jack, yn bur wahanol iddynt. Gwraig denau, eiddgar, ormesol ei hegni. Yr oedd hi'n hynod groesawgar, ond wrth iddi estyn y bara-ymenyn neu'r caws iddo, teimlai dan orfodaeth i'w ddifa ar frys gwyllt. Bwytawr bychan a phwyllog oedd ef, a lled-ofnai yr edrychai Sarah Bowen ar ei berfformiad fel anfri ar ei chroeso llethol. Treuliodd fwy na hanner yr amser yn gwrthod, mor foesgar ag y medrai, chwaneg o hyn a chwaneg o'r llall, a chydag ochenaid gudd o ryddhad y diolchodd am yr hawl i danio'i bibell ar ddiwedd y pryd. Dynes ffeind. Ffeind iawn. Rhy ffeind.

Prin y deuai gair o enau Huw Bowen, ond nodiai a gwenai'n bur aml i roi ei fendith ar sylwadau ei wraig a'i fab. Treuliai ef rai dyddiau yn ei wely bron bob wythnos, gan fod rhyw wendid ar ei frest, ond darllen nofelau Saesneg cyffrous a wnâi y rhan fwyaf o'r amser er pan gaewyd y pwll. Dywedai Crad nad oedd dim ar frest y dyn, ond y meiddiai, ambell fore, ar ôl codi, feddwl drosto'i hun a mynegi ei farn ar rywbeth; a chyn gynted ag y gwnâi ef hynny, codai ei wraig ei dwylo mewn braw a'i yrru ef yn ôl i'r llofft. "Does dim rhaid i'r hen Huw ond dechra' meddwl, wsti," oedd sylw Crad, "nad ydi Sarah yn 'i fwndlo fo'n ôl i'w wely." Ond braidd yn angharedig oedd barn Crad weithiau—"Mr. a Mrs. Sarah Bowen" y galwai ef y ddau hyn.

Brysiodd Jac i'r parlwr a dychwelodd â llawysgrif yn ei law.

"Hwn on i am i chi weld," meddai. "Ma'r sort o beth wy' i'n feddwl wrth ddrama."

"O? Pwy sgwennodd hon, Jack?"

"Fi."

Eglurodd yr awdur ifanc beth oedd y prif ddigwyddiadau ynddi—hanes llofruddiad rhyw ŵr cyfoethog—ac yna darllenodd dudalen neu ddwy. Brawddegau cynnil, cwtá, brathog, cyfarthiadau gwn.

"Slic, ontefa?" gofynnodd.

"Ia, wir, fachgan, llithrig dros ben."

"Nid fel y brawddege' 'na sy 'da Twm Edwards. 'Nawr, beth ych chi'n feddwl ohoni hi?"

Safai'r fam gerllaw, yn rhyfeddu at athrylith ei mab. Hynny, efallai, a wnaeth feddwl William Jones braidd yn feirniadol. Drama slic. Slic iawn. Rhy slic. Fel ei hawdur a'r lol a oedd yn perthyn iddo.

"Wir, Jack, 'wn i ddim byd am y petha' 'ma, fachgan, dim o gwbwl, ond mae 'na un peth yn taro i'm meddwl i..."

"Ia?"

"Dydi pobol ddim yn siarad fel y rhai sy gan Twm Edwards yn 'i ddrama. Maen' nhw'n drwm ac ara' deg, yn annaturiol o hen-ffasiwn. Dyna ydw i'n feddwl, beth bynnag. Ac mi ddeudis i hynny wrth Twm un noson ar ein ffordd adra o'r practis. Ond 'wnâi o ddim gwrando arna' i."

"Te wetsoch chi wrtho fa!" Swniai Mrs. Bowen yn anhygoel, ac edrychodd y tad a'r ferch yr un mor frawychus arno.

"Do. Pam?"

"Wel! ... "Tybiai William Jones fod y De yn bur hoff o'r gair "Wel!", tair llythyren yn cynnwys cyfrolau huawdl. Wrth gwrs, eglurodd y wraig, gwyddent fod Jack yn fyrbwyll o feirniadol ym mhob practis, ond fel actor y siaradai ef, ac wedi'r cwbl, yr oedd ganddo hawl i hynny ar ôl disgyblaeth o dan Mr. Stephens yn yr Ysgol Ganolraddol. Ond beirniadu'r ddrama ei hun yng nghlyw'r awdur croen-denau!

Wel!

