Athrylith Ceiriog/Pennod 10

← Pennod 9

Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed)

Pennod 11 →

Pennod 10.

Bu y delyn Gymreig am ganrifoedd hirion heb hamdden i nemawr ddim ond Rhyfel a Chlod. Ond wedi i'r genedl golli ei hannibyniaeth, rhaid fu i'r delyn ddysgu cerddoriaeth arall, fwy tawel, fwy caruaidd. O'r dydd hwnw yn mlaen ni chafodd y delyn fawr o hwyl i enyn yspryd rhyfel a chanmol y gloyw gledd,—oddieithr am dymhor byr, pan fflachiodd dewrder Owen Glyndwr fel goleuni gwib-seren ar wyneb ffurfafen ei wlad.

Old times were changed, old manners gone!

A phwy a fynai alarnadu ar eu hol? Mwy cyd-naws â gwareiddiad oesau diweddar yw dalen werdd yr olewydden nag edyn creulawn y ddraig goch; ac y mae trydar yr ysguthan yn y glasgoed, a phenill yr ehedydd " yn llunio cerdd uwch ben llwyn cyll," wedi dyfod yn fwy cynefin na llais y gigfran uwchben celanedd dynoliaeth. Y mae clod y darganfyddwr a'r iachawdwr dyngarol wedi cysgodi clod y rhyfelwr am byth.

T'rewch, t'rewch y tant,
T'rewch. t'rewch y tant,
Canwch gerddi hen ein gwlad:
Nid yn sŵn catrodau,
Nid yn sŵn cleddyfau,
Nid yn nherfysg maes y gâd.
Hedd sydd yn teyrnasu dros ein hynys rydd,
Cerddi milwrol eto'n aros sydd;
Ond mae'r telynau tan yr olew-wydd
Eto'n cofio cerddi'r wlad.

Diau mai dyna'r egwyddor oedd yn rheoli awen Ceiriog yn ei holl ehediadau milwrol. Nid llais ei galon sydd yn ei ryfelgerddi, ond adsain bellenig o'r oesau fu. Pan ar ei oreu yn canmol gwrhydri'r cledd, y mae fel rhyw lais cyfrin yn dweyd ei fod yn canu mor hwyliog am fod y cledd yn crogi yn segur ar y mur!

Adsain o'r oesau fu sydd yn y rhyfelgan fawreddog, "Corn y Gâd." Y mae y llinellau fel sŵn rhyfel o bell; bron na chlywn yr ergyd marwol yn cael ei daro, a rhuthr y frwydr yn diaspedain o glogwyn i glogwyn fel twrf rhaiadrau lawer:—

Corn y Gâd!
Dyna ganiad corn arswydlon.
Traidd ei ddolef trwy Blunlumon,
Cawdor sydd yn galw'i ddynion;
Corn y rhyfel hollta'r nefoedd,
Tery arswyd trwy'r mynyddoedd,
Etyb creigiau pell y cymoedd
Corn y Gâd.

Yn yr un ysbryd yr ysgrifenwyd "Cadlef Morganwg," yn "Syr Rhys ap Tomos," er nad yw yr aceniad mor gydnerth rymus.

I'w atal yn mlaen
'Dyw mynydd ond maen
Adewir mewn llwch ar ei ol.
Corn y gâd ydyw miwsig yr awel,
Heddyw gwledd gydag Arthur yw Rhyfel,
Yn galw ar fynydd a dôl.

Wel sefwch yn hyf gyda'ch Dreigiau,
Ac edrychwch i lawr megis creigiau,
Gawrfloeddio mae Rhyddid i ganol y gâd
I godi'r hen wlad yn ei hol!

Rhuthrgyrch byddin gyfan mewn brwydr derfynol sydd yn adseinio trwy farddoniaeth "Corn y Gâd;" ond rhuthriadau sydyn, drylliog, rhyw ysgarmes ragbarotoawl sydd yn tyrddu trwy "Gadlef Morganwg."

