Adgofion am John Elias/Pennod XII
| ← Pennod XI | Adgofion am John Elias gan Richard Parry (Gwalchmai) |
Pennod XIII |
PENNOD XII
SYLWADAU DIWEDDGLOAWL
Y MAE llawer o ffugiant yn cael ei ysgrifenu mewn ffordd ddychymygol, eto yn seiliedig ar wirionedd:—"Fiction founded on fact." Honir mai ffaith fydd y sylfaen, ond addefir mai tybiau fydd yr oruwch adeiladaeth. Ond nid felly y mae gyda ein nodiadau ar John Elias. Nid gwirionedd yn sylwedd, a ffugiant yn addurn sydd yma; ond ffaith yw y sail, a ffaith yw yr adeiladaeth hefyd. Amcenir yma osod ger bron, ar y lleni, faesolygiadau, yn ymsymmud y naill ar ol y llall, mewn arddangosiadau dilynol, fel y darfu iddynt gymmeryd lle yn weithredol a gwirioneddol. Nid ymdrech sydd yma i chwyddo gwrthddrychau i faintioli annaturiol, ond cais at dynu darlun cywir, a ffyddlawn i natur. Nid bwriad sydd yma i dynu ardeb mewn lliwiau cryfach na'r gwreiddiol, er mwyn rhoddi hynodrwydd yn ei ymddangosiad, ond ymgais at osod y gwrthddrych ei hunan ger bron mewn dull na byddo modd i neb fethu ei adnabod. Yn hytrach nag amcan i arloewi y darlun er mwyn dysgleirdeb, cais sydd yma i symmud pob varnish ymaith, er mwyn dangos y person yn ei wedd naturiol ei hun. Os na adwaenir portread heb gynnorthwy yr enw a fyddo wedi ei ysgrifenu neu ei argraffu dano, ni ystyrir ef yn werth dim yn y byd. Ymdrech syml sydd yma i gyrchu ein hareithiwr yn ol i'r byd am unwaith, a'i osod ger bron y rhai a'i clywsant mewn adgofion am bethau a fu, yn gystal a'i ddwyn i olwg llygad, ac o fewn cyrhaedd clyw, y genedlaeth sydd yn codi, y rhai na wyddant ddim am dano ond mewn hanes a son yn unig.
Gwyddai yr ysgrifenydd fod nifer o gofiantau wedi eu cyhoeddi am Mr. Elias yn barod, yn Gymraeg a Seisoneg, ond gan y bwriadai yntau wneyd rhyw ychydig o gofnodau am dano ryw bryd, ymattaliodd rhag darllen un o honynt, yn unig er mwyn ymochel, rhag cael ei dynu allan o'i lwybr ei hun, yn y naill ffordd na'r llall, i lwybr neb arall; a rhag iddo beidio cofnodi dim a fwriadai a fyddai wedi ei grybwyll gan ereill, a rhag i ddim a fyddai ereill wedi ei adrodd fod yn rhwystr iddo ddwyn i mewn bethau a ystyriai yn wir angenrheidiol; fel y byddai yr adgofion hyn mor ffyddlawn i natur ag y byddai modd. Gadawyd digon o amser i bawb ereill ysgrifenu a chyhoeddi ar y testyn, cyn dwyn yr erthyglau hyn ger bron y cyhoedd drwy y wasg.