Cofiodd y chwarelwr un o sylwadau doeth Crad. "Tact ydi enw canol y Sowthman, 'yldi," meddai un diwrnod ar yr heol. Newydd gyfarfod Shinc y tu allan i'r Clwb yr oeddynt. "Yffarn dân!" oedd ebychiad hwnnw. "Twm 'di sgwennu drama! Yffarn dân!" A'r munud nesaf ymunodd y dramaydd ei hun â hwy. "Wy'n deall bod ti'n cal hwyl ar ddrama fach sha'r capel 'na," meddai Shinc wrtho. Ac ymchwyddodd Twm, gan deimlo'n dra diolchgar i Grad a William Jones am oleuo meddwl eu cyfaill digapel.

"Be' 'wetws a wrthoch chi?" gofynnodd Jac.

"O, dim llawar o ddim. 'Roedd o'n defnyddio lot o ryw eiria' Saesneg nad oeddwn i'n 'u dallt nhw."

"Ond gwedwch, beth ych chi'n feddwl o hon sy 'da fi?

Yn onest, 'nawr."

"Wn i ddim byd am y petha' 'ma, fel y deudis i, ond ..."

"Ia?"

"Wel, pobol sy mewn drama, yntê? Ac os pobol, pobol amdani, yntê?"

Nodiodd Jack yn ddeallus, gan nad oedd y gwirionedd yn ddigon eglur i'w amau.

"Hynny ydi, pobol naturiol," chwanegodd William Jones.

"Mi ofynnis i i Twm pryd y mae'r petha' yn 'i ddrama fo'n digwydd. 'Hiddiw,' medda' fynta'. 'Ond mae'r bobol yn siarad fel yr oeddan nhw gan mlynedd yn ôl," medda' finna'."

"Odyn', odyn'. 'Ych chi'n reit."

"Yn ara' deg a hen-ffasiwn a phregethwrol."

"Itha' gwir, w. 'S neb yn siarad fel na 'eddi'. A beth ôch chi'n mynd i 'weud am hon?" Daliai ei gampwaith ei hun yn ei law.

"Dyna on i am ddeud—nad ydi pobol ddim yn llusgo siarad a defnyddio geiria' mawr fel cymeriada' Twm, ond nad ydyn nhw ddim yn cyfarth ar 'i gilydd chwaith fel y bobol sy gen' ti, Jack."

"Ond play of situation sy 'da fi. Action play, thriller, ingenuity of plot, chi'n deall."

Tybiodd William Jones ei bod hi'n bryd iddo droi adref, rhag ofn, ac yntau yng ngafael yr huodledd hwn, iddo fynegi'r farn y gallai Wili John unrhyw fore ar gefn ei feic greu hanner dwsin o sefyllfaoedd tebyg. Cofiodd eto nad oedd Crad yn hanner da.

"Yr oeddwn i yn llygad fy lle y noson o'r blaen, 'ngwas i," oedd sylw'r gŵr hwnnw yn y tŷ pan glywodd yr hanes.

"Hefo be?"

"Ynglŷn â'r Sowthman a'r tact sy'n perthyn iddo fo. Dyna 'ti Sarah Bowen, mam y Jack Q.P. 'na, chwedl yr hogia' 'ma. Marcia di 'ngair i, William, fe fydd hi'n canmol Twm Edwards a'i ddrama fel coblyn yn 'i wynab o. Dyna iti wendid mawr y bobol i lawr yma, a mi gei enghraifft ohono fo bob dydd."

"Falla', wir, fachgan, ond maen nhw'n credu mai hynny sy ora', weldi."

