Adgofion am John Elias/Pennod IX
| ← Pennod VIII | Adgofion am John Elias gan Richard Parry (Gwalchmai) |
Pennod X |
PENNOD IX.
JOHN ELIAS YN MYSG EI FRODYR MEWN CYMMANFA A CHYFARFOD MISOL.
Yr oedd oedran, profiad, doniau, ffyddlondeb, a defnyddioldeb cyffredinol Mr. Elias, wedi ei ddyrchafu i ddylanwad mawr iawn yn mhlith ei frodyr, yn yr adeg yr oedd yr enwad y perthynai iddo yn ymgorffori yn effeithiol, ac yn cymmeryd ei le cyhoeddus yn mysg dosbarthau crefyddol cyhoeddus y byd. Yr oedd wedi ennill iddo ei hun "radd dda," a thrwy hyny wedi dyfod i gymmeradwyaeth mawr. Yr oedd wedi ei gynnysgaethu â llawer o fanteision i fod yn ddefnyddiol, ac nid oedd yn ol o gyflwyno pob talent a feddai i wasanaethu crefydd—yn neillduol, o fewn cylch ei frawdoliaeth ei hun. Nid oedd odid gymmanfa chwarterol yn y Gogledd, nac ond ychydig o nemawr bwys yn y Deheudir, nac yr un cyfarfod misol yn Môn, na byddai efe yn bresennol. Nid arbedai deithio. Nid oedd na hin oer na hin frwd yn ddigon i'w attal rhag cyrhaedd ei gyhoeddiad. Ac yn gyffredin iawn, yn y cynnadleddau, ymddiriedid gofal y llyw i'w law ef; ac os dygwyddai i ystorm godi, gan nad faint fyddai y creigiau cuddiedig, a'r traethellau peryglus, byddai ef yn lled sicr o fynu gweled y llestr wedi cyrhaedd yr hafau ddymunol. Ni byddai neb yn arswydo rhag llongddrylliad, os byddai efe wrth yr helm! Y mae ambell ddyn fel enaid a bywyd pob cymdeithas lle byddo. Ychydig o ddynion enwog sydd wedi gwneyd gorchestion mawrion ar eu penau eu hunain, ar wahân oddi wrth gyd-weithrediad eu brodyr. Ceir ambell eithriad yn hyn, y mae yn wir, fel gyda phob achos arall—megys y gwelir anghraifft unigol yn Samson, yr hwn a ymaflai yn ngholofnau preswylfod y Philistiaid, ac â nerth ei fraich ei hur, heb gynnorthwy neb, a dynai yr adeilad i lawr yn chwilfriw. Ond yn gyffredin, fel arweinwyr, trwy gydweithrediad ereill, y cyflawnant bob gwrhydri. Dichon y gallasai Elias, gan eangder ei wybodaeth, a nerth ei alluoedd, wneyd cryn orchestion ei hunan, trwy ei ddoniau ei hun; ond ni fynai, o blegid yr oedd yn deall yn rhy dda am werth cydweithrediad cymdeithasol. Yr oedd efe wedi mabwysiadu yr arwyddair "llawer yn un" mewn chwaneg nag un ystyr. Gydag enwad mor luosog a dylanwadol, yr oedd yn naturiol casglu y byddai i lawer o anhawsderau gyfodi, ac y cyfarfyddid â llawer o riwiau serth y byddai raid eu dringo; ac i ragdrefnu symmudiadau cyfundeb mor fawr, yn enwedig yn nghyflwr ei brif dyfiant, tua deugain neu hanner can mlynedd yn ol, yr oedd yn ofynol cael bugeiliaeth un o wybodaeth, craffder, a chalonrwydd Elias. Dichon fod amgylchiadau yn fwy sefydlog yn awr nag oeddynt y pryd hwnw, ac nad oes cymmaint o angen am wroniaid; ond y mae yn amlwg ei fod ef yn ddyn i'w ddydd ac i'w amserau mewn modd arbenig.