Yn ei chwedl-gân athrist—"I Blas Gogerddan" —y mae y bardd wedi rhoddi y mynegiant mwyaf beiddgar i'r ysbryd milwrol. Yn hono y mae serch mam yn cael ei aberthu yn ddi-drugaredd i greulondeb Rhyfel—fel y bu mamau gynt yn gwneuthur i'w plant "fyned trwy y tân i Moloch." Y mae mwy o ysbryd arwyr Scandinavia, a yfent erchyllderau gwaedlyd fel yfed gwin—y mae mwy o ffyrnigrwydd Odin a Sigurd a Gudrun nag sydd o fawrfrydigrwydd Arthur a'i farchogion yn y gân. Swyddogaeth y bardd yw adlewyrchu holl agweddau bywyd: ac fel bardd yn taflu goleu ei lamp ar ddychrynfeydd Rhyfel y gosododd Ceiriog y fam mewn cyfwng mor ofnadwy ag i orfod siarad a dyoddef fel hyn:—

Dy fam wyf fi, a gwell gan fam
It' golli'th waed fel dwfr,
Neu agor drws i gorph y dewr
Na derbyn bachgen llwfr.

*⁠*⁠*⁠*
Daeth ef yn ol i dŷ ei fam,
Ond nid, ond nid yn fyw:
Medd hithau, "O fy mab! fy mab!
O maddeu im', O Dduw!

Ond hawdd canfod mai allan o'i elfen gynhenid yr oedd y bardd yn canu fel hyn. Llawer mwy hoff ganddo yw lliniaru pob echryslonrwydd â rhyw seiniau tyner, dyngarol. Yn nghanol galwadau cynhyrfus y "Gadlef Gymreig," mor dawel ac mor seinber y daw y penill hwn i fewn:—

Suo mae awelon
Hwyrddydd haf yn mysg
Coedydd gwlad heddychlon
Dyfrdwy, Wy ac Usg;
Adar ddedwydd hunant
Yn eu gwyrddion ddail;—
Mamau hoff gusanant
Feibion heb eu hail!

Nid yw'r bardd yn codi'r llen oddiar yr olygfa. ddilynol, i ddangos y mamau yn cusanu yr un gwefusau yn welw ac yn oer yn eu holaf gwsg! Drachefn, yn ei delyneg i'r "Milwr na Ddychwel," wedi i'r awen hedfan yn wylofus trwy "dymhestloedd magnelau" a thros "ufel raiadrau," clywir hi yn pyncio mor dyner a'r fwyalchen ar Faes Crogen, tra yn gadael i'w hadenydd orphwys uwchben y dyngarwch sydd yn cerdded yn ol troed Rhyfel:—

Mynyddoedd yr Alma ddatganant dy werth,
Dy ddewredd, a th fedr milwrol:
Ond draw yn Scutari datguddiwyd dy nerth,
Fel arwr ar faes Cristionogol.

Ar wefus y milwr dolurus a gwan,
Y gwasget rawnsypiau tosturi:
A llawer ochenaid daer ddwys ar ei ran,
Gyrhaeddodd y nef yn dy weddi.

Esmwythaist y clwyfus â balm oddi fry,
Pan ballai daearol feddygaeth;
A glyn cysgod angau oleuwyd i lu
Pan ddaliet ti lamp Iachawdwriaeth.

*⁠*⁠*⁠*
Pan ddaw y fath adeg—pan na fydd y byd
Yn agor cyfrolau rhyfeloedd:
Coffheir y gwir filwr, a'i enw o hyd
Fydd beraidd am fil o flynyddoedd.

Nid adsain yw y penillion uchod o deimlad a fu unwaith yn y byd ac sydd heddyw yn estronol: llais y galon ydynt, yn llawn o Gristionogaeth yr oes bresenol. Apostol heddwch yw y bardd, hyd yn nod ar faes y gelyn: yn gymaint felly nes yw yn galw ar yr hen Filwr dychweledig i wneud esgusawd drosto ei hun am chwareu'r delyn ar ol bod yn ngwasanaeth angau:

I'th erbyn, delyn heddwch,
Pechais i;
Ond eto mewn tawelwch
Wele ni.
Mae llaw a driniodd arfau,
Mae llaw was'naethodd angau,
Yn cyffwrdd gyda'th dànau
Anwyl di:

Os aeth o gôf dy chwarau
Torer hi.
Na, na, er ei chaledu
Gan y cledd,
Daw rhwng y bysedd hyny
Benill hedd.