At y drafodaeth fawr a gawsent, yn nhŷ David ac Idris Morgan un noson, y cyfeiriai Crad. Y gwahaniaeth rhwng y Gogleddwr a'r Deheuwr oedd y testun, ac wedi iddynt benderfynu bod pobl y Gogledd yn feirdd ac athronwyr a diwinyddion i gyd, a phobl y De oll yn gerddorion ac actorion a chwaraewyr Rygbi digymar, aethant i chwilio am wendidau. Casgliad terfynol y ddau Sowthman oedd mai gŵr drwgdybus oedd y Gogleddwr, a thybiai'r ddau arall mai un di-hîd oedd Shoni. Yna traethodd Crad ei farn am y peth a alwai'r byd yn "tact," ac wrth ennill gwres a huodledd, aeth cyn belled â chyhuddo pob copa walltog yn y cwm—ond David ac Idris Morgan—o fod yn 'Shoni-bob-ochor.' Efallai mai Wili John, a ddaeth i alw'i dad a'i ewythr at eu swper, a lefarodd eiriau doethineb. Yr oedd y gwahaniaeth rhwng Northman a Sowthman yn amlwg ddigon, meddai ef—un yn gwisgo bresus a'r llall yn gwisgo belt. Un yn ei gwman braidd, a'i olwg tua'r llawr, a'r llall yn sgwario'i ysgwyddau a tharo'i fawd yn ei felt. Bresus a belt—yr oedd y peth yn syml iawn. Llithrai'r dyddiau heibio'n gyflymach yn awr. Llafuriai William Jones mewn clwt o dir ar y llethr yn ystod y dydd, a chadwai'r capel a'r ddrama ef yn brysur gyda'r nos. Ar enw Crad—fel aelod swyddogol o Glwb y Di-waith yr oedd yr alotment, ond ei frawd yng nghyfraith a weithiai ynddi. Yr unig anfantais oedd y digwyddai'r darn tir fod wrth ochr un Twm Edwards, a syniad y gŵr hwnnw am balu, lawer bore, oedd rhoi ei bwys ar ei raw i draethu'n anghelfydd ar gelfyddyd y ddrama. "Mi faswn i'n rhoi rhawiad o bridd yn 'i gego, William," oedd awgrym Crad un canol dydd. Ond nid oes unrhyw dystiolaeth iddo ddilyn y cyfarwyddyd.

Oedasom yn rhy hir yn barod ymhlith helyntion dramaol William Jones, ac ni fanylwn ychwaneg. Digon yw dywedyd iddo, ar noson y perfformiad, gofio'i linellau bob un, rhoi cam ymlaen a dau gam i'r dde yn y lle priodol, a gwneud i'w wyneb caredig a diniwed ymddangos mor chwyrn a dideimlad ag yr oedd modd. Troesai'n ystyfnig yn yr ymarfer terfynol y noswaith gynt. Syniad y cyfarwyddwr o siopwr oedd gør yn gwisgo sbats, cadwyn loyw ar draws ei wasgod, coler big, barf, a sbectol. Cytunodd William Jones i ymddangos felly, ond nogiodd ar bwnc y farf. Adwaenai ef filoedd o siopwyr —-wel, ddegau, beth bynnag—ac nid oedd un ohonynt yn farfog. Bu'n rhaid i'r cyfarwyddwr siomedig, ar ôl ysbeidiau o gerdded yn ôl ac ymlaen yn bur ddramatig, fodloni ar ddarlun anghyf- lawn o ŵr y Royal Stores. Felly, chwedl Crad, y collodd y Ddrama Gymraeg locsyn. Ond gallai ei fforddio, meddai ef.

Cawsant lythyr llon oddi wrth Arfon yn niwedd Mawrth. Gadawsai Slough, meddai, i weithio yn Llundain, mewn cronfa recordiau'n perthyn i'r un cwmni. Go anniddorol oedd y gwaith-pacio recordiau a chyfeirio'r parseli i bob rhan o'r byd—ond daethai o hyd i lety heb ei ail, a châi gyfle yn awr i fynd i gapel Cymraeg yn rheolaidd. Yr oedd wrth ei fodd ; ond caent yr hanes i gyd pan ddeuai adref dros y Pasg. Aeth Crad a William Jones i gyfarfod y trên nos Wener y Groglith, a gwyddent ar unwaith fod y llanc yn llawer hapusach nag y buasai pan welsant ef ddiwethaf. Ac wrth ei swper, adroddodd ei stori.

Gan na hoffai ei lety na'i waith yn Slough, neidiodd at y cynnig i symud i Lundain, yn arbennig gan y golygai hynny goron o godiad yn ei gyflog. Penderfynodd dreulio prynhawn a hwyr y Sadwrn dilynol yn chwilio am lety yn y brifddinas.

Diflas iawn fu'r prynhawn. Wedi prynu tri phapur newydd, aeth trwy'r hysbysebau ynddynt yn ofalus, ac yna i ffwrdd ag ef mewn bws ac ar droed i alw yn y tai mwyaf tebygol. Ond siomedig fu'r ymchwil: ni ddarganfu un yr hoffai ymgartrefu ynddo. Ar ôl teirawr o ruthro yma a thraw, troes yn finedig i dỹ-bwyta am gwpanaid o de, ac yno dechreuodd wneud rhestr o'r cyfeiriadau na chawsai amser i alw ynddynt. Cododd y gŵr a eisteddai gyferbyn ag ef wrth y bwrdd, ond cyn troi ymaith i'w ffordd, gwyrodd tuag at y llanc a dywedyd, "Why don't you try the Y.M.? It's just over the road, first right.” Diolchodd Arfon iddo, a phenderfynodd fynd i'r lle ar unwaith.

