Y Siswrn/Y Bethma

← Oriel

Y Siswrn gan Daniel Owen

Darlun →

Bethma

DRO yn ol cyfarfyddais â boneddwr o Gymro, yr hwn sydd yn ysgolhaig gwych. Gwyddwn dda ei fod yn deall Lladin, Groeg, French, a German. Yn ystod yr ymddyddan a fu rhyngom, gofynais iddo a wyddai efe am air yn un o'r ieithoedd â enwyd mor gynwysfawr a chyfleus a'r gair Cymraeg " bethma." Gwyrodd y boneddwr ei ben—cauodd ei lygaid. Bugnodd ei gôf i'w waelodion, ac yn y man dywedodd Na, ni wn am air mewn unrhyw iaith yr wyf fi yn digwydd bod yn gydnabyddus â hi cyffelyb i'r gair a enwch." Yr oedd ei atebiad yn gymwys fel y disgwyliais iddo fod; ac y mae ymholiadau ac ym. chwiliadau dilynol wedi cadarnhâu y dydiaeth oedd yn fy meddwl nad oes air cyffelyb iddo yn holl ieithoedd y byd! Yn sicr,"bethma" ydyw y gair rhyfeddaf y mae tafod dyn yn ei barablu! Gwna y tro yn enw ar bobpeth bywydol ac anfywydol, ac y mae yn air y gellir ei ddefnyddio ar bob amgylchiad. Gwelais yn y newyddiaduron am gynllun i ddysgu French mewn chwe' mis, yr hwn â raid fod yn un hynod iawn. Ond yr wyf yn meddwl y gellir myned tu hwnt iddo. Gyda chynorthwy y gair "bethma," gellir dysgu siarad Cymraeg mewn chwech wythnos! Mae ystyr y gair yn eang, amrywiol a phwrpasol. Er engraifft, pan fydd dyn yn sâl, dywedir ei fod yn bethma, a phan fydd yn iach, dywedir ei fod yn bathma. Os bydd un yn gybyddlyd, dywedir mai un digon bethma ydyw; ac os bydd un yn haelionus, dywedir mai un bethma dros ben ydyw. Os bydd dyn yn un cyfrwysgall, un bethma ryfeddol ydyw; ac os bydd un yn ynfyd a gwirion, onid ydyw yn un bethma? Os digwydd i un bregethu yn faith, clywir yn union, oni fu o yn bethma anwedd? ac os digwydd iddi dori y bregeth yn fêr, oni ddarfu iddo ddarfod yn bethma iawn? Gwelir fod y gair yn un hynod bwrpasol, ac y gellir ei ddefnyddio i ddesgrifio beth â fynir. Mae yn air cyfleus iawn i ddau ddosbarth o bobl. Dyna un dosbarth ydyw y bobl hyny nad oes ganddynt ond ychydig o eiriau. Maent yn gallu siarad yn ddidor, ond erbyn i chwi sylwi, rhyw chwech o eiriau yn unig a ddefnyddir ganddynt, a'r gair bethma fel gwas lifrai yn dal pen ceffyl—yn marchogaeth tu ol—ac yn agor ac yn cau drwg cerbyd pob brawddeg! Dyna y dosbarth arall ag y mae y gair yn hwylus iawn iddynt, sef y rhai y mae eu côf yn hwyrdrwm. Mae ganddynt gyflawnder o eiriau, ond fod y rhai hyny yn entfudd pan elwir arnynt; a rhag bod bwlch yn y frawddeg, y mae y bethma yn garedig iawn yn llenwi yr adwy, ac erbyn i bethma wneyd ei waith, y mae y gair a ddymunid wedi cyraedd, ac yn cymeryd ei le priodol.

