Adgofion am John Elias/Pennod XIII

← Pennod XII

Adgofion am John Elias gan Richard Parry (Gwalchmai)

PENNOD XIII

JOHN ELIAS, EI FARWOLAETH A'I GLADDEDIGAETH.

DYWEDODD Addison unwaith wrth foneddwr ieuanc oedd o olygiadau lled ammheus ar wirioneddau Cristionogaeth, pan yr oedd cyfaill iddo, yr hwn oedd yn Gristion dysglaer, ar gymmeryd ei adenydd i'r byd ysbrydol, "Deuwch gyda mi," gan ei arwain yn dyner wrth ei law, "a dangosaf i chwi pa fodd y gall Cristion farw!" Yr ydym ninnau wedi edrych ar Elias yn byw, ac wedi gwneyd amryw nodiadau ar ei fywyd; efallai na byddai yn anmhriodol i ni, cyn terfynu, edrych pa fodd y gallai farw. Awn i'w ystafell angeuol, yn y mynydau mwyaf difrifol a fu arno erioed, a chawn weled a chlywed pa beth a ysgrifena, a pha beth a ddywed yno. Gorphenodd ei yrfa ddaiarol yn y Fron, Llangefni, yn Mon, ar yr 8fed dydd o Fehefin, 1841, yn y 69ain flwyddyn o'i oedran. Dyma ei dystiolaeth pan yr oedd ar wynebu brenin y dychryniadau, a chychwyn i ffordd yr holl ddaiar; pan yr oedd yn

—tynu at ochr y dŵr,
Bron gadael yr anial yn lân."

"Yr ydwyf mor ddedwydd fy meddwl ag y dichon i ddyn fod o dan y fath boen ag yr wyf ynddo. Nid oes un cwmwl yn myned rhwng fy enaid a'm Duw; y mae y cysuron hyny yr arferwn eu mwynhau yn moddion gras ac yn y weinidogaeth, yn dylifo eto i fy enaid; ïe, y maent weithiau yn gryfach ac yn fwy bywiog yn eu heffeithiau yn awr nag y buont erioed o'r blaen!"

Y mae yr hanesyn am yr ymherawdwr oedd â chraith led hagr ar ei wyneb, yn myned i gael tynu ei ddarlun, yn adnabyddus i'r cyffredin. Annogid ef i eistedd â phwys ei ben ar ei benelin, a'i law dan ochr ei wyneb, a'i fys yn cyrhaedd dros y graith, er ei chuddio yn gwbl oll, fel nad ymddangosai dim o honi ar y llen. Hawdd ydyw addef nad oes nemawr ddyn heb ei graith. Ond nid â chreithiau y mae a wnelom yma. Gadewir y diffygion i ofal y rhai hoff o ymborthi ar weddillion. Nid oes dim a wnelom yma ond âg adrodd ffeithiau, ac adgoffa pethau a gymmerasant le yn weithredol a gwirioneddol, yn yr hyn oedd werthfawr fel addysgiadau i ni, a hyny ar lan y bedd.

Y mae yn amlwg ei fod wedi ymbarotoi ar gyfer y cyfnewidiad oedd ger llaw, fel y gwelir wrth ei eiriau penderfynol ef ei hun,—"Yr ydwyf wedi rhoddi fy nghorff a'm henaid yn ngofal y Gwaredwr mawr er ys deng mlynedd a deugain, ac yno y maent eto!" Adwaenai Paul "ddyn yn Nghrist er ys pedair blynedd ar ddeg;" ond adwaenai Elias un ynddo er ys hanner canrif!

Yr oedd yn berffaith dawel yn ei gystudd, ac yn gallu ymollwng yn gwbl i ewyllys ei Arglwydd. Y mae ei dystiolaeth ef ei hun yn dra boddhaol ar hyn; canys dywedai, "Yr wyf unwaith eto yn cael eich cyfarch o ystafell cystudd, lle y mae fy Nhad doeth a da yn gweled yn oreu i mi fod. Y mae efe yn dda iawn wrthyf; yr wyf yn cael llawer awr o gymdeithas ag ef! 'Da i mi gael fy nghystuddio.' Ni wn eto beth a wna yr Arglwydd o honof; pa un ai fy symmud o'r winllan, ai fy adferu dros ychydig, i geisio gwneyd rhywbeth eto dros ei enw yn y byd. Gwn nad oes arno fy eisieu, a gwn fod yn hawdd iddo fy adferu. Yr Arglwydd yw efe, gwnaed a fyddo da yn ei olwg.'"