Croesodd y ffordd tua'r adeilad hardd ar gongl yr heol gyntaf ar y dde. Safodd gerllaw am funud i wylio'r gwŷr ifainc ysgafndroed a âi i mewn ac allan drwy'r drws, a gwelodd fagad ohonynt yn dychwelyd ar ôl bod yn chwarae pêl droed yn rhywle. A gâi ef lety yn y plas hwn, tybed ? Dringodd y grisiau'n bryderus, a dywedodd ei neges wrth y Porthor ac yna wrth yr Ysgrifennydd. Cafodd groeso a chydymdeimlad, ond gwyddai ar unwaith pan soniwyd am brisiau'r llety na allai ef fforddio byw yno. "Half a minute," meddai'r Ysgrifennydd pan droai Arfon ymaith. "Take this list with you.” Rhestr o leoedd tebyg i'r Y.M., ond eu bod yn rhatach, ydoedd hi, a chychwynnodd Arfon eilwaith ar ei deithiau ymchwil, er ei bod hi'n dechrau tywyllu. Wedi dwyawr arall o grwydro a holi, safodd yn ddigalon gerllaw'r lle nesaf ar y rhestr. "The Young Scots Club," meddai'r pamffledyn yn ei law, a phrin yr oedd hi'n werth iddo alw yno. Nid oedd ef yn Ysgotyn-gwaetha'r modd, chwanegodd yn ei flinder chwerw.

Syllodd ar yr adeilad—tri thị anferth wedi'u huno. Yr oedd yno le i dros gant, yn sicr, a theimlai Arfon yn eiddigus wrth y llanciau a welai'n ysgrifennu neu ddarllen mewn ystafell fawr gyferbyn ag ef ac wrth y lleill a chwaraeai bing- pong yn y nesaf. Canai bachgen tua'r un oed ag ef yn un o'r llofftydd wrth wisgo ar gyfer dawns neu rywbeth. Yr oedd calon Arfon fel plwm o'i fewn. Y tu ôl iddo, dafliad carreg i ffwrdd, llifai sôn a goleuadau ar hyd heol lydan; o'i gwmpas, ystryd unig a gwag; o'i flaen, cynhesrwydd a chysur y Clwb i'r gwŷr ifainc o'r Alban. Pam nad oedd Clwb tebyg i Gymry ifainc mewn lleoedd fel Slough a Llundain? Crynodd yn unigrwydd oer yr heol, a chwarddodd awel ym mrigau noethion y goeden enfawr y safai dani. Yn naear y gerddi tros y ffordd i'r Clwb y gwreiddiai'r goeden, ac fe'i dychmygai Arfon ei hun, ambell hwyr o haf, yn eistedd i ddarllen ar un o feinciau'r gerddi hynny, a thwrf Llundain fel rhu trai ymhell. Daeth y glaw yn gawod sydyn.

Ymh'le y cysgodai? Rhuthrodd ar draws yr ystryd i borth y Clwb. Trwy wydr y drws mewnol gwelai gyntedd eang, ysgwâr, ac yn ei gongl dde safai gŵr ifanc yn darllen rhyw hysbysiadau ar y mur. Pan ddigwyddodd edrych tua'r drws a chanfod Arfon y tu allan, brysiodd i agor iddo. Daliodd y drws yn agored, a synnodd yn fawr wrth weld y llanc, y tybiai ef ei fod yn aelod o'r Clwb, yn dal i sefyllian y tu allan.

"Aren't you coming in?" gofynnodd.

"No, I'm ... I'm just sheltering from the rain."

"Oh, sorry! I thought I'd seen you about the Club.

But come and shelter inside. It's cold out here in the porch."

Dywedai ei acen gref mai Ysgotyn ydoedd.

"Thanks. Till the rain stops.

Aethant drwy'r cyntedd i ystafell y ping-pong.

"Care for a game ?" gofynnodd y gŵr ifanc. Yr oedd y ddau chwaraewr newydd roi'r gorau iddi.

