Adgofion am John Elias/Pennod X

← Pennod IX

Adgofion am John Elias gan Richard Parry (Gwalchmai)

Pennod XI

PENNOD X.

JOHN ELIAS YN EI FYFYRGELL.

Y MAE yn ddifyrus iawn i ddyn gael rhodio ar geulan afon Conwy, gan gychwyn wrth y Gyffin, a dilyn yn mlaen yn raddol ar i fyny, nes dyfod heibio i Hafod y Rhodwydd, hyd at ei tharddiad bychan cyntaf, i sylwi ar ei byrlymiad gloew o'i ffynnonell ddechreuol yn Meirionydd! Dechreua y teithiwr ymbleseru wrth weled yr afon yn ei nerth, ac â grym ei llifeiriant yn ysgubo ymaith bob peth o'i blaen wrth ymarllwys i'r môr. Tra y symmuda yn mlaen, sylla arni yn culhau o fesur ychydig ac ychydig wrth basio yr afonydd a'r ́ ffrydiau sydd yn ei chwyddo, gan redeg iddi drwy eu rhigolydd ar bob ochr o'r dyffryn. Tremia arni yn ddifyrus gyda nyfyrdod swynol wrth fyned heibio i'r rhaiadr mawr yn Llanbedr, a'r rhaiadr bach ger Dolgarog. A rhagddo yn mlaen, a thros bontydd y Llugwy a'r Lledoer, nes dringo i fyny gydag ael y bryn, a chydag ochr Llyn-cynwy, nes dyfod at y llecyn llaith hwnw lle yr ymwthia ei phistylliad cyntaf o fynwes y clogwyn i oleu dydd. Yno, eistedda i lawr, a dechreua holi wrtho ei hun mewn syndod,—"Wel, mewn gwirionedd, ai dyma ddechreuad y rhaiadrau mawrion sydd yn trystio ac yn adsain yr holl nentydd y daethym drwyddynt? Ai dyma darddiad blaenaf yr afon eang sydd yn ddigon nerthol i gynnal y llongau i nofio mor esmwyth a'r pluf ar ei gwyneb, yn y gwaelod tua Thal y Bont, a Thal y Cafn, a Thyddyn Cynwal? Ië, ïe, digon gwir—dyma y cychwyniad cyntaf oll! Felly y teimla dyn, pan yr adgofia ddoniau dylanwadol ac anghymharol Elias. Efe a lwybra gydag ymylon afon fawr nerthol ei weinidogaeth yn y gymmanfa ar y maes agored, ac a rodia yn mlaen hyd y geulan heibio i raiadrau o bregethau grymus yn y cyfarfod misol; ä rhagddo drachefn gydag ochr ffrydiau nerthol y Beibl Gymdeithas a'r Genadaeth, nes o'r diwedd ddyfod o hyd iddo yn ei fyfyrgell fechan, yn parotoi at ei lafur cyhoeddus, yn yr amrywiol gylchau y bu yn troi ynddynt ac y gelwid am ei wasanaeth; a gofyna yn naturiol iddo ei hun, "Ai o'r fan yma y tarddodd yr afon nerthol a welais yn cludo teim ladau cymmydogaethau a gwledydd cyfain gyda hi, a hyny gyda'r esmwythder mwyaf dymunol, gan nerth ei llifeiriant? A ydyw yn bosibl mai oddi yma y cychwynodd yr holl lifeiriant anwrthwynebadwy, yr hwn a gynnyddwyd ar bob taith, trwy bob tref yn Nghymru, ac amryw barthau yn Lloegr, at bob cyfarfod neillduol a chyhoeddus, lle y gelwid am ei wasanaeth dylanwadol?"