Yr oedd ei ostyngeiddrwydd yn dra phrydferth yn yr adeg ddifrifol hon. Yr oedd pob arwyddion ymaddfedu ynddo. Yr oedd yn ymwybodol o'i sefyllfa ddylanwadol fel gweinidog yn mysg ei frodyr; eto cadwyd ef yn gydostyngedig â'r rhai iselradd, o blegid yr oedd wedi ymdrwsio oddi fewn â gostyngeiddrwydd. Yr oedd yn ystyriol o'i fod wedi gwneyd ei oreu i adael y fath argraff ar y byd ag y gwneid coffa am dano wedi ei ymadawiad; ond ni chollodd mo'i olwg unwaith ar yr hwn yr ystyriai ei hun yn ddyledus iddo am bob dawn; ac i'r hwn y dymunai ddychwelyd yr holl anrhydedd am yr hyn y bu yn offerynol i'w gyflawnu. Yn yr olwg ar y llinellau bywgraffiadol a ysgrifenasai iddo ei hun, terfynai gyda'r ymadroddion gwylaidd canlynol:—" Ysgrifenais y pethau hyn, heb wybod nad 'yn rhosydd Moab, ar lan yr Iorddonen' yr ydwyf. Mewn gofid, a thrwy anhawsder mawr yr ysgrifenais—gan fy ystyried fy hun yn ysgrifenu ger bron Duw: ac efallai, yn ysgrifenu yr hyn a ddarllenir pan y byddaf fi yn ddystaw yn y bedd. Nid oes genyf ddim i'w ddyweyd am danaf fy hun, heb law am fy mhechadurusrwydd, fy ngwaeledd, a'm trueni mawr; ond byddai dda genyf ddyweyd yn uchel ac yn eglur iawn am ddaioni, trugaredd, a gras Duw tuag ataf fi, yr annheilyngaf! Dyma y tlawd a godwyd o'r llwch! dyma yr angenus a ddyrchafwyd o'r domen, ac a osodwyd i eistedd gyda phendefigion pobl Dduw! Os gwnaed rhyw les drwy fy llafur anmherffaith iawn, Duw yn ei ras yn unig a wnaeth hyny; efe biau y gogoniant i gyd. Yn y dydd y dadguddia Duw y dirgelion y gwelir hyny yn eglur. Os cymmerodd Duw fi yn offeryn yn ei law i ddwyn rhyw bechadur neu bechaduriaid at y Gwaredwr, yr oedd, ac y mae, hyny yn fraint annhraethol fawr! A bydd yn orfoledd i mi yn nydd Crist, na redais yn ofer, ac na chymmerais boen yn ofer!"

Y mae y syniadau a'r teimladau uchod, a fynegwyd megys oddi ar fin y bedd, yn dangos yn ddigon eglur ei fod yn profi ei hun yr hyn a gymhellai ar ereill. Yr oedd wedi dywedyd llawer yn ystod ei weinidogaeth am y modd y gallai Cristion diegwan o ffydd farw, ac yr oedd wedi annog llawer ar ei wrandawyr i ymestyn at gyrhaedd mwynhad o'r hyder hwnw a'u dyrchafai goruwch ofn angeu; ac yn awr, oddi ar y dystiolaeth hon, y gwelir nad oedd yn argymhell i ereill ddim ag yr oedd yn ddyeithr iddo ei hun. Yr oedd y gofidiau corfforol yr oedd yn dyoddef danynt yn ei osod mewn anfantais i fwynhau y cysuron hyn; ond eto, gan nad oedd un cwmwl yn myned rhyngddo a wyneb ei Dduw, yr oedd yn parhau i gael llewyrch ei wyneb. Yr oedd egwyddorion yr ymadawiad yn cael eu teimlo ganddo yn ei natur; ac yr oedd cyssylltiadau y babell yn cael eu dattod o radd i radd, ac o gwlwm i gwlwm; eto yr oedd yr awyrgylch yn berffaith glir oddi wrth deimlad ei fynwes hyd at orseddfainc yr Ion! Y mae llawer yn cael eu mynedfa trwy y glyn yn ddigon esmwyth, o ran teimladau y corff; ond y mae y golygfeydd i'r meddwl ar yr un pryd yn dywyll a thrist. Ond am wrthddrych ein hadgofion, trefnwyd iddo ef fynediad helaeth i'r dragwyddol deyrnas, trwy ein Harglwydd Iesu Grist: cyrhaeddodd y porthladd a ddymunai, fel llestr yn ei llawn hwyliau o flaen yr awel deg; a chanai mewn myfyrdod dystaw wrtho ei hun:

Pan bwy'n rhodio traeth Iorddonen
Ac yn croesi grym ei lli,
Ffydd yn ngwaed yr Oen a laddwyd
Fodda fy ammheuon i;
Pan fo golau 'r byd yn t'wyllu
Yn ngoleuni 'r ochr draw,
Rhydiaf drwy ei dyfroedd dyfnion
Yn ddiangol yn ei law.

Heibio i frenin dychryniadau,
Ac heb ofn ei wyneb du,
Af yn mlaen trwy lys angelion,
Heibio 'r saint dysgleiriaf fry;
Yno 'n wylaidd mi ddynesaf
Hyd at droed yr orsedd wen,
Lle teyrnasa fy Ngwaredwr,
I roi'r goron ar ei ben.

Wedi syllu ar ei berson
Yno ddeg can mlynedd llawn,
Hyny 'n pasio fel ychydig—
Oriau byrion y prydnawn,
Trof i ganol côr y nefoedd
Ac eisteddaf yn eu plith,
Gyda'r delyn aur i seinio
Anthem na therfyna byth!

Diwrnod i'w gofio yn hir yn Mon ydoedd y pymthegfed o Fehefin, yn y flwyddyn deunaw cant ac un a deugainy dydd y claddwyd yr hyn oedd farwol o John Elias, yn mynwent Llanfaes, ger Beaumaris. Y mae cryn deimlad ar lawer pryd wedi cael ei amlygu ar gyflwyniad dynion o enwogrwydd mawr i dŷ eu hir gartref: a theimlad tra naturiol ydyw. A holl Iudah a Ierusalem a alarasant am Iosiah Ieremi hefyd a alarnadodd am Iosiah; a'r holl gantorion a'r cantoresau yn eu galarnadau a sonient am Iosiah hyd heddyw, a hwy a'i gwnaethant yn ddefod yn Israel; ac wele hwynt yn ysgrifenedig yn y galarnadau." Peth boreuol gan hyny, feddyliem, oedd cofnodi bywgraffiadau ysgrifenu a dadganu marwnadau ar ol dynion o ragoriaethau cyhoeddus:—"A gwŷr bucheddol a ddygasant Stephan i'w gladdu, ac a wnaethant alar mawr am dano ef." Nid oedd modd attal dagrau wrth gasglu y darnau cnawd yn nghyd, i'w hamdoi ar ol y llabyddiad, er gwneyd angladd parchus iddynt yn Maes y gwaed, yr hwn a brynwyd, y mae yn debyg, yn gladdfa dyeithriaid. Nid allent lai nag anrhydeddu yr hwn a anrhydeddid gan eu Duw fel y merthyr cyntaf dros yr efengyl; ac i dystio eu cred a'u gobaith yn adgyfodiad y meirw a'r bywyd tragwyddol. Felly, y mae eu hesampl hwy yn amddiffyniad i'r teimladau a amlygwyd yn Mon, wrth hebrwng corff Elias i fynwent. Llan-faes brwydr Egbert. Peth anarferol oedd gweled cynnulliad o ddeng mil o drigolion yr ynys, gydag ymylon Arfon, yn dyfod i ddangos eu teyrnged olaf o barch i gofion un o wir enwogrwydd mewn duwioldeb a defnyddioldeb yn y weinidogaeth; ac hefyd, fel cyfle manteisiol i uno mewn addoliad mewn gweddïau a chynghorion, a hyny ar achlysur o ddyddordeb cyffredinol. Yr oedd y gynnulleidfa, gan mwyaf, yn rhai cynnefin â'r myfyrdodau sydd yn briodol i lethr glŷn cysgod angeu, y rhai a allent ddyddanu eu gilydd â'r ymadroddion hyny. Ni all y cyfryw ag sydd yn ddyeithr i'r syniadau hyn oddef yr olwg ar "y galarwyr yn myned o bob tŷ yn yr heol," gydag un math o gysur. Rhoddodd un o freninoedd Ffrainc orchymyn na enwid mo "angeu" byth yn ei glywedigaeth! Mynodd Catherine, ymherodres Rwssia, osod cyfraith i attal angladdau gael eu harwain trwy yr heol oedd gyferbyn a'i phalas, a bod i bob claddedigaeth gael ei gyflawnu yn y nos; rhag i hyny ddwyn y meddwl am farw i'w myfyrdod, ac felly aflonyddu ei theimladau. Ond nid oedd dim arswyd teimladau felly gan y dorf oedd yn claddu Elias. Yr oeddynt yn hytrach yn eu croesawu. Y mae rhywrai trwy ofn marolaeth dros eu holl fywyd dan gaethiwed. Y mae yr angladd, y bedd, yr arch, a'r amdo, yn annyoddefol iddynt. Y mae hyny yn dangos fod rhywbeth allan o'i le yn y fynwes. Ond am y dorf hon, yr oedd aml un yn eu mysg yn gallu dyweyd gyda y Dr. Gouge, "Nid oes genyf fi ond dau gyfaill yn y byd hwn, sef Crist ac angeu; 'Byw i mi yw Crist, a marw sydd elw!'"

