Athrylith Ceiriog/Pennod 9
| ← Pennod 8 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 10 → |
Pennod 9.
Os yw yr esgynfa focsol o Béranger i Ceiriog ychydig yn amheus yn Nghaneuon y Gwin, y mae yn y Caneuon Serch yn ddigamsyniad. Yn nghaneuon Béranger nid yw Serch ond nwyd afiach, heb na gwyleidd-dra na chydwybod; ei ddifyrwch oedd gwawdio priodas a phob cysegredigrwydd mewn cyfeillachau cariadus, tra yr oedd yn ei hwyl yn canu am anlladrwydd ac anudoniaeth Serch. Gwnaeth Burns lawer i buro Caneuon Serch yr Alban; ond methodd ddianc heb adael mewn ambell gân awgrymiadau ydynt bobpeth ond glanwaith a gwylaidd. Ar y llaw arall, nis gwn am linell yn Nghaneuon Serch Ceiriog ag y dylid ei chadw o olwg un galon ieuanc ddiniwed. Y mae yn canu fel priod ac fel tad ar ei aelwyd: gall y plant fwynhau pobpeth heb gael eu dolurio. gan ddim.
I feddwl Ceiriog yr oedd Serch mor iachus ag awel y mynydd, ac mor loyw a ffrwd y ffynon.
Ni chredaf fyth fod dyn
Yn berchen calon iach,
Os na fydd ef yn un
Eill garu tipyn bach.
Yr oedd Serch yn rhy ddrud ac yn rhy ysbrydol i gael ei brynu gan arian, neu ei bwyso gan reswm: cariad yw cariad—dyna ddiwedd pob barddoniaeth a phob athroniaeth.
Ond cael dwy galon bur yn nghyd
Yw'r unig gamp er hyn i gyd.
Y mae ei gân ar "Beth yw Cariad?" mor llawn of bertrwydd ag o ddireidi nwyfus. Yr athronydd yn troi i garu wrth ofyn y cwestiwn ac yn colli yr ateb, y mynach myfyrgar yn myned i ysgrifenu traithawd ac yn cofio am lances—
A llosgodd ei bapyr cyn deall ei bwnc!—
y prydydd yn methu dweyd dim ond
Mai gwlith ydyw cariad, o Eden wen foreu,
Yr hwn gan yr haul ni chymerwyd i'r nef:—
a'r doethawr sychlyd yn cashau y beirdd, ac yn troi i brydyddu ei hun wrth "ffurfio deffiniad dysgedig o gariad!" Dyna ddigrif-chwareu gamsyniadau —ond mai camsyniadau priodol iawn. ydynt.
Y mae ei farddoniaeth Serch yn cyffwrdd â holl gyfnodau'r oes. Nid yw wedi annghofio carwriaeth plant; yn "Syr Rhys ap Tomos," ceir Rhys ac Efa yn edliw yn ddifyr i'w gilydd deimladau mebyd cynar:—
Treuliasom oriau yn ngwres yr haf,
Yn casglu meillion a llygaid dydd;
Crwydrasom ganwaith ar nawniau teg
Hyd fin yr afon.
A phan ddywed Rhys am yr adeg yn ei hanes pan oedd cariad ieuanc ofnus—felus yn peri iddo ei dilyn o fewn lled cae a rhedeg adref rhag ofn iddi ei weled, onid yw ateb Efa yn faleisus o dyner?—
Tydi yn rhedeg rhag fy ngweled i!
A thithau beunydd yn rhedeg ar fy ol,
Gan ddwyn oddiarnaf fy nheganau hof,
Er mwyn it' dranoeth eu dychwelyd hwy!
Dyna garu plant.
Am ddarlun o ddeffroadau mwy difrifol Serch i ba le yr awn ond i riangerdd "Myfanwy Fychan?" Y mae cân Hywel ar y beithynen yn llawn o freuddwydiaeth wanwynol y galon; y mae y bardd —yn ol arfer pob carwrfardd o ddechreuad llenyddiaeth yn darllen pobpeth yn ngoleuni y "llygaid duon hardd" sydd wedi ei ddyrysu. Y mae yn ei gweled hi yn y meillion, y briallu, a'r rhosynau—yn yr heulwen a'r sêrgân; ac er mor gariadus yw y seren hwyrol rhwng glâs y nef a glâs y môr,
I fenaid, Myfanwy, goleuach, O tecach wyt ti!
- Anwylach, perffeithiach wyt ti!