Nid oes dim a wnelom ni yn yr Adgofion hyn â chyfiawnhau na chollfarnu cywirdeb nac anghywirdeb y golygiadau a grybwyllir, na'r ymddygiadau a gofnodir; ond yn hytrach "mynegu yn helaeth y peth fel y bu," er mwyn dangos rhai o linellau cymmeriad Elias pan yn llywyddu yn mysg ei frodyr. Ag ystyried y gymdeithas lle yr ydoedd fel peiriant eang—yn meddu ar lawer paladr ac olwyn, ar lawer dant a llygad, ar lawer modrwy a chadwen, a'r amrywiol ranau hyny o wahanol faintioli a grym, ac yn amrywio llawer yn eu troadau a'u gwrthdroadau, gan nad pwy fyddai yn gwylio ar yr ysgogiadau ar y cyfan—efe fyddai bob amser yn gollwng yr ager i roddi cychwyniad a bywyd yn y cwbl oll. Yn gyffredin iawn, efe a ddewisid i'r gadair lywyddol; ond os, o ran oedran ac amgylchiadau, y dewisid rhywun arall fyddai yn bresennol, ato ef yr edrychid bob amser fel y prif weithredydd yn mhob rhan o'r gwaith. Ar godiad enwad mor lluosog a chynnyddol, yr oedd llawer o gynlluniau cyhoeddus yn ofynol ar gyfer cyflawnu diffygion a gofynion yr eglwysi mewn llawer modd; megys gwneyd anturiaethau tuag at estyn y terfynau, cychwyn symmudiadau newyddion mewn achosion cyhoeddus, ac mewn achosion lleol hefyd, ac i roddi anghydfyddiaethau i lawr, os dygwyddai iddynt gyfodi. Ato ef yr edrychid yn neillduol yn y pethau hyn. Yr oedd ganddo ef ddigon o hysbysiaeth i adnabod amgylchiadau, llawer o ddoethineb i ragdrefnu y modd goreu i'w cyfarfod, a digon o wroldeb ac ymroad bob amser i'w gweithio allan i ymarferiad. Yr oedd weithiau, mae yn wir, yn agored i wresogrwydd teimladau pan y croesid ei gynlluniau, ond yr oedd ei brofiad wedi ei ddysgu i'w lywodraethu ei hun i raddau mawr. Yn gyffredin iawn, nid oedd gwrthwynebiad yn ddim amgen na chymhellai i'w dynu allan yn ei lawn nerth. Nid ydym yn haeru nad oedd efe, ar rai achlysuron, yn agored i redeg i eithafion, yn ei olygiadau duwinyddol, ac yn ei syniadau ar bynciau gwladwriaethol; ond nid oedd ef byth yn rhedeg cyn belled ag na oddefai i bawb eu lle a'u rhan, yn mhob dadl ac olrheiniad ar unrhyw gwestiwn a ddygid ger bron. Efallai na byddai yn ormod i ni addef ei fod wedi mabwysiadu mesurau go eirwon ar rai amgylchiadau; ond hyd yn oed yn y rhai hyny, trodd amser a phrofiad lawer gwaith i ffafrio yr hyn y dadleuai efe drosto, wedi yr holl ymdrafod i gyd.