"O! ïe, digon gwir:—dyma fan creadigaeth y cyfan oll" "Wel, os felly, rhaid i mi gael eistedd am fynyd yn y lle hwn, i gymmeryd golwg arno drosto i gyd! Dyma nifer mawr iawn o lyfrau! Dyma weithiau yr holl hen dduwinyddion a'r esbonwyr wedi eu cynnull i'r un lle. Dyma ford fanteisiol i osod Dr. Owen, John Howe, Jonathan Edwards, Lightfoot, Patrick, Poole, &c., wrth ymyl eu gilydd, i'w symmud y naill ar ol y llall, er cael ymddyddan â phob un o honynt, ac ymgynghori â hwy ar bob pwnc. Yr wyf yn gweled math o berthynas rhwng y lle rhyfedd hwn a'r holl gyffroadau mawrion a welais, ar amrywiol brydiau, mewn sassiynau, cyfarfodydd misol, a phregethau ar Sabbathau a nosweithiau gwaith! Ac ai yma y crëid yr holl fellt a welais yn fflamio yn nghwmwl goleu ei weinidogaeth danllyd ac ai yma y distyllwyd yr holl gawodydd graslawn a welais yn ymdywallt fel dylif ar benau cynnulleidfaoedd cyfain? Wel, nid rhyfedd ynte oedd gofyn gynt, Pwy a ddiystyrodd ddydd y pethau bychain?' Ni wnaeth yr athronydd erioed; ac ni wna y Cristion na'r pregethwr byth. Y mae y gwaith mwyaf wedi cael ei ddechreuad yn y symmudiad lleiaf lawer tro, ac y mae y pren mwyaf wedi cael ei dyfiant yn yr hedyn lleiaf mewn llawer man:

"'Bu'r dderwen yn fesen fach.
Eginyn heb ei gwanach;
Ond erbyn hyn, mae hono
A'i brig yn gysgod i'n bro!"

Tybiem na thalodd neb erioed fwy o sylw i'r cynghor hwnw, Myfyria ar y pethau hyn, ac yn y pethau hyn aros, fel y byddo dy gynnydd yn eglur i bawb," nag Elias. Yma, yn ei fyfyrgell, y cawn ei weled yn dysgyblu ac yn hyfforddi ei hun ar gyfer ei orchestion cyhoeddus. Y mae llawer brwydr wedi ei hennill, yn wyneb anfanteision mawr, drwy ragoroldeb y rhagbarotoad. Y mae cynllunio yn dda yn hanfodol er cael goruchadeiladaeth dda. Dyma lle yr oedd amddiffynfa ein harwr. Ni allasai ollwng allan y fath ddylanwad cyhoeddus ag a siglai y byd, heb ymbarotoad neillduol ar gyfer y gwaith.

Yma, yr ydym yn ei gael yn ddyn "meddylgar". Dechreuodd ar ddiwyllio ei feddwl yn fore. Mynodd ddysgu ei hun pa fodd i roddi ei alluoedd meddylgar mewn ymarferiad cyn dechreu trysori ei feddwl â defnyddiau. Yn absennoldeb manteision addysg golegawl yn ei ddyddiau boreuol ymdrechodd, drwy efrydiaeth fanwl, i ddiwyllio ei feddwl a hyfforddi ei hun pa fodd i gyrhaedd gwybodaeth gyffredinol. Gosododd iddo ei hun nôd pendant, a gosododd hwnw yn ddigon uchel; a phenderfynodd, gan nad faint fyddai y llafur, y mynai ei gyrhaedd: ac ni oddefai i ddim beri iddo blygu, llaesu, gwanhau, na newid ei benderfyniad. Yn yr ymroad diysgog hwn y cawn guddiad ei gryfder. Yr oedd y diffyg o addysg fore yn ei daflu i orphwys ar ei hunangynnyrchion yn naturiol. Yr oedd ganddo ddigon o wroldeb a mawrfrydigrwydd meddwl i weithio ei ffordd yn mlaen drwy bob rhwystr a fyddai ar ei lwybr. Gwyddai na allai meddyliau ereill greu dim nad oedd yn ei gyrhaedd yntau; a bod holl egwyddorion natur mor agored ger ei fron ef ag oeddynt o'u blaen hwythau; ac felly yr ymwrolodd yn ei rymusder hwn. Dyma ragoroldeb yr hunanddibynol. Daeth ef yn feddiannol ar ei diriogaeth ei hun yn fuan; ac felly yr oedd ganddo ei fwngloddiau ei hun, heb un angen am fyned i dir neb arall; ac yr oedd yn cloddio o'r tyrau llwch y ceinion mwyaf dysglaer, ac heb un achos i dalu treth na royalty i neb arall, y rhai a wasgarai mewn cyflawnder mawr ar hyd a lled y Dywysogaeth. Prif wythen ei fwngloddiau ef oedd duwinyddiaeth. Yr oedd wedi sefydlu ei olygiadau athrawiaethol yn dra chadarn; ac yr oedd yn dra eiddigus drostynt, ac yn bur anhawdd ei symmud oddi wrth yr hen derfyn. Y mae yn wir na chyfyngodd ef ei ymchwiliadau i'r wyddor dduwinyddol yn unig. Yr oedd wedi cyrhaedd graddau uchel mewn gwybodaeth gyhoeddus. Ond ni ragorodd ef ond yn y dosbarth oedd yn dal y berthynas agosaf a'i weinidogaeth efengylaidd, ac âg amcan ei genadwri fawr.