"I wouldn't mind. I used to play a lot at home."

Enillodd yr Ysgotyn y gêm gyntaf, Arfon yr ail, a bu'n rhaid cael trydedd i dorri'r ddadl. Erbyn hynny yr oeddynt yn weddol hy ar ei gilydd, a hoffai Arfon ei gyfaill newydd yn fawr. Yn araf ac anfodlon y rhoes ei gôt amdano i gychwyn yn ôl i'r llety digysur yn Slough. Clywai sŵn llestri'n tincial yn y cyntedd.

"Nine o'clock," meddai'r Ysgotyn, Strachan wrth ei enw. "Porter makes a cup of tea for those who like one. Come on, one for the road !"

Ac uwch y gwpanaid o de adroddodd Arfon ei stori.

"Why don't you try and get in here?" oedd cwestiwn Strachan. "Best place in London. Nowhere like it. And very reasonable."

"But I'm not a Scotsman."

"That doesn't matter. It's a Club for young Scotsmen, but the founders made it a rule that there should be a sprink- ling of others-English, Irish, Welsh. See that fair-haired chap ? Irish. But I don't remember a Welshman here.

There's a laddie called Williams on the second floor, but he's from Aberdeen... Oh, Miss Campbell !"

Ysgrifenyddes y Clwb oedd Miss Campbell, gwraig dal a syth, braidd yn sarrug yr olwg. Daeth Arfon i wybod y cuddiai'r edrychiad llym dynerwch rhyfeddol. Yr oedd yn amlwg fod Strachan yn dweud ei stori ef wrthi.

"You wouldn't mind sharing, I suppose ?" gofynnodd y wraig i Arfon pan ddychwelodd y ddau ato. Eglurodd fod bachgen a gysgai'n un o dri mewn ystafell ar lawr uchaf yr adeilad yn bwriadu ymadael ddiwedd yr wythnos wedyn.

A hoffai ef gymryd ei le? Wyth swllt ar hugain yr wythnos oedd y pris am wely, brecwast, cinio gyda'r nos, tri phryd ddydd Sadwrn a phedwar ar y Sul. Amrywiai'r prisiau yn ôl maint a sefyllfa'r llofft, ond deallai hi oddi wrth Mr. Strachan mai am un o'r lleoedd rhataf y chwiliai ef.

Mawr oedd llawenydd Arfon, a diolchodd yn gynnes iawn iddi. Cludai ei bethau yno'r Sadwrn canlynol, meddai, ac edrychai ymlaen yn eiddgar at fyw yn y Clwb. Bu bron iddo â gweiddi "Sgotland for ever!" allan yn y stryd ar ei ffordd i ddal bws i orsaf Paddington.

Ac ni siomwyd ef yn y Clwb. "Y lle gorau yn Llundain" a ddywedasai Strachan wrtho, a gwir oedd y gair yn nhyb Arfon. Digonedd o ddŵr poeth bob amser ar gyfer y baddau, bwyd heb ei ail a hwnnw'n brydlon bob gafael, cwmni siriol a chyfeillgar, llyfrgell ddiddorol, ystafell dawel a chyffyrddus i ysgrifennu neu ddarllen ynddi, gwres unffurf drwy'r lle- a ellid gwell? A chyn bwysiced â dim arall, efallai, dihangfa rhag, chwilfrydedd a drwg-dyb llechwraidd y 'wraig-tŷ- lojin.'

Gloywai llygaid Arfon wrth iddo adrodd yr hanes uwchben ei swper. A gallai yn awr gerdded mewn rhyw ugain munud i gapel Cymraeg, ac yno y treuliai nos Sadwrn a dydd Sul. Caent ryw fath o Noson Lawen bob Sadwrn, a chyfle i gyfarfod pobl ifainc o Gymry. Yr oedd y capel yn orlawn bob nos Sul, ac uchel oedd y clebran ar y stryd ar ôl y gwasanaeth ac wedyn mewn un neu ddau o'r tai-bwyta gerllaw. Acenion pob sir o Fôn i Fynwy—"Tewch, da chi!" yn ateb naturiol i "Wn'co man'co, bachan!" Cyfarfuasai ddau a fuasai'n gyd-ddis- gyblion ag ef yn yr Ysgol Ganolraddol, ac un ferch ... o Dre Glo ..." A gwridodd Arfon.

"Sut rai ydi'r Scotsmyn 'na, Arfon?" gofynnodd ei ewythr. "Y syniad sy gin' i ydi mai rhai powld iawn ydyn nhw."