Yr oedd gan Elias eiddigedd cryf yn ei fynwes dros yr hyn a alwai yr hen dduwinyddion yn athrawiaeth orthodox. Dyma y man lle y byddai ei gydoddefiad ef yn cael ei osod yn y brofedigaeth fwyaf tanllyd. Ystyriai ei hun dan rwymau cydwybod i rybuddio, os nid i geryddu, rhai dynion ieuainc yn lled lym, gyda golwg ar burdeb yr athrawiaeth, os deallid y byddent yn tueddu i wyro. Ystyriai mai y ffordd hono oedd y fwyaf gonest ac effeithiol i'w cadw o fewn terfynau cymmedroldeb. Gwelwyd enghraifft o hyn yn neillduol ynddo, pan unwaith yr edliwiai yn lled duchanol i rai eu bod yn fychain o ddynion i allu bathu eu counterfeits, heb gael benthyg moldiau y Seison i'w coinio." Cyrhaeddai ei wialen at y gwaed ac i'r byw y tro hwn. Ond wedi y cyfan, ni byddai am dori pen nac ysigo esgyrn neb. Tywalltai olew meddyginiaeth ar y briwiau yn fuan, fel y ceid eu hiachau cyn hir, ac y dygid y tramgwyddus i'w hoffi yn fwy nag erioed. Dygid pob un ar fyrder i gusanu y llaw a'i tarawai gydag ymostyngiad caredig. Anfynych iawn, os byth mewn dadl, y rhoddai efe ei hun yn nghyrhaedd magl ei wrthwynebydd i gael ei ddal. Os byth y dygid ef i gyfyngder, ac i orfod rhodio drwy lwybr lled gul er ei ddiogelu ei hun, byddai yn sicr o daflu baich y prawf ar gefn ei wrthwynebydd, a hyny gyda'r esmwythder mwyaf parod a dirwystr. Er anghraifft, gellid cyfeirio at un amgylchiad neillduol fel eglurhâd ar hyn. Mewn cynnadledd cymdeithasfa unwaith, yr oedd cryn ddadl wedi codi yn nghylch rhywrai a dybid eu bod heb fod yn hollol iach yn y ffydd, ac yn tueddu i wyro at ryw syniadau nad oeddynt yn gwbl gydunol â synadau cyffredin yr enwad. Cyhuddid rhywrai o fod yn gwadu un o syniadau arbenig rhai o'r hen dduwinyddion uniawngred, a alwent y tri chyfrifiad: sef, cyfrifiad o bechod Adda i'w had; cyrifiad pechodau ei bobl ar Grist; a chyfrifiad cyfiawnder Crist i'r credadyn. Wedi gwneyd cryn nifer o sylwadau ar y pynciau a ystyrid yn uniawngred, ac ar y perygl o lithro oddi wrth y gwirionedd, cynnygid cerydd gan un, a chefnogid gan y llall; ac fel yr oedd y sylwadau yn myned rhagddynt, yr oedd y cwmwl yn ymddangos yn bur ddu uwch ben y rhai a gyhuddid. Pa fodd bynag, cyn i unrhyw ddedfryd gael ei chyhoeddi, nac i'r cerydd chwaith gael ei gweinyddu—yn yr hon yr ymddangosai Elias yn bur dwymfrydig—cododd un diacon o sir Fflint i fyny, a dechreuodd geisio troi y byrddau yn araf, a dywedodd ei fod ef yn lled ammheu cywirdeb yr hyn a ddygid yn erbyn y gwŷr y cyfeirid atynt, ac nad oedd pethau cynddrwg a'r darluniad. Cododd un arall drachefn, gan besychu bob yn ail â phob brawddeg; ond eto, yr oedd yn dyfod yn mlaen yn raddolyn gryfach gryfach o hyd—a dadleuodd yn rymus fod y lliwiau oedd wedi eu rhoddi ar yr achos yn rhy gryfion, ac nad oedd y cyfan mewn gwirionedd yn ddim amgen na gwahaniaeth mewn geiriau; nad oedd y cwbl ond gwahaniaeth mewn dull o ddywedyd yn y diwedd, a bod y sylwedd ar y cyfan bron yr un peth; a bod yn annheg dal ar eiriau, &c., nes yr oedd wedi effeithio yn fawr ar bawb; a throi y teimlad i redeg yn gyflym yn ei ol, ac i farnu nad oedd y cwbl fawr iawn o bwys yn y diwedd. Erbyn hyn, yr oedd y naill dòn ar ol y llall yn cael ei lluchio yn ol megys ar gefn Elias, fel yr ymddangosai yr hen gyfaill ar y pryd fel pe buasai yn nghymmydogaeth y niwl: ond, aroswch dipyn bach! Y mae ei dro yntau wedi dyfod. Dacw ef i fyny ar ei draed, a dywedai; "Dyma y tro cyntaf erioed i mi glywed nad ydyw golygiadau athrawiaethol dynion i gael eu barnu wrth eu geiriau! Beth! a ydych yn meddwl mai seilio y cyhuddiad ar freuddwyd neu ddychymyg a wnaed, o'r peth a allai eu golygiadau fod? Nag e; ond wrth eu geiriau. Trefn y Beibl ydyw barnu golygiadau dynion wrth eu geiriau; 'Wrth dy eiriau y'th gyfiawnheir, ac wrth dy eiriau y'th gondemnir.' 'O helaethrwydd y galon y llefara y genau.' Yr wyf fi yn awr yn eistedd i lawr i wrandaw arnoch chwi yn egluro pa fodd y mae barnu athrawiaethau dynion, heb law wrth eu geiriau? Dynion yr un feddwl â'u gilydd, ond yn gwahaniaethu yn eu geiriau, ai e?" Y mae yn hawdd dirnad beth oedd y canlyniad. Gan nad faint o wir ymresymiad oedd yn hyn, dengys fod ganddo ef ddigon o eangder meddwl i allu cadw ei droed ar yr ochr ddiogel o graig y ddadl, ac na roddai ei ben dan gesail neb!