Y mae pob dyn mawr o'r bron a gyfododd i sylw yn Nghymru fel pregethwr, yn cael nifer o ddynwaredwyr. Yr oedd gan Mr. Elias epaod yn ddirifedi. Ond ni chynnygiwyd erioed ar ddynwared neb yn fwy aflwyddiannus na dynwared Elias. Yr oedd ganddo ef, fel o'r bron bob dyn mawr arall, ei agweddiadau od a'i ddulliau dyeithrol; ac y mae yn hynod i'w sylwi mai pethau gwaelaf dynion mawr a amcenir eu hefelychu bob amser. Byddai yn ddigrif iawn gweled ambell wenhudyn yn esgyn yr areithfa yn ngŵn a llodrau Elias. Byddai dynion synwyrol mewn byd mawr i allu peidio gwenu yn dosturiol wrth ei weled—â'i goes mor fain a'i droed mor fyr, nes y byddai yn colli y botasau wrth ddringo grisiau y pulpud; ac erbyn dyfod i'r lan, byddai golwg ryfedd arno, â gwasgod mor laes nes y byddai yn cyrhaedd at ben ei lin; a chôt mor fawr, fel y byddid yn methu peidio a dychymygu am fantell ar yr hoel. Ond y mae eithrad o'r bron i bob rheol gyffredinol. Darfu iddo yntau unwaith, o'r braidd, gael ei daflu dros y bwrdd gan ei ddynwaredwr. Yr oedd cymmanfaoedd i fod mewn man neillduol yn y Deheudir; un gan y Methodistiaid, ac un gan enwad arall. Yr oedd Elias yn cychwyn ar ei daith yno, ac yn pregethu y noswaith gyntaf ar ol cychwyn o gartref, mewn tref nid yn neppell; ac yr oedd i gyrhaedd i'r gymmanfa yn mhen tair wythnos. Ei destyn oedd, "Heb gyfattal y pen, o'r hwn y mae yr holl gorff, trwy y cymmalau a'r cyssylltiadau, yn derbyn lluniaeth, ac wedi ei gydgyssylltu yn cynnyddu gan gynnydd Duw." Yr oedd pregethwr o enwad arall yno yn gwrandaw; yr hwn, er na chymmerai nemawr o drafferth i fyfyrio ei hun, a allai gofio pregeth un arall wedi ei gwrandaw unwaith bob sill ac iot; ac yr oedd fel traddodwr yn un o'r rhai ffraethaf a mwyaf doniol yn Nghymru. Gallai adrodd pregeth dyn arall mor fanwl, air yn ngair, a phe buasai yn ei darllen o ysgrifen neu argraff. Yr oedd y pregethwr hwn yntau yn cychwyn dranoeth i gymmanfa oedd i gael ei chynnal yn yr un lle, yn mhen yr wythnos. Yr oedd yn pregethu yno am ddeg o'r gloch; a'i destyn oedd, "Heb gyfattal y pen, &c.;" ac yr oedd ei bregeth wedi cael yr argraff mwyaf effeithiol oedd yn ddichonadwy ar y dorf. Ni bu dim yn hynod yn y gymmanfa hon ond yn unig y bregeth am ddeg o'r gloch. Yn mhen y pythefnos yr oedd Elias yntau wedi cyrhaedd yno, ac yn pregethu am ddeg o'r gloch yn yr ail gymmanfa—yn yr un dref, ac ar yr un maes. Darllenodd ei destyn, "Heb gyfattal y pen, &c." Gwelai ryw olwg wammal hynod ar y dorf. Yr oedd yn methu yn lân a deall beth oedd yr achos. Yr oedd yn meddwl ei fod yn ddifrifol ei hun, a bod ganddo destyn difrifol a phwysig iawn. Ond er pob peth, gwibiog oedd yr olwg ar y bobl yn parhau o hyd; ac felly, methodd Elias yn hollol a chael yr afael arferol ar y gwrandawyr y tro hwnw! Mawr oedd y syndod ganddo pan y gofynodd un cyfaill iddo, wedi myned i'r tŷ, pa fodd yr oedd efe yn dyfod â phregeth ail llaw iddynt i'r gymmanfa? "Pregeth ail llaw?" ebe yntau. "Ië," ebai y cyfaill "ni a'i clywsom bob gair bythefnos yn ol ar y maes yna' "Wel, y mae hi wedi bod yn llawer rhatach i rywun nag i mi ynte," meddai Elias. Felly, gadawyd ef yn y niwl am y tro hwn; ac efallai mai yr unig dro iddo fod felly yn ei oes ydoedd! Yn mhen ychydig amser wedi hyny, gofynodd i gyfaill, "A wyddoch chwi a oedd hwn a hwn yn gwrandaw yma, pan oeddwn i yn pregethu ar y testyn, "Heb gyfattal y pen, &c.?" "Oedd siwr," oedd yr atebiad, "yn yr un seat a mi yr oedd efe yn gwrandaw." "A ddarfu i chwi ddim sylwi, a oedd efe yn ysgrifenu yno ar y pryd?" Atebwyd, "o nag oedd, ac nid oedd eisieu hyny chwaith; o blegid efe a gofia bob gair, sill, ac iot, o bregeth un arall." "Wel, Syr," ebai hwnw ar hyn, " pa ham yr oeddych yn gofyn, os yw y cwestiwn yn briodol?" "O dim," meddai yntau, "ond ei fod ef fel finnau yn pregethu ar yr un testyn weithiau; ac y mae peth felly yn dygwydd yn fynych."