Yn perthyn yn agos i ganeuon Rhyfel y mae caneuon Hela: ac ni fu dim erioed yn fwy nwyfus nag awen Ceiriog ar yr helfaes. Pa un ai hela'r hydd ("Uchel yw Bloedd yr Helgorn Mwyn"), ai hela'r ysgyfarnog,<ref<Ceir y gân hon gan yr awdwr mewn dwy ffurf (gwêl Oriau'r Haf, 8; a'r Songs of Wales, 60). Nid yw yr ysgyfarnog yn cael ei dal yn y naill na'r llall.</ref> ai hela'r blaidd ("Mae Bleiddiaid yn y Llwyn"), fyddo'r gamp, y mae yr heliwr yn fyw ynddi. Yn yr un dosbarth y mae y gân—" Ar Gefn fy Merlen ddu"—i gael ei gosod. Enw arall yr hen alaw yw "Trot y Gaseg;" ac y mae penill fel hwn yn trotian ohono ei hun:

Mae miwsig hen alawon
Yn sŵn dy bedwar troed:
'Rwy'n croesi tros yr afon
Mi welaf lwyn o goed.
Tra'r afon ar y graian,
Yn hwian iddi 'hunan,
Mae seren Gwener gu
Yn crynu uwch y tŷ,

A'm calon wirion inau
Yn crynu am y goreu
Wrth fyn'd ar loergan oleu
Ar gefn fy merlen ddu.

Ai gormod o hyfdra yw darogan fod y Rhyfelwr, fel arwr y beirdd, wedi colli ei le am byth? Cymharer ffrydlif gymdeithasol y ganrif bresenol â'r unfed ganrif ar bymtheg, "pan oedd Bess yn teyrnasu;" neu, o ran hyny, cymharer yr haner olaf â'r haner cyntaf o'r ganrif hon. Ar un llaw, canfyddir holl egnion anianyddol cenedloedd gwareiddiedig yn cael eu troi i gyfeiriad rhyfel a goruchafiaeth ymherodrol, a thalent lenyddol yr oes yn eu dilyn mewn edmygedd. Yn y fath sefyllfa, gwroniaeth yw bod dyn yn elyn dyn. Ond bellach y mae uchelgais y byd gwareiddiedig, er gwaethaf croesineb elfenau rhyfelgar, yn dringo Ilwybrau celfyddyd a diwylliant. Gorchest y dydd yw darostwng grymusderau Natur i wasanaeth dyn; a chystadleuaeth y cenedloedd yw symud annghyf—leusderau anianyddol bywyd. Pa le y mae y beirdd? Y mae ceidwadaeth redd fol y beirdd Seisnig yn eu hatal i ganu mawredd y cyfnod newydd mewn llais croyw. Y mae Tennyson, yn ei bryddest ar Locksley Hall, ac mewn rhai darnau eraill, wedi sefyll ar y trothwy gan daflu cipolwg i'r pellder sydd yn glasu gan y wawr. Gwelodd "weledigaeth y byd, a'r holl ryfeddod sydd i fod;" gwelodd fasnach yn llanw'r wybrenau, a llyngesoedd y gwledydd mewn cydymdrech yn "y glâs canolog;" clywodd sibrwd fyd—lydan. awel y dehau yn chwythu yn hafaidd, a banerau y bobloedd yn suddo yn y dymhestl daranau, nes i udgorn rhyfel ddystewi—

In the Parliament of man, the Federation of the world:—

ac yn ei frwdfrydedd galwodd ar ddynoliaeth i ymdaith yn mlaen, yn mlaen, ar hyd "llwybrau seingar cyfnewidiad "—

Better fifty years of Europe than a cycle of Cathay;—

ac mewn hyawdledd gorchfygol gweddiodd ar ei Oes, ei Fam-Oes:—

Rift the hills, and roll the waters, flash the lightnings, weigh the sun!

Dyna yni, a diwylliant, a gobaith, ac ysbryd yr Oes. Ond pa sawl un o'i gyfoesolion sydd wedi ei ddilyn? Nis gwn am un bardd o fri. A gwaeth na'r oll, y mae yntau, ysywaeth, wedi tynu ei eiriau tanbeidiol yn ol yn yr ail ran o'r bryddest, a gyhoeddodd yn ddiweddar—Locksley Hall: Fifty Years After. Y mae haner canrif wedi gwneud ei ddychymyg yn llesg; ac y mae rhyw bruddglwyfedd anobeithiol, fel cysgod oerllyd "yr ywen ddu ganghenog," yn tywyllu yr ail gân yn ddwfn, ddwfn.