Nid yw yn anhawdd dirnad beth oedd rhediad myfyrdod y dorf a'r edrychwyr fel yr oeddynt yn cychwyn, gan symmud, cerbyd ar ol cerbyd, a march ar ol march, a theithwyr ar draed, y naill ar ol y llall, oddi wrth drothwy annedd y trancedig. Yr oedd tref Llangefni yn orlawn o bryder ar y pryd. Nid yn fynych y gwelwyd y masnachdai na'r anneddau a'u lleni wedi eu gollwng i gau allan y goleuni mor gyffredinol. Nid oedd dim llai na cholli ardderchogrwydd Israel a fuasai yn creu y fath gyffro yn mynwesau pob gradd. Yr oedd yr olwg ar yr orymdaith yn symmud yn araf oddi wrth y Fron, ar hyd y brif-ffordd, ac heb odid lygad sych o'r naill ben i'r llall, yn dra effeithiol. Yr oedd nifer y galarwyr a hyd y llinell yn estyn ac yn cynnyddu wrth bob croesffordd, ac ar gyfer pob llwybr, nes yr ydoedd yn ddim llai na milltir a hanner o hyd cyn cyrhaedd Porthaethwy! Yr oedd yr olwg ar y brodorion oedd ar derfynau y ffordd, ac yn nrysau y teios, i'w gweled fel tyrfa yn cadw gŵyl. Mynai pob gweithiwr gwledig yr olwg olaf ar gynhebrwng yr hwn y cawsent y fath adeiladaeth wrth ei wrandaw. Mynai pob boneddwr ddangos rhyw arwydd o barch i gofion un a ystyrient o deilyngdod mor fawr, trwy roddi attaliad ar bob gwaith tra y byddai y gynnulleidfa yn myned heibio. Yr oedd cannoedd yn cymmysgu eu dagrau hyd ymylon y llwybrau; yr oedd myrdd o ocheneidiau yn codi o eigion enaid, ac yn heidio awyr Mon ar y pryd. Yr oedd y sylw ystyriol a delid i ysgogiadau a chamrau y galarwyr yn gadael effaith ddwys ar feddyliau yr edrychwyr tra y syllent ar yr orymdaith hirfaith yn symmud yn mlaen—nifer ar draed, bob yn bedwar, yn cael eu dilyn gan y gweinidogion, y meddygon, yr elor-gerbyd, yr alar-gerbyd, cerbydau neillduol cyfeillion, y gweinidogion ar feirch, deugain o gerbydau chwanegol, cant a hanner, neu chwaneg, ar feirch, bob yn ddau—a'r cyfan oll yn yr agwedd fwyaf difrifol, ac yn y wisg fwyaf galarus. Yr oedd pob peth fel pe buasent yn ymuno i chwyddo yr arddwysedd. Yr oedd trymder wedi ei argraffu ar bob gwynebpryd, ac yr oedd dagrau wedi ffosu pob grudd. Yr oedd amryw o'r dynion dewraf a chadarnaf dan effeithiau mor ddwys fel yr oeddynt yn dwyn delw plant amddifaid yn wylo ar ol colli eu tad, ac na fynent mo'u cysuro am nad ydoedd!

