Athrylith Ceiriog/Pennod 12
| ← Pennod 11 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 13 → |
Pennod 12.
Y MAE athrylith Ceiriog wedi rhoddi i'r Rhiangerdd[1] gymeriad a safle arbenig mewn llenyddiaeth Gymreig. Y mae yr enw yn henafol: gellid meddwl ei fod mor hen a Chynddelw Brydydd Mawr, os nad yn henach; gan mai titl un o ganeuon goreu y bardd hwnw ydyw "Rieingert Euq [Efa] verch Vadawc, m. Maredut." Ond y mae Rhiangerdd y ganrif bresenol yn newydd-beth llenyddol, o'i chymharu â Rhiangerdd y ddeuddegfed ganrif. Nid oes dim o'r elfen chwareyddol yn y rhiangerdd henafol; tra mai drama in monologue yw rhiangerdd gynefin yr oes hon.
Dedwydd fu croesaw y Rhiangerdd yn ei hymddangosiad diweddar Y mae ei symudiadau bywiog, ysgafndroed; ei chynllun syml a diymdrech; a'r lle a roddir ynddi i swyn ac agosrwydd Anianoll yn ei chyfaddasu i deithi yr Awen Gymreig. Nid yw y bardd brodorol hyd yn hyn. wedi dysgu gwneud chwareugerdd yn wir, nid yw yn meddu y dyfalbarhad meddyliol sydd anhebgor i'r fath orchwyl. Ond y mae y rhiangerdd yn nes ato; ac y mae ei symlrwydd yn cydymddwyn yn well â'i fywiogrwydd telynegol.
"Drama in monologue," meddem. Ac eto rhaid nodi y diffyg yn hyn o beth. Buasai Ceiriog a'i gydfeirdd rhiangerddol wedi gwneuthur yn well pe wedi cadw o'u blaen safonau clasurol. Os ffurf chwarëyddol ddewisir i riangerdd, cadwer y ffurf yn lân ac yn gryno: na ddangosed y bardd ei hun, ond gadawed i'r dramatis person esbonio eu hunain a'u hanes o'r dechreu i'r diwedd. Dylai fod rhywbeth annghyffredin i beri i'r bardd wthio ei hun i wyneb y darllenydd, pan y mae yn bwrpasol wedi dewis goruchwylwyr ar genadaeth ei awen. Y mae yn gofyn mwy o gelfyddyd i'r bardd guddio ei hun, ond y mae yr effaith hyfryd yn werth y gelfyddyd. Pe dilynid yr athrawiaeth hon, cadwai y bardd ei hun rhag amryfusedd arall ag y mae Ceiriog wedi syrthio iddo—sef cerdded i bob man er mwyn casglu pethau pert, heb gofio fod y fath grwydriadau yn datod unoliaeth y gerdd, ac yn gwanhau egni ei dadblygiant. Er mor ddifyr ydyw son am "deulu Trevor bob yr un" yn dyfod i edrych ar Myfanwy yn faban yn ei chryd, a'r ddadl fywiog fu yno i ba ochr o'r teulu yr oedd "ei gwyneb crwn," ei "gên fach gron," a'i "thrwyn bach main," yn perthyn: er mor ddifyr yw yr helynt, nid yw yn dal y cysylltiad lleiaf â charwriaeth Myfanwy a Hywel. Y mae llusgo yr ystori fel hyn ar draws llwyn a pherth yn sicr o anafu ei dillynder llenyddol. Mewn gwirionedd, nid yw rhiangerdd "Myfanwy Fychan" yn dechreu nes cyrhaedd y llinellau—
Gylch Dinas Brân y dyddiau gynt
'Roedd derw mawr yn lleddfu'r gwynt.
Onid yw hwn yn ddechreuad mwy bywiog, mwy cyffrous, mwy urddasol, na'r rhagymadrodd a rodd—wyd i mewn gan yr awdwr? Y mae y rhagymadrodd yn bert a difyrus;—nid ydys am dynu dim oddiwrth ei werth fel barddoniaeth. Ond nid oes mo'i eisiau: ac un gamp i'r llenor yw dysgu pa beth i adael allan. Y mae rhagymadrodd bychan, dedwydd, fel yn rhiangerdd "Catrin Tudur," yn llawer mwy dymunol; ac yn ateb yn well i safonau goreu llenyddiaeth.