Wedi gweled Elias yn mhlith ei frodyr mewn sassiwn, ni a'i dilynwn eto hyd y cyfarfod misol. Nid yw y naill olygfa na'r llall ond tebyg i'w gilydd, gyda'r eithriad o fod y naill â'i gylch yn llai na'r llall, a'i fod yntau, efallai, yn gwneyd ei hun yn fwy teuluaidd yn yr olaf. Ni ystyrid y gyfeillach yn Môn yn gyfa heb Elias a "Rhisiart William Dafydd." Efallai fod priodoldeb yn galw am i ni beidio gwneyd cyfeiriadau at y byw, ar hyn o bryd. Pan y byddai y ddau gyda'u gilydd, byddai y cyntaf yn codi yr hwyliau a'r llall yn gofalu am y llyw. Aethai olwynion y cyfarfod neillduol yn rhy farwaidd a digychwyn heb Elias, ac aethai y cerbyd, ambell dro, yn rhy gyflym ac angerddol heb Llwyd. Pan y byddai y rhes yn teithio yn rhy araf, gollyngai Elias chwaneg o steam arni, a phan y cyflymai dros gan milltir yr awr, rhoddai Llwyd y brac ar yr olwyn. Ond rhaid sylwi yma fod y ddau gyda'u gilydd yn hyfryd. Ar yr un pryd, dylid nodi fod yn llawer haws attal olwynion, na'u gyru yn mlaen. Gall bongler daflu yr olwyn oddi ar y gledr; ond y mae yn rhaid cael crefftwr i wylio a rheoli yr ager. I gadw bywyd mewn cyfarfod, yr oedd yn ofynol cael cyflawnder o ddefnyddiau, ac adnabyddiaeth o amgylchiadau cyhoeddus y byd. Yr oedd yn ofynol gwybod rhywbeth am sefyllfa wladwriaethol y deyrnas, i edrych a fyddai dim galwad am erfyniad seneddol weithiau; yr oedd eisieu gwybod rhywbeth am gyflwr cymdeithasol y genedl, i edrych a fyddai dim eisieu cynnyg gwellâd mewn rhywbeth bryd arall; byddai yn ddymunol gwybod rhywbeth am symmudiadau y cymdeithasau crefyddol, i ymwrandaw a fyddai dim angen cydweithrediad, ar brydiau ereill, Yr oedd gwyliadwriaeth ar foesau y wlad, ac ar bynciau cyhoeddus yr amseroedd, yn werthfawr bob amser, fel y gwybyddid a fyddai dim angen chwythu yn udgoru rhybudd; fel, os deuai y gelyn i mewn fel afon, y gallesid codi baner yn ei erbyn. Beth bynag fyddai y "gwirionedd presennol," yr oedd bob amser yn gwbl hysbys iddo ef; a byddai ei feddwl wedi bod yn myfyrio arno yn barod, a byddai ganddo ryw fesurau wedi eu cynllunio i'w cynnyg yn ei gylch. Yr oedd hyn, o angenrheidrwydd, yn ei wneyd ef yn brif ysgogydd yn mhob brawdoliaeth lle y byddai. Yr oedd efe mor gyflawn o feddyliau fel pan ofynid am i rywun roddi rhyw bwnc i lawr fel testyn ymddyddan, ac y clywid un yn dywedyd, "Nid oes dim neillduol ar fy meddwl i;" a'r llall yn dywedyd, "Nid oes dim o bwys ar fy meddwl innau;" a'r trydydd yn dywedyd, "Nid wyf finnau yn cofio am ddim arbenig yn awr;" ond pan y deuid ato ef, byddai ganddo ef "beth neillduol," a "pheth o bwys," a "pheth arbenig;" a hyny bob amser. Ni byddai raid i'r frawdoliaeth byth ymadael heb ryw sylw gwerth ei gofio a'i ddefnyddio, os byddai efe yn bresennol. Dywedir fod llawer brwydr wedi ei hennill yn fwy oddi ar ddoethineb cynlluniau y cadfridog, nag o herwydd dewrder milwrol y fyddin. Felly, nid oedd neb yn deall tactics cymdeithasol yn well nag ef, na neb â chanddo fwy o fedrusrwydd i'w dilyn a'u gweithio allan i brawf.