Yn ei afradlonedd anfeidrol a hollol ddiangenrhaid, y mae yn barod i fathru llawryf anfarwoldeb—"os na chawn i di!"—yn debyg, gellid tybied, i Orpheus gynt yn gadael y "copâau gwynion" a'r lle yn mhlith y duwiau er mwyn ei gariad ferch Eurydice. Y mae y bardd hefyd yn llawn o ofergoeliaeth serch gwyryfol, yn credu yn ei galon
fod ysbryd eill sibrwd â thi—
Eill dd'wedyd y cwbl i ti!
Ac nid yw Myfanwy nemawr nes yn mlaen mewn bydolrwydd. Y mae gwiriondeb y bardd yn ei gwirioni hithau; a'i chalon yn myned i deimlo yn lled drafferthus. Wrth ddarllen y gân, y mae yn ceisio gwneud "nodiadau ar ymyl y ddalen": ond fel mewn rhai esboniadau eraill, nid ydynt yn fawr o gymhorth i ddeall y testyn.
Disgynodd ei llygaid drachefn
Arna bawn yn awel o wynt
Yn crwydro trwy ardd Dinas Brân,"—
A churodd ei chalon yn gynt.
"Mi droellet fy ngwallt—
O, mi wnaet! wyt hynod garedig," medd hi,
A phe bawn yn suo i'th glust, mi dd'wedwn
Mai gwallgof wyt ti;
Mi hoffet. gael cusan, mi wnaet
Ond cymer di'n araf, fy ffrynd,"—
Hi geisiai ymgellwair fel hyn,—
Ond O!'roedd ei chalon yn myn'd!
'Roedd wedi breuddwydio dair gwaith,
Heb feddwl doi'r breuddwyd i ben,
Fod un o g'lomenod ei thad
Yn nythu yn agen y pren—
Heb gymar yn agen y pren!
Dyna garu rhywbeth-ar-bymtheg oed.
Yn mugeilgân "Alun Mabon," ceir amlinelliad manylach a chyflawnach o fwynderau a threialon Serch. Ceir yr un athroniaeth ynddi ag a geir yn mhenill agoriadol "Myfanwy Fychan," yn datgan nad yw dyn yn ddyn nes teimlo beth yw cariad. Wedi siarad am holl rediad natur i osgoi yr unigol, dywed:
Mae holl ddynoliaeth dyn yn gudd,
A'i enaid fel yn huno,
Nes daw rhyw lygad fel yr haul
I wenu cariad arno.
Addfedodd dyn erioed yn iawn
Ar gangen fawr dynoliaeth:
Os bydd ei wedd heb wrido 'n goch,
Yn ngŵydd ei anwyl eneth
Y mae Alun yn cofio'r adeg ar Menna pan oedd
—plentynrwydd tyner llon
Yn dirion ar ei dwyrudd;
ond y pryd hwnw nid oedd iddo ddim ynddi—
Ddim mwy na rhywun arall.
Cofia adeg yn nes yn mlaen pan ddaeth Menna yn "boenau iddo beunydd"; yn llanw ei ddyddiau â myfyrion, a'i nosweithiau â breuddwydion. Ac adeg dipyn yn nes yn mlaen oedd hono, pan ddilynodd Menna i'r mynydd mewn brys pryderus, a'i anadl yn ei ddwrn:—
Hi o'r diwedd oddiweddais,
Ac O! mi deimlais, ac mi dd'wedais
Farddoniaeth dlysach mewn un munyd
Na dim a genais yn fy mywyd,
Wrth roddi cangen fedwen ferth
Yn nwylaw fy anwylyd.
Gorchwyl go ddrud yw "dweyd barddoniaeth mor
dlws"—o dan yr amgylchiadau; ac nid ydys yn
synu dim i ddarllen mai drud a fu hi i Alun
Mabon. Wythnosau terfysglyd o obeithio ac ofni,
o ganu ac ocheneidio—dyna fu y canlyniad, fel
arfer! Pa mor debyg oedd yn ei ymarweddiad i
ddarlun Shakespere o'r "carwr cywir," gadewir ni i
ddyfalu. Ni ddywedir yn bendant fod "ei foch yn
gul," ei lygad yn llwydlas a suddedig," a'i
"ysbrydoldeb uwchlaw amheuaeth"; ni sonir
chwaith fod ei "hosan yn ddi-ardys," ei "esgid heb
un carai," a "phobpeth yn ei gylch yn amlygu
annghyfanedd-dra esgeulus."[1] Rhaid cymeryd y
pethau hyn yn ganiataol. Digon i ni yw cael
gwybod iddo freuddwydio am locust melynddu "
yn ymlusgo dros ddail y fedwen; ac iddo gael
esboniad chwerw o'r weledigaeth pan aeth cyfaill
dichellgar i siarad â Menna drosto ei hun. Eiddigedd, blinder calon, gobeithio yn erbyn gobaith,
dyna adnodau dyrys pennod y caru. Ac mor
swynol y mae yr awdwr yn cyd-amseru gwanwyn
yn y coed â deffroad gobaith newydd yn nghalon
Alun—
Eis o dan fy nghoeden fedwen
Ac mi godais fry fy mhen,
Ac mi welais ôl y gyllell
Lle torasid cangen Men.
