Athrylith Ceiriog/Pennod 11
| ← Pennod 10 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 12 → |
Pennod 11.
YN mysg caneuon goreu Ceiriog y mae hanesion a chwedlau wedi eu troi ar gân. Y mae "caneuon gwerin"—volkslieder—wedi eu hesgeuluso gan feirdd Cymreig hen a diweddar. Y mae hyn yn fwy rhyfedd pan gofier mai caneuon gwerin yw cyfoeth llenyddiaeth Llydaw; ac nad oes dim yn fwy swynol mewn llenyddiaeth chwedlonol Seisnig na Border Ballads yr Alban—cynyrchion diamheuol athrylith y Celt. Y mae ein Mabinogion, beth bynag, yn gwneud i fynu y golled yn anrhydeddus.
O bob caneuon, yr hanesiol a'r chwedlonol sydd yn goddef leiaf o'u llwytho â darluniau ac adfyfyrion. Yr hanes yw y farddoniaeth; ac y mae cuddio yr hanes âg addurniadau yn drosedd llenyddol. "Prif fai y darlun," meddai beirniad mewn celf wrth adolygu Andromache Syr F. Leighton, yw fod yma y fath nifer o frawddegau tlysion. Mewn celf, y mae yn bosibl cael gormod o beth da; ac y mae Andromache yn colli, trwy fod y dyddor- deb ar wasgar, beth o'r swyn a'r cryfder cyffrous sydd mewn darluniau mwy pendant." Gellid troi y sylwadau hyn i ddangos anhebgorion y Gân Chwedlonol:—bai ynddi yw gormod o "frawddegau tlysion" i wasgaru dyddordeb yr hanes; ei chryfder yw siarad yn syml, a cherdded yn hoenus heb droi ar y dde nac ar yr aswy.
Cymerer, o ganeuon chwedlonol Ceiriog, yr "Eneth Ddall" yn engraipht. Y mae yr addurn mor syml ac mor swynol a "llygaid y dydd;" ac y mae y feddyliaeth yn esmwyth ac adfywiol, fel arogl blodeu ar ol cawod yn yr hwyr. Y mae yr ychydig gynghanedd sydd ynddi—
Mo wên yr haul, a mwy na'r oll
Mo wên ei mam ei hun—
mor rhwydd ag anadlu. Beth allai fod yn fwy dirodres as yn fwy tyner na hyn:
Siaradai'r plant am gaeau,
A llwybrau ger y lli',
Ac am y blodeu tan eu traed,
Ond plentyn dall oedd hi!
****
Mae'r plentyn wedi marw,—
Ar wely angau prudd,
Fe wênodd ar ei mam, gan ddweyd,
"Mi welaf doriad dydd!"
Y mae rhai o'r Caneuon yn y dosbarth yn cael eu cydnabod fel baledau ar unwaith. Balad yw "Y Telyniwr Dall" a "Llef o'r Tlotty," "Owen Glyndwr a Syr Laurence Berkrolles," "Y Ddafad Benllwyd "—ac, o ran hyny, amryw o ymfflamychiadau Syr Meurig. Prin y mae un ohonynt, fel balad, mor hapus a phethau goreu Jones, Glanygors —prif faledwr Cymru. Nid bardd mawr, o angenrheidrwydd, all ysgrifenu balad lwyddianus. Prin y mae un cyfansoddiad yn gofyn cyn lleied o ymwybyddiaeth lenorol. Wrth ganu balad dylai y bardd fod yn chwedleuwr o flaen dim—ac yn fardd heb yn wybod iddo ei hun. O holl gynyrchion baledol Ceiriog, y mae un yn rhagori cymaint nes sefyll allan yn eu plith fel Saul yn nghynadledd Israel. Hono yw "Mae John yn myn'd i Loegr." Nid oedd eisiau i'r awdwr ein hysbysu "mai ychydig iawn o ddychymyg sydd ynddi—ond fy mod yn dweyd fy mhrofiad oreu gallwn."