Prif ogoniant y gair bethma ydyw hyn—tra y mae yn gosod allan unrhyw beth a phobpeth, fod yna gyd-ddealltwriaeth dystaw yn mhawb am ba beth y mae yn sefyll, a phwy y mae yn ei wasanaethu. Ond er mor ragorol ydyw y gair, ac er mor wasanaethgar ydyw, y mae y mynych arferiad o hono ar adegau yn swnio rhyfedd ar y glust. Y dydd o'r blaen, yr oeddwn yn cyfarfod â chymydoges i mi yn dyfod o'r dref. Gwyddwn fod ei gwr yn wael ei iechyd er's peth amser, a gofynais iddi, "Sut y mae Mr. Jones heddyw?" "Wel yn wir," ebe hi, "digon bethma ydi o. Wedi bod yn siop y doctor yr ydw i rwan yn nol bethma iddo fo—os gwnaiff o rw bethma iddo fo. Yn wir, y mae gen i ofn fod o wedi aros yn rhy bethma, fel yr oedd y bethma yn deyd heddyw bore. "Yr oeddwn yn deall ei meddwl yn berffaith. Yr hyn a'm tarawodd yn rhyfedd oedd, os oedd Mr. Jones eisoes yn ddigon bethma, paham yr oedd yn rhaid cyrchu rhagor o bethma iddo. Nid allwn beidio meddwl wedi hyn, pe buasai Mr Jones wedi bod yn fwy cymedrol, a chymeryd llai o'r bethma, na fuasai mor bethma ag ydoedd. Gall yr ymddengys yn paradoxical; ond ffaith ydyw fod bethma yn air ag y mae pawb yn deall am ba beth y mae yn sefyll, âc ar yr un pryd nid oes air cyffelyb iddo i guddio y meddwl. Un tro yr oeddwn yn myned gyda'r trên. Wedi cymeryd fy eisteddle, daeth i'r un compartment â mi ŵr ieuanc newydd briodi. Daethai ei wraig i'w ddanfon i'r station. Pan oedd y trên ar gychwyn ymaith, a'r gŵr ieuanc â'i ben trwy y ffenestr, ac yn dal ei het yn ei law, ac yn cymeryd yr olwg olaf arni – hyny ydyw, ar ei wraig, nid ar ei het—gwelwn ei anwylyd yn rhedeg ato, ac yn dweyd wrtho—" John, cofiwch am y bethma." " Mi wnaf yn siwr," ebe John. Nid oedd neb yn gwybod—ac nid oedd eisiau i neb wybod beth oedd y bethma—ond yr oedd John yn deall yn burion.

Hawdd iawn a fuasai lliosogi engreifftiau o ddefnyddioldeb y gair pe buasai gofod yn caniatau. Oni allai un ysgrifenu cyfres ddiderfyn o erthyglau o dan y penawd Pethau Bethma? Gyda'r fath deitl, gallai draethu am byth ar bob peth o dan yr haul, ac uwch law yr haul, heb osod ei hun yn agored i gael ei gyhuddo o grwydro oddiwrth y pwnc! Un peth sydd yn fy nharaw i fel peth bethma iawn y dyddiau hyn ydyw y difaterwch dybryd a welir mewn llawer o ieuenctyd ein cynulleidfaoedd am bob gwybodaeth fuddiol ac adeilado. lMae yr ystyriaeth yn un bwysig fod cenedl—neu o leiaf ddosbarth o bobl ieuainc—yn codi sydd yn hynod gydnabyddus â phob comic song, a phob . slang, a phobpeth sydd yn awfully jolly, beth bynag a olygir wrth air mor wirion, ac na fedrant adrodd penill o hymn nac adnod yn gywir. Ac y mae y dull rhodresgar yr ymddygir tuag at bob peth Cymreig yn ymddangos i mi yn fwy bethma fyth. Os gafaelir mewn llyfr Cymraeg, cauir ef y fynyd hono—Cymraeg ydyw, bid siwr! Os bydd dyn yn adrodd synwyr yn Gymraeg, dry stick ydyw yn union, a'r ganmoliaeth uchaf a roddir iddo ydyw, pity na fuasai yn siarad yn Saesneg. Defnyddir ymadroddion fel hyn gan rai y gwyddis mai tatws llaeth oeddynt y geiriau cyntaf a ddysgasant. Anaml y blinir neb yn y dyddiau hyn gan ddim Cymreig. Anfynych y mae neb yn cael y ddanodd. O na, y tic, neu y neuralgia, sydd ar bawb. Ni flinir neb gan ddolur gwddf—sore throat ydyw y poenwr yn awr, oddigerth y bydd dyn mewn sefyllfa led uchel, yna y. mae yn bronchitis. A glywodd rhywun yn ddiweddar am rywun yn cwyno gan waew yn ei gefn? Chlywais i ddim am neb, ond clywais lawer yn cwyno eu bod yn dyoddef gan y lumbago. Mae yn bryd i ni ofyn i ba le yr ydym yn myned. Os awn ymlaen fel hyn yn hir, byddwn fel y Tichborne hwnw—ni bydd ein cymyd ogion yn adnabod ein lleferydd, a byddwn o dan orfod i ddangos ein bodiau i'r diben o brofi mai ni ydym ni! Os nad ydyw peth fel hyn yn bethma, wn i ddim beth sydd yn bethma.