Yr oedd tref Beaumaris yn ei galarwisg o'r naill gŵr i'r llall, ac yr oedd pawb yn mynu dangos rhyw arwydd o'u cydymdeimlad â chalon y dorf, fel yr oedd yn ymsymmud yn mlaen. O'r diwedd, wele y Llan a'r fynwent yn dyfod i'r golwg!—yr oedd hyn eto yn cryfhau y teimlad. Y mae y lle yn un o'r manau mwyaf neillduedig yr olwg arno. mae y fynwent wedi ei chau allan fel gardd glöedig. Dyma y lle mwyaf priodol yn y fro i fod yn swyddfa i gadw llwch aur gwerthfawr feibion Lefi hyd fore caniad yr udgorn, a gwysiad archangel Duw fel rhingyll swyddol y farn fawr! Dacw yr elor—gerbyd yn cyfeirio trwy borth y fynwent. Y mae y trefniadau arferol wedi eu cyflawnu yn y deml. Y mae y gwasanaeth difrifol drosodd; ac y mae y corff wedi cael ei roddi i lawr yn esmwyth yn y bedd i orphwys, "mewn gwir ddiogel obaith o adgyfodiad i fuchedd dragwyddol trwy ein Harglwydd Iesu Grist." Mae y beautiful prayers, yn ol yr arfer ar gladdu, yn cael eu darllen. Y maent yn hynod o darawiadol. Y mae yr ymadroddion yn awenyddol, yn uchelfrydol, yn blethiadol, ac yn wir effeithiol. Pa ddyn anysbrydoledig a allai roddi wrth eu gilydd linellau mwy swynol ar y teimlad? Maent mor newydd i'w clywed a phe buasent wedi eu cyfansoddi ar hyn o bryd, at yr achlysur hwn, am y waith gyntaf erioed. "Hollalluog Dduw! gyda'r hwn y mae yn byw ysbrydoedd y rhai a ymadawsant' "yn yr hwn y mae eneidiau y ffyddloniaid, wedi darfod eu rhyddhau oddi wrth faich y cnawd, mewn llawenydd a dedwyddyd".."ryngu bodd i ti o'th radlawn ddaioni "gaffael i ni ddiwedd perffaith a gwynfyd, yn nghorff ac enaid, yn dy ddidranc a'th dragwyddol ogoniant".."a derbyn dy fendith a ddadgan dy garedig Fab," &c. Y mae rhyw sain hanner Beiblaidd yn yr ymadroddion prydferth hyn sydd yn boddio y glust yn fawr ar eu darlleniad bob tro! Mae cynnifer o'r dorf ag a allant yn mynu cael cip-olwg ar y lle yr huna ef, a'i hen gyfaill a'i gydweithiwr, y Parch. Richard Llwyd. Mae beddau y ddau wron wedi tragwyddoli y lle hwn! Hynodwyd y Franciscan Friars sydd gerllaw i'r fan, am mai yno y claddwyd Joan, merch John, gwraig Llewelyn fawr, gyda llawer barwnig a gwympwyd o bryd i bryd yn y rhyfeloedd Cymreig—ond pwy sydd yn malio dim am eu coffawdwriaeth hwy; y mae eu henwau wedi eu claddu yn y llwch gyda'u gweddillion marwol! Ond y mae enwau y ddau gawr hyn wedi cyssegru y llanerch neillduedig hon—yn eglwys, yn fynwent, yn enw, ac yn gwbl—â hynodrwydd a bery tra y byddo pregethu efengyl Crist yn hen wlad y Derwyddon. Bydd eu henwau ar gael pan y byddo yr holl gromlechau sydd ynddi wedi adfeilio yn llwch! Beth sydd yn hynod yn Llanfaes? Dim yn arbenig, oud mai" yno y claddwyd y cewri!" Y mae yno gofion a dery y galon Gymreig gyda llawer mwy o nerth yn yr oesau a ddel na dim o'r holl wychder sydd yn addurno y gymmydogaeth o'r bron!—Y mae y dorf bellach wedi eneinio eu beddau â'u dagrau. Y mae y naill a'r llall yn coffa cyssylltiad enwau y ddau â'u gilydd wrth gilio yn ddystaw o'r lle. "Saul ac Ionathan oedd gariadus ac anwyl yn eu bywyd; ac yn eu marwolaeth ni wahanwyd hwynt "—"Pa fodd y cwympodd y cedyrn yn nghanol y rhyfel?" Coffânt am y ddau fel cydfilwyr yn yr un fyddin: fel cydweithwyr yn yr un gorchwyl: fel cyd—ddyoddefwyr yn yr un profedigaethau: fel cyd—deithwyr tua'r un wlad: ac fel cydetifeddion o'r un addewid y rhai nid oedd y byd yn deilwng o honynt! Yr oedd ambell un yn rhedeg mewn adgofion mor gynnar a bore eu hoes, pan oeddynt yn gorfod gwynebu muriau rhagfarn, oedd wedi eu codi gan ysbryd erlidigaeth yn y wlad; a phan y cyhuddid hwy o amcanion drygionus fel chwyldroadwyr. Wrth edrych ar y ddau erbyn hyn wedi diosg eu harfogaeth, yn gorphwys, yn huno, ac yn cael llonyddwch, yn y gwely pridd—ond hwnw wedi ei esmwytho â manblu, ei drwsio: lleni porphor, a'i berarogli yn ddymunol gan bresennoldeb yr Iesu mawr ei hun, byth er pan draddodwyd yr awdl hono uwch ben y bedd, "y fan lle y gorweddodd yr Arglwydd "— yr oeddynt yn coffa am oes arall, pan yr oedd agwedd arall ar ansawdd y byd, a phan yr oedd y gelyn yn