Yma, yr ydym yn ei gael yn ddarllengar. Yr oedd wedi "glynu wrth ddarllen" er yn gynnar; a thrwy hyny, yr oedd wedi cyfoethogi ei feddwl yn ddirfawr â phob defnyddiau a ystyriai o wir werth. Pan y byddai yn cyfansoddi ei bregethau, mynai wybod barn yr holl esbonwyr oedd yn werth ymgynghori â hwy am ystyr ei destyn. Yr oedd hyn yn naturiol yn cario dylanwad ar ei feddwl yn yr areithfa, fel y byddai yn fynych mewn profedigaeth i ddynoethi gwendidan rhai o honynt yn lled lym, ac i wrthwynebu y rhai yr anghytunai â hwy—yn gystal ag i arganmawl y cyfryw a redent yn yr un llwybr ag ef ei hun. Yr oedd yn dra dedwydd yn ei drefn o ddefnyddio awdwyr. Mynai ddeall pob awdwr yn drwyadl. Ni foddlonai ei hun ar frasolwg arnynt yn unig. Nid oedd efe, er hyny, yn mysg y rhai a ddarllenant bob peth. Yr oedd ganddo ei ddetholion arbenig. Ni ymddangosodd erioed yn yrareithfa fel dyn yn cario llyfrau ar ci gefn; neu, yn hytrach, fel y dywedai Robert Hall, yn ei ddull hynod a phriodol iddo ei hun, "yn cario y fath bentyrau o lyfrau ar ei ben, nes attal i'w ymenydd symmud." Y llyfrau a arganmolai efe fydddai y rhai a borthent y meddwl ac a gyffroent y teimlad. Gwyddai yn dda fod gwybodaeth yn allu. Dwyn trysorau allan o'i galon, ac nid o lyfrau, y byddai efe bob amser.

Fel hyn, yr oedd, drwy ei efrydiaeth a'i ddarlleniaeth sefydlog, wedi cyfoethogi ei feddwl o'r trysorau goreu. Yr oedd wedi moldio yr holl syniadau yn ei feddwl a'i farn ei hun. Yr oedd wedi gwneyd y cyfan yn eiddo personol iddo ei hun; a thrwy hyny, yr oedd, fel ysgrifenydd wedi ei ddysgu i deyrnas nefoedd, yn alluog i ddwyn allan bethau newydd a hen, a'u gollwng gydag effeithioldeb mawr ar deimladau ei wrandawyr. Yr oedd ei alluoedd naturiol mor gryfion, ei olygiadau mor eglur, a'i wybodaeth mor eang, fel yr oedd y cyfan yn dyfod oddi wrtho bob amser gyda newydd-deb dyddorol, ac megys darganfyddiadau newyddion yn neidio i'r golwg ar y pryd. Ni ymddangosai dim a fyddai anddo fel nwyddau ail-llaw.

Yma y cawn ef yn ysgrifenydd lled fanwl. Eto, nid yn hyn yr oedd yn rhagori. Nid yma yr oedd tŵr ei arfogaeth. Gwyddai yn dda am y perygl o niweidio ei hyawdledd drwy gyflwyno manylion ei olrheiniadau ysgrifenedig i'w gof; ac eto, gwyddai gymmaint am werth cywirdeb, fel y byddai yn ddigon gofalus i gofnodi pob peth oedd wir angenrheidiol. Dichon iddo fod yn esgeulus o ysgrifenu ei gyfansoddiadau yn nechreu ei yrfa weinidogaethol, gan rym angerddol ei hyawdledd, a thybied pe buasai yn cyfyngu ei hun at gofnodau mewn ysgrifen, na buasai yn ddim amgen na dyn yn cerdded ar dudfachau; ac er bod yn dalach na neb, ac yn uwch na phawb, na allai deithio fawr yn mlaen, heb law bod mewn perygl o gwympo ar yr heol bob mynyd awr.