Y mae llawer o bregethau Elias wedi cael eu hargraffu; ond y mae yn nodedig i'w sylwi, fel y bydd pawb yn cael eu siomi yn eu dysgwyliad wrth eu darllen. Diau na byddant yn cael eu siomi ynddynt gymmaint fel cyfansoddiadau, ond am ysbryd y peth byw oedd ynddynt tra y byddai efe yn eu traddodi! Yr oedd y gloch ymadrodd ar ol ynddynt. "Rhyfedd! (meddai pob dyn o'r bron) nid wyf fi yn eu clywed yr un fath a phan y byddai efe ei hun yn eu llefaru, Nid ydwyf yn clywed dim mwy ynddynt na rhyw bregethau da ereill sydd genyf mewn llyfr yn rhywle yn y tŷ yma! Dyma bregeth a glywais i ef ei hun yn ei thraddodi, yn y fan a'r fan, yr amser a'r amser; yr oedd hi yn disgyn y pryd hwnw fel tân byw bob gair ar deimladau y bobl; ond nid wyf fi yn clywed dim yn y byd ynddi wrth ei darllen yn y llyfr yma!" Heb wybod fawr am yr anmhosiblrwydd o roddi bywyd mewn papyr ac inc. Nid oes modd cael gwell esboniad ar hyn, nag mewn gair a ddywedodd Elias ei hun ar achos arbenig yn Llundain. Yr oedd gweinidog o Gymru unwaith i draddodi y bregeth genadol dros Gymdeithas Genadol Llundain yn nghapel Surrey. Yr oedd cryn ofal a phryder arno yn nghylch y gorchwyl pwysig; a gofynodd y gweinidog i'r hen batriarch Matthew Wilks, yn mhresennoldeb Mr. Elias, pa un a fyddai oreu iddo, ai darllen ei bregeth, ai ynte ei thraddodi o'i feddwl? Dywedodd Mr. Wilks, "Efallai mai ei darllen fyddai oreu i chwi; ond pa fodd bynag, gadewch i ni gael cymmaint o dân Cymraeg ynddi ag y byddo modd; onid e Mr. Elias?" meddai efe. I'r hyn yr atebodd Elias yn union, "O, nid oes modd cario tân mewn papyr, Syr." Yn awr, dyna yr atebiad goreu i'r ymofyniad, pa ham na byddai mwy o Elias ei hun yn ei bregethau argraffedig. "Nid oes modd cario tân mewn papyr."
Yr oedd Mr. Elias bob amser yn cyfansoddi ei bregethau gyda gofal mawr. Nid esgynai ef byth i'r areithfa i draddodi rhywbeth a ddeuai gyntaf i'w feddwl; er ei fod mor alluog i gyfodi i fyny i siarad ar unrhyw bwnc yn ddifyfyr a neb yn ei oes. Yr oedd agwedd orphenol i'w ganfod ar ei holl bregethau drwyddynt, pa un bynag a olygwn ai y dygiad i mewn, ai defnydd y sylwadau, ai y casgliad oddi wrthynt. Nid oedd ef byth yn ymddangos fel un heb adnabod ei lwybr. Dywedai Williams o'r Wern, fod pregethwr heb ragymadrodd priodol yn debyg i ddyn yn troi allan i daith, heb wybod i ba le y byddai yn myned; a bod dyn na allai dynu casgliad priodol oddi wrth ei sylwadau, yn debyg i ddyn yn dychwelyd o daith heb wybod yn y byd pa le y bu. Nid felly yr oedd Elias. Byddai pob peth ganddo ef yn ei le ei hun, ac yn deilwng o hono ef ei hun, ac ni adawai byth le i arall wellhau ar ei ol.
Ychydig iawn a arferai alw o bennillion i'w gynnorthwyo yn ei bregethau. Nid ydynt yn aml ond pethau i wneyd i fyny am ddiffygion, er eu bod yn dyfod yn ddigon esmwyth a naturiol yn aml. Eithriad i'w drefn gyffredin ef yw yr hyn a geir yn pennod v. Efallai fod llawnder ei enaid o feddyliau yn rheswm am hyn: nid oedd ganddo ef ddiffygion i'w llanw. Adnodau oedd ei bennillion ef bob amser:—barddoniaeth yr Ysgrythyrau, gyda chywirdeb a phriodoldeb, bob Mewn addoliad cyhoeddus, yr oedd yn dra hoff o roddi Salmau Edmund Prys allan i'w canu. Ychydig o bennillion a gyfansoddodd efe. Y mae yr emyn a ysgrifenodd ar y mesur byr yn darllen yn dda iawn.