——edliw fod Elias ddull addas gyda Llwyd,
I'r Werddon wedi myned a rhoi pregethau'n gaeth,
I Gymry oedd yno'n sawdwyr, a'u troi'n arswydus waeth;"

ond erbyn hyn, eu dau wedi cyrhaedd y fro lle y paid yr annuwiolion â'u cyffro, ac y gorphwys y rhai lluddedig, ar ol eu diwrnod gwaith, ac na chlywant lais y gorthrymwr mwy! Buont mor unedig â'u gilydd drwy eu hoes a phe na buasai ond un enaid rhwng y ddau gorff. Dilynasant gymdeithas eu gilydd mor glymedig ag y bu Dafydd ac Ionathan erioed yn eu horiau anwylaf. Gan hyny, ni buasai yn deg eu gwasgaru hwythau yn angeu, na'u gwahanu yn y bedd. Yr oeddynt yn wastadol yn cydgyfarfod i ymgynghori gydag achos eu Harglwydd, drwy ystod taith eu pererindod ar y ddaiar, ac nid oedd yn ormod iddynt gael dyfod i'r un fan i gydorphwys i aros eu cyfnewid, fel y gallant gyfodi o'r un bedd, i fyned megys, fraich yn mraich, i gyfarfod eu Prynwr ar gymylau y nef. "Hunwch frodyr," meddai ambell un, "yn dawel yn eich beddrod!"—"Na chyffröed traed mo'ch annedd dawel chwi!" meddai un arall." Angylion y lle fyddo yn gwylio eich llwch!" meddai y trydydd.—"Os caiff ein hysbrydoedd gyfarfod eich eneidiau pur yn yr anneddle lonydd," meddai y lleill, "ni ryfeddem na ddeuem ar adenydd y wawr i dalu ymweliad â'r lle hwn eto!"