Yma yr ydym yn ei gael yn gryf mewn gweddi. Cyfeiriwyd mewn adgofion blaenorol at rai amgylchiadau a'i profodd yn ŵr gafaelgar a nerthol wrth yr orsedd; a dichon mai yma y cawn yr eglurhâd ar yr holl ddirgelwch hwnw. Y nerth oedd ef yn ei gasglu yn y dirgel oedd yn dyfod i'r amlwg yn y cyhoedd. Yr oedd hyn fel eneiniad oddi wrth y Sanctaidd hwnw ar bob talent a feddai. Yr oedd ei ysbryd gweddi yn dwyn holl wrthddrychau ei fyfyrdod i wir eglurdeb yn ei feddwl, yn nerthu ei ymroddiad i'r gwaith, yn puro ei chwaeth gyssegredig, yn bywiogi ei ysbryd tanllyd, ac yn rhoddi pwysigrwydd difrifol yn ei holl lafur. Yr oedd fel perarogl ar ei dduwiolfrydedd, ac yn codi ei feddwl i deimladau dyrchafedig, ac yn gwneyd ei ysbryd yn fwy cyflwynadwy i'w wrandawyr. Dyma lle yr oedd y callestr yn dyfod i'r tarawiad cyntaf â'r dûr, i gynnyrchu y wreichionen, a ennynai yn fflam dân ac a oddeithiai yn olosg ysol, i'w wasgaru dros gynnulleidfaoedd lluosog ar unwaith, nes y byddai pob calon yn gwir deimlo gan y gwres. Dichon mai hyn oedd cyfrinach y gwreiddioldeb oedd yn ei bregethau. Sonir llawer am wreiddioldeb yn mhlith dynion; ond efallai mai ychydig o hwnw sydd i'w gael mewn gwirionedd allan o gloriau yr Ysgrythyr pa fodd bynag am hyny, yr oedd y bywiogrwydd, y nerth, a'r dylanwad oedd yn ei weinyddiadau ef, yn gosod argraff o wreiddioldeb ar ei holl anerchiadau i'r tyrfaoedd oedd yn ei wrandaw ar bob pryd. Yr oedd ef yn gwneyd perffaith chwareu teg â'i bregethau, drwy eu cyfeirio yn mhob modd at yr amcan mawr oedd ganddo yn ei genadwri. Yr oedd ganddo neges arbenig, a chenadwri benodol, at ei wrandawyr bob pryd. Nid gollwng saethau ar antur y byddai; ond yr oedd ganddo ei nod yn wastadol, ac yr oedd yn dra sicr o'i gyrhaedd.

Ni ddeuai byth o'i fyfyrgell nes bod yn barod at ei waith. Yr oedd ganddo ei ddyddiau a'i oriau penodol i ymneillduo i ymbarotoi at ei lafur cyhoeddus; ac nid yn hawdd y goddefai i neb ei aflonyddu na'i godi o'i ystafell ar y pryd. A diau na allasai byth ddyfod i ben âg anturiaethau mor eang ag a fyddai raid iddo ymgymmeryd â hwy, heb ryw reol sefydlog iddo ei hun, yr hon ni chiliai oddi wrthi. Ni chlywid ganddo byth bregeth â'i chyfansoddiad yn dangos arwyddion o fusgrellni, na difaterwch, na brys. Yr oedd y cyfan yn ddarnau gorphenedig, ac wedi eu puro yn y ffwrn seithwaith." Yr oedd ei amcan ar bob achlysur at fod yn weithiwr difefl, ac felly i iawn gyfranu gair y gwirionedd. Yr oedd dyben pregethu, iddo ef, yn rheol dull ei bregethu. Yr oedd ei iaith yn gref, a'i fater yn dda. Nid oedd byth yn gorlwytho ei ymadroddion â geiriau hirion; yr oedd ei nod i effeithio ar y gydwybod, i gyffroi y galon, ac i ddiwygio y bywyd. Myfyriai nes yr ennynai tân, ac yna y llefarai â'i dafod. Yr oedd hyn yn rhoddi ysbryd y peth byw ynddynt.