Yr oedd yn nodedig am ei gydoddefiad, a'i barch i deimladau pregethwyr bychain, oedd o ddoniau lled gyffredin, os byddai efe dan yr argraff fod yr amcan yn gywir ganddynt. Cafwyd esampl neillduol o hyn ynddo unwaith pan yn gwrandaw ar un tra byr ei ddawn a'i gyrhaeddiadau, ond o gymmeriad da, ar nos Sadwrn mewn ffermdy yn Môn. Yr oedd y gŵr bach wedi rhoddi ei gyhoeddiad i bregethu yno, a daeth Elias i'r lle ar ei ffordd am letty, ac heb wybod dim am y cyhoeddiad. Mynid iddo bregethu, ond ni wnai; yr oedd yn bur barod i ddechreu yr oedfa. Wrth ymddyddan ychydig cyn dechreu y cyfarfod, deallai fod y pregethwr yn y brofedigaeth dros ei ben, wrth feddwl am ddal allan yn ei ŵydd. Gwnaeth bob cais i ymryddhau, ond ni allai lwyddo. Yr oedd Elias yn ymdeimlo yn bur ofidus o blegid pryder ei gyfaill. Pa fodd bynag, yn fuan, tynodd ymddyddan yn nghylch pregethu, a dangosodd beth mor ddibwys oedd medr i gyfansoddi yn gywrain, a dawn i draethu yn hyawdl mewn cymhariaeth â chywirdeb dyben yn y llefarwr. Bod llawer llai o wir ragoriaeth rhwng dynion o ran eu galluoedd nag yr oedd llawer yn ei feddwl. Bod esamplau mynych am ddynion cyffredin o ran doniau, eto dan lywodraeth ofn yr Arglwydd yn perswadio dynion, yn fwy llwyddiannus yn eu swydd na llawer o dalentau uchel, &c. Fel hyn, yn raddol, cododd feddwl y dynyn bach i fyny, fel yr ymwrolodd, ac y cafodd yr hwyl oreu erioed i bregethu ar y pryd.
Yr oedd yr holl fanteision yr oedd wedi eu hennill drwy brofiad ac ymarferiad yn mhlith ei frodyr wedi ei ddyrchafu i sefyllfa o dderbyniad a chymmeradwyaeth uchel iawn yn mhlith ei frodyr fel cynghorwr, yn gystal ag fel pregethwr ac areithiwr. Yr oedd ei ddefnyddioldeb neillduol yn cyfateb i'w ddefnyddioldeb cyhoeddus; ac y mae yn rhaid fod y diffyg ar ei ol, yn y naill gymmeriad a'r llall, yn cael ei deimlo yn fawr. Fel hyn y mae "Arglwydd y lluoedd," pan y myno, yn tynu "ymaith o Ierusalem ac o Iudah, y cynnaliaeth a'r ffon...y cadarn,...y brawdwr, a'r prophwyd, y synwyrol, a'r henwr, y tywysog deg a deugain, a'r anrhydeddus, a'r cynghorwr,...a'r areithiwr hyawdl"! Ond er ei golli ef yn bersonol, ni anghofir mo'i gynghorion na'i areithiau tra y byddo pregethu yn ein hiaith!
"Haws troi môr a storm eira
Yn eu hol yn dawel ha',
Na chladdu uchel haeddiant
Mewn anghof, yn ogof nant!"