Mewn tramarawd yr oedd grym penaf Mr. Elias fel areithiwr. Gallai wrthwynebu peth gyda mwy o nerth na'i arganmawl: gallai dynu peth i lawr gyda mwy o rym na'i godi i fyny. Yr oedd nerth ei ddynoethiad o gyfeiliornad neu ryw anfoesgarwch uwch law pob dychymyg. Yma y· oedd efe megys yn ei elfen. Os dynoethi y pechod o halogi y Sabbath y byddai, gwnai hyny gyda y fath ddylanwad, nes newid ymddygiad cymmydogaeth gyfan. Os ymosod ar anfoesau cyhoeddus y byddai, gwnai hyny nes cael ei deimlo bob amser. Os dynoethi y pechod o ysbeilio ar ol llongddrylliadau y byddai, gwnai hyny nes gosod yr ysbeilwyr yn y fath anesmwythder cydwybod nes methu cysgu y nos, cyn danfon yr ysbail yn ol. Os ymosodai ar y ffeiriau cyflogi a gedwid newn rhai manau ar y Sabbath, neu negeseuau afreidiol, gwnai hyny gyda y fath wroldeb, nes y llwyr ddilëid yr arferiad o'r fan am byth. Gosodai dân ysol dan bob noddfa celwydd. Chwelid anfoesau cyhoeddus fel niwl o flaen y goleuni a daflai, o wres ei hyawdledd, nes clirio yr awyr yn deg! Dyma lle yr oedd ei brif gadernid.
Bernir yn gyffredin nad oes un bywgraffiad o hono wedi ei ysgrifenu yn ddigon desgrifiadol, hyd yn hyn. Golygir nad oes un wedi ei ysgrifenu fel y gellid ei adnabod heb ei enw; er yn ddiau y dywedid eu bod yn dda, cyn belled ag yr oeddynt yn cyrhaedd. Pa mor bell y llwyddwyd i wneyd y diffyg hwn i fyny yn yr amcan presennol, y cyhoedd biau barnu. Yr hyn a ddywedir am ei gofiantau, a ellir ei ddywedyd hefyd am ei ardebau. Nid yw y goreu o honynt yn ddim amgen na gwrthlun o hono. Nid yw agweddiad ei wyneb, bywiogrwydd ei lygaid, treiddgarwch ei dremiad, llefariaeth ei wedd, na ffurfiad ei gorff, yn cael eu dangos yn deg mewn un o honynt. Efallai mai y goreu, ar y cyfan, yw yr un a ymddangosodd yn yr Eurgrawn Efengylaidd, flyneddoedd yn ol; ond nid yw hwnw yn cyflawn ateb y dyben.. Y mae y llinellau gwreiddiol yno; ac nid anhawdd fyddai cael yr amlin eto. Gydag arweiniad rhyw un craff oedd wedi sylwi yn fanwl arno, gallai lluniedydd cywrain, o farn gyrhaeddgar a llaw ysgafn, dynu allan ddarlun teilwng o hono. Gresyn na byddai i ryw un galluog ymgymmeryd â'r gorchwyl, er mwyn trosglwyddo i'r oes a ddel olygiad naturiol arno.
Yr ydym yn awr yn terfynu ein sylwadau mewn ffordd O ADGOFION AM JOHN ELIAS:—un o'r dynion enwocaf, ar amryw ystyriaethau, a fagodd Cymru erioed:—dyn y bydd ei enw yn cael ei drosglwyddo yn mysg hanesion crefyddol ein gwlad, fel perarogl i'r oesau a ddel, a'r plant a enir mewn cenedlaethau rhag llaw, fel un o brif ddiwygwyr ei oes! Pa faint bynag oedd ei ddiffygion a'i golliadau, (a phwy sydd hebddynt?) nid oes neb na addefa fod ei ragoriaethau yn eu cysgodi ac yn eu gorchuddio i gyd! Y mae y brychau yn colli o'r golwg yn nhanbeidrwydd dysgleirdeb yr haul. Nid oedd dim a wnelom ni âg un amcan, mwy na llai, na cheisio tynu portread cywir o hono yn ei gymmeriad cyhoeddus fel pregethwr. Dichon fod awchder gwres ei deyrngarwch wedi ei gario i eithafion yn ei olygiadau gwleidyddol; ond nid y politician, ond y pregethwr, oedd gwrthddrych ein hadgofion. Ac os bydd i'r adfyfyrdodau hyn fod yn foddion i godi dymuniad newydd drwy y wlad, ar fod i ddeuparth o'i ysbryd ddisgyn ar y pregethwyr ieuainc sydd yn cychwyn i'r maes, ac i godi ysbryd gweddi yn yr eglwysi, i erfyn am i'w fantell ddisgyn ar weinidogion y cyssegr yn gyffredinol; ac i ddyrchafu eu golwg oddi ar y gweision at y Meistr mawr, ac i waeddi allan oddi ar wir wasgfa yn wyneb yr olwg bresennol sydd ar ansawdd ein gwlad, "Pa le y mae Arglwydd Dduw Elias?" bydd yr amcan oedd mewn golwg wrth eu hysgrifenu wedi ei gwblhau.
Ofnwn, na welwn, un waith
Wr o'i ail, na'i fedr eilwaith;
Ni ddaw neb o'i ddoniau o
Fyth atom, na'i fath eto!