"Bechgyn ffein, Wncwl. Ma' 'da nhw lot i'w ddysgu i ni. Daro, 'na lân ôn nhw, 'Mam! Pob llofft yn daclus, pob bath yn cal 'i iwso yn y bora. 'Wy'n cwnnu 'nghap iddyn nhw, odw', wir."

Aeth William Jones ac Arfon a Mot am dro i'r mynydd bore wedyn.

"Yr hogan 'na, Arfon," meddai'r dyn bach ymhen tipyn.

"Pwy, Wncwl?"

"Yr hogan 'na o Dre Glo sy'n dwad i'r capal yn Llundain."

"O?"

"Ia, wir, fachgan ... Tyd yma, Motyn. Mae 'na lot o'r ci defaid yn hwn, wsti, ac mae arna' i ofn yn fy nghalon ... Mot! Mot! ... Oes, ofn yn fy nghalon iddo fo ddychryn yr ŵyn bach. 'Yli, 'chei di byth ddŵad allan hefo mi eto os wyt ti'n mynd i redag ar ôl defaid. 'Wyt ti'n dallt? ... Ia, wir, fachgan."

"Shwd ôch chi'n gwbod, Wncwl?"

"Gwbod be?... Diar, mae'r oen bach 'na'n rhy wan i sefyll bron, ond ydi? Dyna ti, Motsyn; 'rwyt ti'n hogyn da 'rŵan, 'ngwas i."

"Am Enid."

"O? Rhyw dderyn bach, wsti Clyw! Dyna'r gog!

'Oes gin i bres yn fy mhocad, dywad? Oes, fachgan."

"Odi 'Mam yn gwbod?"

"Nac ydi. 'Ddaru hi ddim sôn gair, beth bynnag. Hogan fach ddel, 'ydw i'n siŵr?"

"Odi." Yr oedd y gwrid ar wyneb Arfon yn huotlach na geiriau.

"Fedar hi siarad Cymraeg?"

"Diar, gall! Mae 'i thad hi'n flaenor yn Nhre Glo."

"Be' mae hi'n wneud yn Llundain, Arfon?"

"Mynd yn nyrs. Mae hi'n dod sha thre heno, ac 'ŷn ni'n trafaelu'n ôl 'da'n gilydd nos Lun. Ond pidwch â gweud dim wrth 'Mam, Wncwl."

Cawsant Sul hapus, a'r teulu i gyd yn gryno unwaith yn rhagor. Aeth Crad i orffwys ar ôl cinio, a rhoes William Jones ei het am ei ben.

"Tyd, Arfon," meddai. "Mi awn ni am dro wrth yr afon."

"Wel ..." A gwridodd y llanc. Cofiodd y chwarelwr fod ganddo dipyn o gur yn ei ben, ac ni wnâi rhyw awr o orffwys yr un drwg iddo yntau, meddai.

Hwyr y Llun a ddaeth. Daliai William Jones yn groyw nad oedd gan Grad hawl i fentro allan i'r glaw: fe âi ef i hebrwng Arfon at y trên. Pan gyrhaeddodd y ddau borth yr orsaf, estynnodd y llanc ei law.

"Wel, so long 'nawr, Wncwl."

"Yr ydw i'n dwad ar y platfform, 'ngwas i."

"Ond."

"Tyd, ne' mi golli di'r trên."

Daeth y trên yn swnllyd i'r golwg yn fuan, a gwelodd y ddau yr het werdd yn ymwthio allan o ffenestr un o'r cerbydau. Yna diflannodd pan sylweddolodd ei pherchen fod cwmni gan Arfon. Safodd y cerbyd hwnnw gyferbyn â hwy, a William Jones a agorodd ei ddrws.

"Dyma ti, Arfon. Digon o le, fachgan."

"Hylô, Enid! 'Ma ... 'ma f'wncwl William."

"Sut ydach chi, 'nginath i?"

Hoffodd y ferch ar unwaith. Wyneb crwn, iach; llygaid onest, siriol; gwefusau llon, caredig; gwallt tywyll, gloyw. Ac yr oedd ganddi lais swynol â'i lond o chwerthin. Merch naturiol, ddi-lol.

"Hwdiwch, rhannwch hwn rhyngoch ar y daith." A thyn- nodd o'i boced dabled mawr o siocled.

"Pryd buoch chi'n pyrnu hwn, Wncwl?"