Gwnaeth adgofion im' ofidio
Na buasai r gainc yn wyw;
Ond canfyddais gangen ievanc
Yn y toriad hwnw'n byw.
Ac i wneud y cyd—darawiad yn fwy rhamantus fyth, ar ganghen ei fedwen y clywodd Alun aderyn y gwanwyn yn canu gyntaf y tymhor hwnw:—
Mi gerddais nes dychwelais
O dan fy medw bren:
Ac yno 'roedd y gwcw,
Yn canu uwch fy mhen!
Ond nid yw y bardd yn gorphen canu lle y maet y ffug—chwedlau breintiedig yn arfer tori i fynu—a hwy a fuont fyw yn ddedwydd byth ar ol hyny." Rhaid cael dychymyg hynaws a didrwst i weled barddoniaeth dawel y bywyd priodasol. Un o ragorfreintiau mwyaf cysegredig y bardd yw cadw'r byd rhag dibrisio y cynefin a'r cyffredin.
Ah, dearest Wife, a fresh—lit fire
Sends forth to heaven great shows of fume,
And watchers far away admire;
But when the flames their power assume,
The more they burn the less they show,
The clouds no longer smirch the sky,
And then the flames intensest glow
When far—off watchers think they die.[2]
Y mae Ceiriog wedi canu am y tân yn dechreu cyneu; wrth ddarlunio'r fflamau cyntaf, nid yw wedi annghofio'r mwg ychwaith! Ond gwell na hyny; nid yw wedi diystyru'r tân distaw, cynhes, ar ol i'r mwg ddiflanu, ar ol i'r fflam enynol droi yn farwor byw. Enw ar un o'i ganeuon yw "Gwres Hen Farwor;" ac anmhosibl penderfynu beth yw yr elfen fwyaf brydweddol yn y gân—pa un ai ei thynerwch pruddglwyfus, neu ffyddlondeb tangnefeddus y galon:—
'Rwyf wedi colli'm cariad
At rai o bethau'r byd;
Ond para 'rwyf i garu
Dy enw di o hyd.
Er mwyn ein hen gyfeillach,
Pan oeddyt gref ac iach,
O Magi, Magi anwyl,
'Rwy'n gyru penill bach.
Yn nechreu ei riangerdd ar "Catrin Tudur" (buddugol yn Eisteddfod Bangor, 1874), ceir y bardd yn arwain ei awen trwy arholiad difyr:
Flodeuog wlad y traserch mawr,
Gwlad deg y llwyni gwyrddion,
Y fro lle chwery heulog wawr,
Trwy ganol ei chysgodion!
A feiddiaf fi, ar ol goroesi
Fy nghalon ifanc, eto'th groesi?
Na: nid oedd y bardd wedi "goroesi'r galon ieuanc." Ieuengrwydd ei galon oedd yn cadw ei awen rhag colli ei chydymdeimlad â serch yr aelwyd briodasol; ac ac yn ei hyfforddi i ganu llinellau mor dirion a'r rhai hyn yn y gân, "Mae Jane ein Merch":—
Ond caru'r y'm er hyny
Hardda'r wedd, hardda r wên,
Fel po meina'r elo rên;
Cryfaf serch, serch yr hen;
Lawr i'r bedd fe deithia Jane,
Ond serch, ond serch a deithia i fynu.
Yn y cysylltiad hwn y mae yn bleser digymysg genym gyfeirio at y gàn olaf a ysgrifenodd ein bardd. Y mae yr amgylchiadau mor brudd—dyner ac mor nodweddiadol, fel y maent yn werth eu cadw byth mewn cof. Yr oedd wedi addaw geiriau deuawd i Mr David Jenkins, Mus. Bac., ar y testyn "Un a dau." Y mae yn debyg mai wrth deithio ar y Manchester & Milford Railway y cyfansoddodd hi. Ond gadawer i'w lythyr ddweyd yr hanes yn ei eiriau ei hun—oddieithr eu bod yn gyfieithedig o'r Saesneg:
CAERSWS,
Mai 10, 1886
ANWYL MR. JENKINS,
Methais ysgrifenu dim i'm boddio ar un "Un a Dau." Cerdded ar y gofyn y oedd hi nes i mi gyrhaedd y raddeg uwchaf ar y M. & M. Rly. Yna newidiais y testyn (mae hyn yn llythyrenol wir) i "Wrth fyned ar i lawr." Yr wyf yn amgau copi i chwi. Y mae y llinellau, mi dybiaf, yn rheolaidd yn eu hafreoleidd—dra, ac y mae y mesur fel efe ei hunan, am ddim wn i yn amgen. Darllenodd fy hen wraig y gân wrthi ei hun, a chefais hi â'r dagrau mawrion yn ei hen lygaid anwyl (my old woman read it on the sly, and I found big tears in her dear old eyes).