Yr oedd dylanwad ei ymbarotoad yn ei efrydfa ar gyfer ei lafur cyhoeddus yn hawdd iawn i'w ddarllen yn ei wynebpryd, pan y byddai mewn oedfa ar gyfodi i fyny at y ddesc i bregethu. Byddai teimladau ei feddwl yn fynych yn neidio i'w wedd, a byddai weithiau fel pe buasai yn mron a methu ymattal. Gwelwyd ef rai troion dan deimladau y buasai y darluniad a wnai Elihu o hono ei hun yn dra phriodol i'w gymhwyso ato ef. Ei feddwl yn cynneu ac yn ennyn, ac yntau yn mron tori allan i ddywedyd, "Y mae ysbryd mewn dyn, ac ysbrydoliaeth yr Hollalluog sydd yn peri iddo ddeall......gwrandewch fi; minnau a ddangosaf fy meddwl......minnau a atebaf fy rhan. Canys yr ydwyf yn llawn geiriau; y mae yr ysbryd sydd ynof yn fy nghymhell i. Y mae fy mol fel gwin nid agorid arno; y mae efe yn hollti fel costrelau newyddion. Dywedaf fel y caffwyf fy anadl, agoraf fy ngwefusau, ac atebaf. Ni dderbyniaf yn awr wyneb neb, ni wenieithiaf wrth ddyn; canys ni fedraf wenieithio; pe gwnawn, buan y cymmerai fy Ngwneuthurwr fi ymaith. O uniondeb fy nghalon y bydd fy ngeiriau, a'm gwefusau a adroddant wybodaeth bur."

Yr oedd ymbarotoad Elias at ei lafur cyhoeddus mor gyflawn a phe buasai yn credu y byddai ei holl lwyddiant yn y weinidogaeth yn troi yn gwbl ar ei ymbarotoad; ac eto, ar yr un pryd, yr oedd ei ymddiried a'i hyder mewn amdiffyn oddi uchod mor llwyr a phe na buasai yn ystyried ei ragbarotoad yn ddim. Yr oedd, wrth hyn, yn rhoddi ei le priodol ei hun i bob teimlad. Nid oedd byth yn foddlawn i ddyrchafu un ddyledswydd ar draul esgeuluso y llall.

Yr oedd ei adnabyddiaeth a'i ymarferiad âg ymadroddion y Beibl, yn dangos mai "y gwirionedd megys y mae yn yr Iesu" oedd cartref ei fyfyrdod a'i astudiaeth. Yr oedd ei gof fel mynegair i'r Ysgrythyrau, a byddai ymadroddion nerthol geiriau gwirionedd a sobrwydd yn gydblethedig â holl frawddegau ei bregethau. Yr oedd yn dra hoff o eglurhadau ysgrythyrol yn ei holl anerchiadau cyhoeddus. Os adroddai hanesion, os cyfeiriai at egwyddorion naturiaethol, os cynnygiai gymhariaeth, neu os tynai addysg, byddai adnod o'r Beibl yn sicr o fod fel maen clo ganddo, ac fel rhan hanfodol o'r cyfanwaith i gyd; ac yr oedd hyny yn profi yn ddigon eglur fod ei "ewyllys yn nghyfraith yr Arglwydd," a'i fod "yn myfyrio yn ei gyfraith ef ddydd a nos." Os oedd wyneb Moses gynt yn dysgleirio pan y byddai yn dychwelyd o'r mynydd wedi bod yn nghymdeithas ân Duw, yn nirgelwch y Goruchaf, ac yn nghysgod yr Hollalluog, felly yn amlwg y byddai Elias, pan y byddai yn myned o'i fyfyrgell i'r areithfa. A pha bregethwr, ystyr iol o bwysigrwydd a chyfrifoldeb ei swydd, na ddywedai o eigion calon: "Bydded ymadroddion fy ngenau, a myfyrdod fy nghalon, yn gymmeradwy ger dy fron, O Arglwydd! fy nghraig a'm prynwr."