"Mendia di dy fusnas... Wel, da boch chi."

"So long, Wncwl."

"So long." Hogan fach glên, meddai wrtho'i hun, gan deimlo'n falch iddo brynu'r siocled iddi. Pe na hoffasai'r ferch, aethai â'r siocled adref i Eleri.

Bore trannoeth, galwodd William Jones yn y Llythyrdy i godi arian, ac araf oedd ei gam tuag adref.

"Be' sy, William?" gofynnodd Crad iddo wrth weled y golwg pell a dwys yn ei lygaid.

"Mae'n rhaid imi droi adra ddiwadd yr wsnos 'ma, fachgan."

"Y?"

"Rhaid. Mi wnes i lw i mi fy hun yr awn i'n ôl pan âi f'arian i i lawr i ugian punt."

"Ond 'falla ..." A thawodd Crad. "Falla' y daw gwaith yn reit fuan" a oedd ar flaen ei dafod, ond gwyddai mai geiriau gwag oeddynt. "'Tasat ti'n talu chweugain yn lle punt i ni, William ..."

"Punt ne' ddim, Crad.'

Ysgydwodd Crad ei ben: di-fudd fyddai dadlau unwaith eto ar y pwnc llosg hwnnw. Yr oedd hi'n biti hefyd, a byddai Eleri a Wili John bron â thorri'u calonnau. A theimlai ef a Meri hi'n o chwithig ar ôl yr hen William. Daria, petai o ddim ond yn cael job fach fel ... Fel beth?

"Be' wnei di yn Llan-y-graig, William?"

"Mynd yn ôl i'r chwaral, debyg iawn."

"Ia, ond ... hefo Leusa."

"O, derbyn cynnig Bob, fy mhartnar, a mynd i fyw ato fo.

'Rydw i'n reit ffond o Jane Gruffydd, ac mae Alun yr hogyn, a Dafydd, y bachgan arall, yn hogia' iawn, wsti."

Ni wyddai Crad beth i'w ddweud, a dewisodd ei ffordd arferol allan o bob anhawster. "Meri!" gwaeddodd, a phan ddaeth hi i lawr o'r llofft, torrodd y newydd iddi. Ond nid oedd ganddi hithau weledigaeth, dim ond awgrymu, fel y gwnaethai yntau, i'w brawd dalu chweugain yn lle punt yr wythnos iddynt.

"Na, 'does dim arall amdani," meddai William Jones.

"Ac i ddeud y gwir, mae arna' i dipyn o hiraeth am y chwaral a'r hen hogia' a'r Llan. Oes, wir, hiraeth go arw weithia'. Mi a'i ddydd Sadwrn."

Daeth y fasged wellt eto i'r golwg tua diwedd yr wythnos, a rhoes ei pherchennog ei feddiannau oll yn daclus ynddi. Ond ni chwarddai neb am ei ben y tro hwn; yn wir, yr oedd dagrau yn llygaid Eleri, ac er y ceisiai Wili John ymddangos yn ddifater a chwibanu uwch y gorchwyl, braidd yn floesg y swniai yntau pan ddywedai rywbeth wrth ei ewythr. A'r noson honno, yn ei wely, datguddiodd y gyfrinach fod ganddo ef a Gomer Rees, bachgen Shinc, gynllun i gymryd meddiant Nymbar Wan a gweithio'r pwll yn well ganmil nag y gwnaed erioed o'r blaen. A châi Wncwl William le fel is-reolwr arno.

Yr oedd yn well gan William Jones fynd tua'r orsaf wrtho'i hunan bach, meddai ef, pan ddaeth amser cychwyn am y trên. Ymddangosai'n daer iawn ar y pwnc, a bu raid i Grad ac Eleri a'r lleill ildio. Y lleill? Daethai bagad ynghyd—Twm Edwards, Shinc, David ac Idris Morgan, Simon Jenkins y saer, Ned Andrews tros y ffordd, a Mrs. Leyshon, y fam yn y ddrama. Pam goblyn na ddaethai'r côr i gyd a holl bobl y capel i'w hebrwng? gofynnodd i Grad mewn sibrwd ffyrnig

Wedi ysgwyd llaw â phawb yn o frysiog, rhoi cusan a swlltyn i Eleri, ac anwylo Mot am y tro olaf, i ffwrdd â'i goesau yn fân ac yn fuan wrth ochr y fasged wellt. Ond araf deg fu ei hynt drwy'r pentref. Gwelai rywun a adwaenai byth a beunydd, rhywun o'r côr neu o'r capel neu o Glwb y Di-waith, a rhaid oedd ymdroi ennyd i ganu'n iach. Erbyn iddo gyrraedd gwaelod Bryn Glo, deuai'r frawddeg, "Wedi cael fy ngwaith yn ôl yn y chwaral, wchi." yn beiriannol o'i enau.