- Yr eiddoch yn wir,
- JOHN CEIRIOG HUGHES.
- Yr eiddoch yn wir,
Bendith ar ei ben am fod yn werth y fath ddagrau o lygaid yr hon welodd fwyaf ohono; ac arosed y gân yn ei chalon Hithau, Fel y gwlith ar rosyn olaf yr ardd,—hyd yr ail gyfarfyddiad! Er ei bod bellach wedi ei chyhoeddi yn yr Oriau Olaf, y mae yn ormod o broFedigaeth i beidio ei chadw yma.
Fe—Wrth fyned ar i lawr, yn benwyn ar i lawr,
Heb deimlo'm traed o danwy,
Y'm ni yn Hidio fawr
Fy hen, hen wraig, Myfanwy:
Y Ddau—Os hen yw Gwener a'r Lleuad wen,
Maet eto mor oleuon,
Newydd y ddaear a newydd y nen,
A newydd hên ganeuon.
Hi—TeitHiasom dros y byd yn bell
Fe—(On'do Fe'n awr?)
Hi—A gwelsom lawer 'storom hell,
Fe—(On'do Fe'n awr?)
Y Ddau—Ond gwei'd yr y'm y byd yn well,
Wrth fyned ar i lawr.
Y Ddau—Wrth fyned ar i lawr, yn benwyn ar i lawr,
I fachlud uchelderau,
Yn mlaen o hyd mae gwawr
Yr hen, hen, hen amserau!
Fe—Mae'th olwg wedi rhyw ballu braidd,
Wrth ddarllen dy beithinen;
Ond nes i'r nefoedd nag ydoedd y gwraidd,
Yw blodau dy geninen!
Hi—Ond nid Fel cynt fydd Cymru fydd,
Fe—(On'de Fe'n awr?)
Hi—O fachlud oes rym ni, trwy ffydd,
Fe—(On'de Fe n awr?)
Y Ddau—Yn diolch gweled gwawr y dydd,
Wrth fyned ar i lawr.
Fe—Wrth fyned ar i lawr, yn benwyn ar i lawr,
Pan griaf neu pan ganwy',
'Rwyt ti'n dy le bob awr,
Fy hen, hen wraig, Myfanwy.
Oddiar y brif-ffordd gul, gul, at Dduw
Bu pechod yn fy nhynu;
Diolch mae f'enaid dy fod ti yn fyw
I ddal fy mhen i fynu!
Hi—Ni wnaethom ni ddim byd i dd'od,
Fe—(Ai do fe'n awr?)
Hi—O'r trag wyddoldeb fu i Fod,
Fe—(Ai do fe'n awr?)
Y Ddau—Ond ni ill dau fu'n troi y rhod
I fyned ar i lawr.
Fe—Wrth fyned ar i lawr, yn benwyn ar i lawr,
Mae'n werth i'w roi ar goffa,
Nid fan 'roedd gynt yn awr
Y saif hen, hen Glawdd Offa.
O dir y dwyrain i dir y de
Mae'r gwynt yn fwy caredig,
Y Ddau—Nid oes llys, llanerch, na Llan yn un lle
I'r oll yn waharddedig:
Na, gwelwn Gymru yn fwy clyd,
(On'de fe'n awr?)
Yr hen Gymraeg yn fyw o hyd,
(On'de fe'n awr?)
Ac Arthur arall yn ei gryd
Wrth fyned ar i lawr.