Nid y bardd swyddogol sydd ynddi—ond calon bachgen. Canwyd hi fel heb yn wybod i'r bardd, ond nid oes eisiau i'r bardd fod â chywilydd ei harddel. mae athrylith y galon yn aml yn enill buddugoliaeth, lle y mae athrylith y meddwl yn methu er taer geisio.
Baledau cysegredig y gellid galw amryw o'i ganeuon eraill; fel "Y Fenyw Fach a'r Beibl Mawr," "Y Baban Diwrnod Oed," "Lisi Fach," a "Drws y Nefoedd." Anhebgor cân gwerin yw fod y werin yn ei hoffi ac yn cymeryd meddiant ohoni. Y mae Cymru wedi gwneuthur caneuon cysegredig Ceiriog yn eiddo personol iddi ei hun.
Dosbarth arall eto o'i ganeuon chwedlonol yw y traddodiadol, gyda moeswers i ddiweddu y gân: megys "Ffynon Llanddwynen," "Ffynon Elian," a "Llys Enfys Afon," ac amryw eraill. Hoff waith Glasynys oedd diweddaru hen draddodiadau ac y mae y ddau fardd wedi cerdded yr un llwybr fwy nag unwaith. Heblaw fod y ddau wedi canu am Myfanwy Fychan," y mae y ddau wedi canu am Dafydd y Gareg Wen,"—fel hefyd y mae Syr Walter Scott wedi gwneud. Y mae y tair cân yn wahanol, ac yn rhagori mewn cyfeiriadau gwahanol. Y mae cân y bardd Albanaidd yn ddillyn ac yn ddiwylliedig; ond gwell genym gynyrchion y ddau fardd Cymreig, am eu bod yn fwy tyner, a swn ysbrydoliaeth yn fwy peraidd ynddynt. Pe gofynid pa un o'r ddwy gân Gymreig sydd well genym, atebem—y ddwy. Y mae mwy o flodeu'r dychymyg yn nghân Glasynys: mwy o'r cyfrin a'r pellswynol.
Fy nhelyn fy nhelyn! Ga'i nhelyn, fy mam?
Mae'r Angel yn dyfod yn araf ei gam!
Mae sŵn tragwyddoldeb yn boddi fy mryd,—
Mi ganaf fy marwnad wrth adael y byd.
****
Mi wela'r Golomen, O! gwelaf y ddwy:—
Hwy ddeuant im hebrwng i fynwent y plwy':
Gobeithio caf Delyn yn ninas yr hedd,—
A Thelyn i nodi man fechan fy medd!
Ond am dynerwch mor garuaidd a dagrau mam, rhaid troi at gân Ceiriog. Nid oes ynddi un ymdrech farddonol; ac am hyny y mae mor dlws.
"Hyd yma'r adduned, anwylyd, ond moes
Im' gyffwrdd fy nhelyn yn niwedd fy oes."
Estynwyd y delyn, yr hon yn ddioed
Ollyngodd alawon na chlywsid erioed;
'Roedd pob tant yn canu'i ffarweliad ei hun,
A Dafydd yn marw wrth gyffwrdd pob un.
Y mae caredigrwydd Ceiriog wedi ei arwain i ganu yn dyner ac yn aml am anafusion bywyd. Canodd y "Telyniwr Dall" wrth gychwyn ei yrfa lenyddol a thua'i diwedd canodd y "Telynor Ieuanc." Trueni yr hynafgwr a welai y bardd ieuanc, a thrueni y plentyn a welai ar derfyn arall bywyd. Onid hoffder at blant a gadwodd ei awen mor ieuanc a'i obaith mor glir? Y mae y telynor bychan amddifad hwn, a'i delyn mor wael a'i wisg, yn edrych, O! mor hardd yn ngoleuni cariadus yr awen! Y mae ganddo galon fechan yn llawn o gydymdeimlad; y mae yn aberthu pobpeth er mwyn ei chwaer na wêl byth mwy haf ar y ddaear:—
A chyn iddi gyrhaedd fy nhad a fy mam,
Mewn gwlad mae gwell telyn i'w chael,
I'm chwaer—anwyl chwaer, 'rwy'n canu fel hyn,
Am damaid, ar delyn mor wael.