Y mae yr awen Gymreig yn meddu'r gyneddf werthfawr o allu cyfaddasu ei hun i newydd—deb y byd. Nid yw cyfnewidiadau a gorchestion y bed—waredd ganrif ar bymtheg yn rhy aruthr iddi. Y mae wedi canu am yr Ager a'r Trydan, am y ceffyl tân a'r pellebyr. Y mae Dewi Wyn o Eifion wedi gwneud barddoniaeth ar y bont dros y Fenai. Ni ysgrifenodd Emrys ddim yn fwy hapus na'i englyn—ion i'r Gwefrhysbysai." Rhoddodd Hiraethog le amlwg a pharchus i ddamcaniaethau daeareg yn ei Emmanuel; ac ni chauodd ei ddrws yn erbyn y Gomed," ar ei hymdaith wyllt, ryfygus."

Yr ydym wedi gweled i Ceiriog wrthryfela yn erbyn Rhyfel. Canodd hefyd yn hyawdl am Gymanfa Masnach Rydd." Beth feddyliai prif-fardd Seisnig am farddoni i beth mor anfarddonol "so very modern, you know!"—a'r Trên? Ond dyma un o gaueuon hoywaf a mwyaf hwyliog Ceiriog yn croesawu "Brenin y Ffyrdd!" Ac nid cân wneud ydyw chwaith, ond barddoniaeth bardd. Ai nid "bardd yn ei awen" a ganodd linellau fel hyn?

Mae'n d'od, mae'n d'od, os pell yw'r mor,
Agos y dygwyd yr eigion gwyrdd:
Mae llongau'r môr yn dyfod at
Benau'r mynyddoedd trwy Deyrn y Ffyrdd.

Mae'r creigiau'n ffoi i'r pantle draw,
Bryniau a ŵyrant ar chwith a de:
A chwympa derw hyna'r byd,
Ar ei ddyfodiad mawreddus e'.

*⁠*⁠*⁠*
Chwi ddreigiau'r nos sy'n gorwedd dan
Odreu'r Eryri er's oesau fyrdd:
Fe draidd goleuni trwyddoch oll
Gyda "Phendragon " mawr Deyrn y Ffyrdd.
Mae'n dda genyf weled ei anadl gwyn,
Ar odreu'r mynydd a chopa'r bryn,
A chlywed ei chwiban yn galw'n ddi gryn—
Mynydd ar fynydd, a dyn at ddyn.

Gwn fod Brenin y Ffyrdd wedi pechu yn erbyn yr awen fwy nag unwaith, trwy anharddu golygfeydd gwyryfol ein gwlad; ac nid oes genyf fwy o gariad at Vandaliaeth haerllug, wancus, nag sydd genyf at gulni breuddwydiol. Barddoniaeth pob darganfyddiad newydd yw yr elfen ddynol—yr elfen gymdeithasol—sydd yn y peth newydd. Anhawdd gwella sylwadau y diweddar Esgob Fraser ar hyn dywed—"Nid oes genyf un dymuniad, fel Mr. Ruskin, i encilio i unigedd rhyw ddyffryn yn Westmoreland. Hoff genyf glywed ergyd trwm yr ager—forthwyl. Mae'n dda genyf fyw yn nghanol gwŷr a gwragedd ydynt yn ddibynol ar eu diwyd—rwydd am eu bara beunyddiol. Lle y caf foddlon—deb a theimlad caredig gan ddynion at eu gilydd, dyna fy nhipyn o awyr lâs; ac yr wyf am weled mwy a mwy ohono." Y mae "llafur ac ymdrech ddiddiwedd" dyn yn farddonol. Ryw ddiwrnod— dyweder, wedi i ddynion gael adenydd awyrol—dihuna rhyw awenydd hwyrdrwm i arwyrain "Brenin y Ffyrdd;" a dichon y bydd yn ei ddarlunio mor fanwl ac mor barchus ag y darluniodd Virgil y ceffyl pren a ddygwyd i mewn yn ddinystr i Gaerdroia—ceffyl oedd "ar gyffelybiaeth mynydd," ei ochrau wedi eu plethu â ffynidwydd, ac "ogofeydd enfawr" o'r tu fewn iddo, yn llawn o ddynion arfog. Y pryd hwnw y bydd cân Ceiriog yn destyn efrydiaeth yn y prif-ysgolion y maent heddyw yn pendrymu uwchben degau o bethau gwaelach, ond eu bod yn henach!