Y mae y lluaws yn awr yn cefnu; ac ambell un yn methu peidio troi golwg yn ol, fel i ffarwelio â'r fan, gyda'r olwg olaf am byth ar y fangre. Mae yna ambell bren ywen werdd, gauadfrig, yn codi ei phen i'r golwg, hyd ochrau y fynwent, ac megys yn siarad â'r oesau a fu; a than ysgydwad yr awel megys yn amneidio ar yr oesau a ddel! Y mae y cyfan yn codi hiraeth yn mynwes amryw am yr hen amser a'r hen gyfeillachau a fu; ac y mae eu dychymyg yn methu ymadael â'r lle, heb ofyn unwaith eto, Ah! pa fodd y mae y tafod, a fu fel pin yr ysgrifenydd buan mewn llawer cymmanfa cyn hyn, mor ddystaw heddyw? Y mae y llygad craffus a fu yn tremio trwy wynebau at galonau tyrfaoedd, erbyn heddyw wedi eu cau am byth! Y mae y fraich, y llaw, a'r bys, a roddent gyffro byw mewn teimladau, mor oerion ac mor lonydd erbyn heddyw a'r ddelw o farmor gwyn ar y pared! Dyma fyfyrdodau naturiol i bawb ar ymylon glyn cysgod angeu! Y mae y lluaws yn cyfeirio am eu gwahanol gartrefi yn awr: ond y mae nifer yn aros yn y dref, i glywed y bregeth angladdol yn yr hwyr. O ganol y pryder i gyd, y mae eu meddyliau yn ymddyrchafu mewn myfyrdod ar bethau uwch; ac er marw o'r gweision, fod y Meistr mawr yn fyw; yr hwn sydd yn byw bob amser," yr hwn y mae agoriadau y bedd a'r byd anweledig ganddo. Y maent weithian yn dechreu tywallt eu dagrau, ac yn troi oddiar alaru eu colled i ddiolch am wasanaeth y gweinidog ffyddlawn cyhyd; ac am y fraint a gawsant o gael yr adeiladaeth a brofasant dan ei weinidogaeth am dymmor mor faith, ac yn ymdrechu rhag tristau yn anghymmedrol fel rhai heb obaith ei weled mwy; ac y maent yn cael ysbrydoli eu teimlad mewn gob aith am gyfarfod eu gilydd ar fryniau anfarwoldeb, yn "yr orphwysfa sydd eto yn ol i bobl Dduw!" Maent yn mawrhau y fraint o gael dadguddiadau Cristionogaeth, sydd wedi dwyn bywyd ac anfarwoldeb i oleuni ymarferol. Gwelant mai nid ymollwng, ond ymwroli, ydyw eu lle y maent yn penderfynu anrhydeddu ei goffawdwriaeth drwy roddi ei gynghorion mewn ymarferiad. Y maent yn ymwybodol mai y gofadail uchaf a allant godi o barch i'w enw ydyw dilyn ei ffydd, gan ystyried diwedd ei ymarweddiad, ac ymddiried yn yr un fraich ag a'i cynnaliodd yntau, ac edrych am oleuni y gwirionedd yn arweiniad drwy y glyn tywyll i'r wlad lle nad oes ymadawiad na marwolaeth mwy—y baradwys nad oes un bedd o'i mewn—yr anneddle lonydd, lle na ddywed un o'i phreswylwyr, "claf ydwyf!"

Pan welwy'm hen gyfeillion
Yn croesi'r afon ddofn,
Heb brofi unrhyw niwaid,
Pa ham y teimlaf ofn?
Mae'r un addewid gadarn
A'u daliodd hwy i'r lan,
Yn ddigon byth i minnau
'Roi pwys fy enaid gwan.

CLWYD-WASG:
ARGRAPHWYD GAN THOMAS GEE.
DINBYCH.