"Gwaith!" meddai Huw Bowen yn ei ffordd araf, ddryslyd. "Beth yw 'wnnw, bachan?" Buasai Huw druan yn segur ers tua saith mlynedd bellach, gan iddo ddigwydd gweithio yn y darn o'r Pwll Bach a gaewyd gyntaf oll.

Cyrhaeddodd yr orsaf o'r diwedd, a safodd yno am funud i syllu ar y pentref ac i fyny'r cwm. Gwenodd wrth gofio'r golwg cyntaf a gawsai ar y lle, ryw naw mis cyn hynny, a'r dychryn a ddaethai i'w feddwl wrth iddo syllu ar y strydoedd llwydion yn hongian wrth eu dannedd ar noethni'r llethrau. Wrth gwrs, twll o le oedd Bryn Glo, "pen draw'r byd," chwedl Bob Gruffydd, ac fe fyddai hi'n braf cael dychwelyd i awyr iach a thawelwch Llan-y-graig. A rhyw greaduriaid powld a swnllyd a oedd i lawr yn y Sowth 'ma, pobl fel ... fel .. wel, ugeinia' o'r tacla'. Gwelai rywun yn gwthio beic i fyny'r heol a ddringai tua Nelson Street. Wili John, efallai? Hen fôi bach iawn oedd Wili John... Dacw ddau ddyn yn sgwrsio ar gong! Nelson Street... Crad a Shinc? Un da oedd yr hen Grad! Chwarddodd William Jones yn dawel wrth gofio'r ystumiau a dynasai Crad fel plisman yn nrama Twm. Hen fôi iawn oedd Shinc hefyd, o ran hynny, ond ei fod e'n yfed tipyn ac wedi berwi'i ben hefo daliadau'r Comiwnyddion... Hylô, dacw rywun yn ymuno â'r ddau... David Morgan, efallai? Neu Mr. Rogers? Gwelsai'r gweinidog y noson gynt, ond go drwsgl oedd ei ymgais i ddiolch iddo am ei bregethau a'i gyfeillgarwch. Piti na fuasai wedi medru ei fynegi ei hun yn well, ond dyna fo... Ci oedd 'nacw wrth ymyl y tri? Ia. Mot, tybed? Pob parch i gŵn o frid, wrth gwrs, ond mwngrel amdani bob tro, mwngrel hefo tri blewyn yn y ddafaden o dan ei ên. Un blewyn, a dyna i chi gi cas, yn chwyrnu ar bawb. Dau flewyn—ci go lew. Tri blewyn—dyna'r ci! Fel Mot... Daria unwaith, fe gollai'r trên oni frysiai i godi tocyn.

Eisteddai dau ŵr dadleugar yng nghongl y swyddfa—dicedi.

"A rat leavin' a sinkin' ship, mun!" meddai un ohonynt rhwng ei ddannedd.

"Ay, but ..." Tawsant i syllu ar y gŵr â'r fasged, a chredodd William Jones am funud mai amdano ef y siaradent. Rhoes ei fasged i lawr, a thynnodd ei bwrs allan o boced-gefn ei drowsus.

"Ay, but 'e's a good player, mind," oedd dadl yr ail ddyn.

"Wasn't Bryn Glo good enough for 'im when things were goin' well 'ere?. Uh?"

"Ay, but ..."

"And didn't we teach 'im all 'e knows 'bout Rugby? Uh?"

"Ay, but ..."

"And so now we 'aven't got no money for tidy away fixtures, whass 'e do?"

"Ay, I know, but ..."

"Scoots off to play for that team down Cardiff."

"Ay, but ..."

"A rat leavin' a sinkin' ship, Dai!"

Ymbalfalai bysedd William Jones yn ansicr yn ei bwrs.

"Yes?" meddai llais y clerc o'r twll ysgwâr yn y mur.

"Well, I.. I... It's all right, thank you."

A chyda'i bwrs yn un llaw a'i fasged wellt yn y llall, brysiodd ymaith drwy'r drws ac yn ôl i'r heol.