I'r ystyriol, credaf na bydd y sylwadau hyn yn edrych yn orfeirniadol. Rhaid cofio fod Ceiriog wedi agor llwybr newydd gyda'i riangerddi: yr ydym ninau, sydd yn edrych ar ei lwybr, yn gallu edmygu ei wroldeb a'i nwyfusrwydd heb deimlo gorfodaeth i ddweyd fod ei gynlluniau yn berffaith yn mhob rhan.
Wrth gyferbynu "Myfanwy Fychan " â "Catrin Tudur," yr ydys yn cael golwg ddymunol ar ddadblygiad llenyddol Ceiriog. Swyn penaf y rhiangerdd foreuol yw ieuengrwydd diniwed yr awen. Yr awen ieuanc heb na phryder na blinder yn dringo llethrau y bryn ar foreu o Wanwyn, dan ganu: nid oes arno ofn dim:—y mae yn peryglus gerdded ar ymyl serth y clogwyn, heb ofni; y mae yn edrych i fynu i wybren Ebrill sydd yn lâs ac yn llwyd-oleu o orwel i orwel, heb ofni; y mae yn dewis llwybr lle mae lleiaf o ôl troed, neu yn tori ar draws pob llwybr i wneud llwybr anturus. iddi ei hun, heb ofni. Awen ieuanc ydyw, ac awen ieuanc yn gariad i gyd. Nid oes dim yn rhy galed iddi, na dim yn rhy dywyll. Nid yw yn cydnabod rheolaeth defodau cymdeithas na ffeithiau geirwon bywyd. Mor naturiol i awen mor ieuengaidd yw gweled merch ieuanc y pendefig urddasol yn myned o gastell ei thad wrthi ei hun i fwthyn y bardd yswil—ïe yn ymguddio mewn rhyw gongl o'r bwthyn am oriau er mwyn gwylio pryderon y gwr ieuanc! Ac yn wir, y mae yr ystori mor ddifyrus, fel nad ydym ninau wrth ei darllen yn cymeryd amser i gofio fod y cyfan yn anmhosibl! Pan yw y dychymyg wedi oeri, y mae beirniadaeth yn cael cyfle i ddweyd gair. Ond ai nid profiad pob un a ddarllenodd "Myfanwy Fychan" unwaith a thrachefn—ar awr rydd y ffansi—yw hyn: fod nwyf—iant yr awen ieuengaidd yn ein cario yn mlaen yn fuddugoliaethus, hyd nes tynu'r garfan yn ol, a gweled y ddwy galon gyfymyl," a
"Myfanwy" yn nghanol y gyntaf,
A "Hywel " yn nghanol y llall.
Y mae y "llygaid duon hardd" sydd "yn d'rysu'r bardd" yn ein dyrysu ninau am enyd—ac y mae y dyryswch yn felus, onid yw?
Erbyn cyrhaedd "Catrin Tudur," y mae yr awen wedi sobreiddio:—
And I could tell
What made your eyes a growing gloom of love,
As a warm South-wind sombres a March grove.
Wedi sobreiddio;—nid wedi gwanhau, nid wedi nychu. Y mae y bardd ei hun fel yn teimlo ei fod wedi "goroesi ei galon ifanc:" ydyw, y mae wedi gadael direidi hoffus boreu oes, i fod yn gallach, yn arafach, yn ddyfnach.
ddyfnach. Nid yw yr ystori "Catrin Tudur" mor sionc ac mor ffansiol a charwriaeth Myfanwy; ond y mae yr adeiladwaith yn gryfach ac yn fwy celfydd. Meddyliaf na ddaw rhiangerdd ei henoed byth mor boblogaidd a rhiangerdd ei faboed: ond serch hyny, yr wyf yn sicr fod mwy ynddi—mwy o feddylfrydedd, o gywreinrwydd, ac o hunan feddiant.
Y mae "tywyllni cynyddol serch "—dysgeidiaeth yr awen wedi darllen y byd a'i wersi—mewn llinellau o'r fath a ganlyn. Gwlad serch:—
Y wlad mae gormod gwres yn iach
I'w merched ac i'w meibion,
Y wlad mae awel glaiar fach
Yn lladd ei holl drigolion.
Rhan o ddarlun y frenhines:—
Tecach ei dwylaw na blodeu mân
Gwyn lysiau'r llinos mewn dyfroedd glân;
Disglaer ei llygaid fel golwg gwalch,
A threiddiol gan ostyngeiddrwydd balch.
Yr amser goreu i garu:—
Pan ddisgyn geiriau serch fel grawn
I'r dyfnder a'u hegina'n iawn,
Nid yn yr hwyr na'r boreu,
Ond pa fo pleser ar y rudd
Ac yn y fynwes ofid cudd,
Dyna yw'r amser goreu.
Ni ysgrifenodd Ceiriog ddim mwy gorphenedig na'i linellau ar freuddwydion yn y gerdd hon. Tra y maent yn ein hadgofio o'r ddarlith ddigrif ar y Frenhines Mab yn Romeo and Juliet, nid oes ynddynt ddim tebyg i efelychiad. Cymharer y ddau ddyfyniad a ganlyn:—
Her waggon—spokes made of long spinners' legs;
The cover, of the wings of grasshoppers;
The traces, of the smallest spider's web;
The collars, of the moonshine's watery beams;
Her whip, of cricket's bone; the lash, of film.
Mae athronwyr eraill * * * *
Yn d'wedyd fod Breuddwydion yn fath o fodau mân,
O oleu-leuad caled, heb arnynt flew na gwlân,
Na phluf, nac unrhyw orchudd, oddigerth math o wê—
A wnant o waith pryf copyn.
Gwelir mai gan y prif—fardd Seisnig y mae y darlun manwl, cyflawn; ond mewn ehediadau ffansïol y mae y bardd Cymreig lawn mor hoyw:—
Dechreu'sant hwy eu gyrfa yn niwedd Amser mawr,
A ninau o'r pen arall a'u cwrddwn hwynt yn awr;
Gan newid ein newyddion sydd genym mewn ystôr,
Tra'n croesi eigion Amser fel llongau ar y môr;
A d'wedir fod eu clociau yn ardal Hud a Rhith,
Fel mae'n rhesymol iddynt, bob un yn troi o chwith.
Chwerthin y mae Shakspere yn mhob ymadrodd am ben direidi ei frenhines wamal; ond y mae Ceiriog unwaith neu ddwy yn codi ei law i sychu ei lygad:—
Gwna'r llall ei ffordd i r fynwent, a dug eich plentyn gwyn,
Gladdasoch er's blynyddau yn mhriddell oer y glyn,
I gydied am eich gwddwf â'i freichiau gwynion bach,
Gan edrych trwy eich llygad fel pe bai'n fyw ac iach!
Ac er mai y dernyn ar Freuddwydion yw y dernyn goreu yn y gerdd, y mae yn oreu yn mysg darnau da eraill. Deil y rhiangerdd hon yn dda i'w darllen lawer gwaith; a chan fod ei chynlluniad yn well nag un gerdd arall o eiddo Ceiriog—er nad yn berffaith—y mae hyny yn ei gwneud yn destyn. da i feirdd ieuainc i'w astudio.
Mor bell ag y mae y cynlluniad yn myned, nid yw Ceiriog wedi gwahaniaethu nemawr rhwng rhiangerdd a bugeilgerdd. Dywedais mai un coll yn nghelfyddydwaith ei riangerddi yw ei fod yn cymeryd oddiar y dramatis persona yr hawl i adrodd yr holl hanes eu hunain. Rhaid i mi eto ddangos ei fod yn ei fugeilgerddi wedi gadael safon—au llenorol.
Y mae bugeilgerddi Theocritus a Virgil wedi eu cyfansoddi ar y dull ymddyddanol; ac y mae Edward Richards wedi eu dilyn yn ei ddwy fugeil—gerdd yntau. Ai nid gwell fyddai cadw titlau Ilen—yddol yn barchus? Os rhiangerdd, naill ai gadawer i'r cymeriadau gael yr hanes oll i'w dwylaw eu hunain, gan ei adrodd mewn unawdau trefnus; neu gadawer i'r bardd ei adrodd drostynt o'r dechreu i'r diwedd. Y mae Gwen Mr. Lewis Morris, a Victories of Love Mr. Coventry Patmore yn engreiphtiau o'r dull cyntaf; a cheir engreiphtiau godidog o'r dull olaf yn mhlith caneuon gwerin Llydaw, a Border Ballads yr Alban. Ond os bugeilgerdd, rhodder cyfle i ddau neu fwy o gymeriadau weithio allan destyn y gân mewn cydymddyddan. Wrth eiriol fel hyn dros gadw safonau llenoriaeth yn fwy clir, yr wyf yn sicr mai bendith i'n barddoniaeth gartrefol a ddeilliai o'u hystyried a'u cadw. Y mae profiadau drud oesoedd dirif cerdd y tu cefn i'r safonau hyn.
Wrth ddweyd nad yw Ceiriog wedi gwahaniaethu nemawr rhwng bugeilgerdd a rhiangerdd, o ran cynlluniad, gellir yn awr fyned gam yn mhellach a dweyd mai rhiangerddi, i bob amcan llenyddol, yw "Owain Wyn" ac "Alun Mabon." Y "rhian" yn ngherdd "Owain Wyn" yw Olwen: ei serch hi yw bywyd y rhan gyntaf o'r gerdd; ac onid ei bedd hi yw canolbwynt yr ail ran? Pan yw Owain y mab—yn dychwelyd yn ol o'i grwydriadau pellenig:—
Tros un o drumiau Berwyn,
Ryw noson ddistaw oer,—
yr olwg ar fedd ei fam sydd yn dihuno'r teimladau dyfnaf. Y mae yn "myned heibio i ddrws ei gartref" er mwyn cyrhaedd y fynwent.
A threulio'r noson hono
Ar fedd ei fam wnaeth ef,
Nes suddo'r seren foreu
I eigion gwyn y nêf.
A beth yw diwedd y gân ond bedd Olwen:—
Yn awr wrth ochr Olwen
Yn mynwent fach y plwy',
O dan yr un dywarchen
Y cydorweddant hwy.
Hawdd fyddai dadleu yr un fath dros ystyried cerdd" Alun Mabon" fel rhiangerdd Menna. Beth a enillir wrth feirniadaeth fel hyn? Clirder a gweddeidd-dra llenorol.
Wedi'r cyfan, pe gelwid y rhosyn yn ysgallen, aroglai yr un mor felus. Yr un modd am farddoniaeth bugeilgerddi Ceiriog. Os gwnaeth ychydig gamsynied yn y cynlluniad, y mae swyn yr awen yn aros ynddynt, yn aros fel hyfrydedd natur rhwng y bryniau tawel.
Nid oes llawer o ystori yn "Alun Mabon:" diflas ddigon yw gosod ffrae rhwng gwr a gwraig yn ganolfan cerdd. Pa mor foddhaol ac mor bleserus bynag fyddo ffraeon yr aelwyd, prin y maent yn werth canu am danynt. Byddai awgrym yn ddigon, heb ddyfynu holl araith Mrs. Mabon; dylai awdwr fod yn ddigon hoff o greadau ei ddychymyg i beidio eu gwneud yn chwerthinllyd.
Ond os nad oes llawer o ystori yn "Alun Mabon," y mae yn y gân lawer o'r farddoniaeth oreu a ysgrifenodd Ceiriog. Y mae naturioldeb yn llanw pob llinell—hyd yn nod y ffrae! Dyna fywyd syml, diaddurn, dymunol!" fel y blodyn bychan ar y grug," yn blaguro ac yn gwywo ar y mynydd. Ar lwybrau natur y mae yn cerdded, yn "gorwedd efo'r hwyr ac yn codi efo'r wawr," a
"dail y coed yw'r llyfr
Sy'n dod â'r haf i ni."
Gan natur y mae yn cael ei lythyron serch i'w hanfon i Menna—y "ganghen fedwen ferth." Y mae ganddo lygad i weled y pren yn dechreu glasu," pan yw natur hen yn troi yn ieuanc yn y gwanwyn; a chlust i glywed "cwcw gynta'r tymor"
A ganai yn y coed
'Run fath a'r gwcw gyntaf
A ganodd gynta' 'rioed.
Ac wedi bod yn afiach yn hir yn ei wely, mor felus yw teimlo yr heulwen ar ei wyneb drachefn ryw foreu,
Ac awel o'r mynydd, ac awel o'r môr.
Llwybrau natur i'w cerdded, geiriau natur i'w darllen, a chwmni natur yn y bedd—dyna farddoniaeth "Alun Mabon." Os nad yw mor rwysgfawr a Myfanwy Fychan," nac mor hunanfeddianol a "Chatrin Tudur," y mae ynddi orphwysfeydd tawel i'r meddwl wedi blino yn mhob man arall.
Come, read to me some poem,
Some simple and heartfelt lay,
That shall soothe this restless feeling,
And banish the thoughts of day.
Dyna genhadaeth syml "Alun Mabon," fel llawer o ganeuon bychain Ceiriog. Deuant yn ol ir meddwl drachefn a thrachefn mor ddiymhongar ac mor agos at y teimlad nes tawelu twrf dychymygion lawer.
Yn ymyl y tair cerdd uchod y mae hanes—gân "Syr Rhys ap Tomos" yn lled eiddil a difywyd. Y mae yr ystori yn rhy wasgarog; ac eithriad yw cael ynddi farddoniaeth afaelgar, heblaw yn y ddwy gân "Erddygan Win Burgundi" a "Chadlef Morganwg." Y mae yn dechreu ei hanes yn rhy bell yn ol er mwyn y digrifwch am garu plentynaidd Rhys ac Efa; ac nid oes un testyn arwrol grymus yn rhedeg trwy y gân i roddi unoliaeth iddi. Prin y gellid cael gwell arwr Cymreig na Syr Rhys: ond ymddengys i mi fod Ceiriog wedi rhwymo ei awen wrth gerbyd araf yr hanesydd, yn lle gadael iddi wneud llwybrau awyrol i'w hadenydd euraidd.
Cyn tewi son am y Rhiangerddi a'r Bugeilgerddi, dylid gwneud cyfeiriad at gerddi eraill o eiddo Ceiriog ar gyffelyb ddull: sef "Gwarchae Harlech," "Tywysog Cymru," a "Merch y Llyn." Y mae yn anhawdd beirniadu y cyfansoddiadau hyn, gan fod y bardd i raddau yn aberthu ei hun i'r cerddor ynddynt. Digon yw dweyd eu bod wedi eu hysgrifenu yn ofalus, ac fod "Merch y Llyn" yn enwedig yn dangos fod y bardd yn cadw ei ddychymyg yn rhydd. Wrth basio, anhawdd peidio dadgan gofid i Ceiriog gyhoeddi dim o'i farddoniaeth Seisnig. Y mae Oriau'r Haf—lle y ceir "Cantata Gwarchae Harlech "—wedi ei britho—â phethau Seisnig. Ni wnaeth awdwr erioed fwy o gamsynied: ac ni ellid gwneud mwy o annghyfiawnder âg athrylith y bardd na dangos y pethau hyn i lenor Seisnig, a dweyd—"Dyna engraipht o Ceiriog!"
Ai nid dyddorol, wrth gymharu yr holl gerddi hyn, yw sylwi ar rai o hoffderau dychymyg y bardd? Yn ei ail adroddiadau ohono ei hun y daw hyn i'r golwg. Y mae yn dechreu "Myfanwy Fychan" a "Syr Rhys ap Tomos" yn ymyl y cryd; ac fel y bu "caru plant" rhwng Rhys ac Efa, y bu Alun a Menna yn dechreu edrych ar eu gilydd yn lled gynar. Arthur, "fel rhyw angel bychan," fu yn gwneud cymod rhwng Alun a Menna: a'r plant fu yn ychwanegu pennod newydd at hen draddodiad "Merch y Llyn," trwy enill eu tad a'u mam yn ol at eu gilydd. Y mae breuddwyd bron bod yn un o'r cymeriadau yn "Myfanwy Fychan," yn "Alun Mabon," ac yn "Nghatrin Tudur." A oedd yn credu mewn breuddwydion? Nid oes eisiau gofyn a oedd yn credu yn y plant.