Y mae yn y gân gyd-grynhoad dedwydd o'r teimladau dyfnaf a gloywaf yn enaid y bardd. Y mae yr "hen ganeuon" yn cadw byth heb fyned yn hen, a'r "hen Gymraeg yn fyw o hyd." Ac mor felus ar wefus henafgwr yw y syniad ieuanc mai myned yn well y mae'r byd. Anaml iawn y mae yr awen wedi rhodio allan yn nghysgod yr hwyrddydd olaf, ac wedi pellweled y wawr ddyfodol yn gwynu y cymylau porphoraidd o amgylch machlud haul. Dyma Obaith, yn sicr, oedd wedi drachtio o'r ffynonau sydd yn tarddu ar fryniau Duw. Ond mwynach na'r Gobaith yw ireidd-der ei serch at ei "hen, hen wraig, Myfanwy,"—a'r blodeu yn nes i'r nefoedd na'r gwraidd. Yn ol y penill a ddyfynasom yn barod, yr oedd yr aelwyd briodasol yn gynes gan y marwor byw pan syrthiodd arni gysgod llaith y bedd.[3] Yr oedd yno "angel yn y tŷ"—yn ei lle bob awr yn dal ei ben i fynu!
Wrth daflu cipdrem gyffredinol dros ei ganeuon Serch, nis gallwn gofio am un profiad carwriaethol wedi ei adael allan. Yn ei gân ar "Garu'r Lleuad " ceir adlewyrchiad o'r hen garu Cymreig (nad yw mor ddianfoes ag y gellid dymuno):—
Mi godais inau'm cariad
Wrth guro brig y tô;
a'r ymddiddan trafferthus, edliw hen gariadau a chusanu,
O amgylch tân o fawn.
Yn "Nedi" Jones, y mae y bardd mewn haner cellwair yn trin y pwnc dyryslyd o ymddibyniaeth Serch ar gyflwr y llogell:—
Oes mwy na theirpunt yn y mis
Yn myn'd i gadw gwraig?
A phrin y mae eisiau ychwanegu i awen frwdfrydig ac mor unochrog benderfynu yn fuddug—oliaethus o blaid Serch—
'Does neb yn gwybod pa sawl punt
Yw teirpunt, lle bo cariad!
Y mae ein bardd wedi cofio am helynt y llythyr caru sydd wedi " tori ei gyhoeddiad," yn ei gân "P'le 'rwyt ti, Marged Morgan?"
Gyra lythyr bach yn union,
Pe bai ond papyr gwyn!
Yn "Y Fodrwy Briodasol" (o Eisteddfodol goffadwriaeth) yr adeg a ddewisodd y bardd yw y noson cyn priodi:
Cyn myn'd at yr allor yfory gâd imi
A'th fys ei chysegru wrth fyn'd hyd y ddôl.
Ac yn "Paham mae Dei mor hir yn d'od?" pryder merch ieuanc foreuddydd ei phriodas sydd yn cael ei ddarlunio mor hapus. Yn y modd hwn. y mae y bardd wedi tramwy dros "wlad y traserch mawr," ar ei hyd ac ar ei lled.
Ond y mae Serch arall: ac nid arall ychwaith; ond cangheniad arall o'r un pren gwyrddlas, anfarwol. Hwn yw serch yr aelwyd—serch plant at eu rhieni, a rhieni at eu plant.
Tybed fod unrhyw fardd mewn unrhyw wlad wedi canu mwy am blant na Cheiriog? Y mae wedi plygu ei ben yn bryderus gyda'r fam ieuanc uwchben cryd ei chyntafanedig; y mae wedi canu hwian—gerdd i faban-dywysog; gwnaeth rywbeth er mwyn cadw hwiangerddi Cymru rhag difancoll. Y mae wedi canu mor nwyfus a phlentyn am Lisi Fluelin yn deirblwydd oed:—
Mae'n dda genyf ganfod y plant yn cael diwrnod,
I chwareu'n blithdraphlith yn un a chytûn:
A chadw penblwyddyn Miss Lisi Fluelin,
Er mwyn yr hen amser bûm blentyn fy hun.
Mae Lisi bach yn deirblwydd oed;
Yn deirblwydd oed, yn deirblwydd oed:
Sirioli mae'r tân,
Wrth glywed y gân;
A dawnsio mae'r gadair a'r stôl dri throed,
Oblegyd fod Lisi'n deirblwydd oed.
Nid calon fach all deimlo'r fath fwynhad a'r fath hwyl wrth feddwl am chwareuon y plant. A pha fireinder dihalog sydd yn nodweddu y fath ganeuon a'r Fenyw fach a'r Bibl mawr," neu "Yr Eneth Ddall," neu "Ddrws y Nefoedd." Y maent fel bröydd cysegredig—fel rhyw feusydd yn ngwlad yr addewid lle bu angelion yn cerdded.
Bydd dyner wrth y plentyn bach,
Fel tôn ar dyner dant:
'Does dim ond cariad Iesu Grist
Yn fwy na chariad plant.
Gyda'r fath athroniaeth hynaws yn goleuo ei feddyliau, pa ryfedd ei fod mor ofalus rhag cymylu dim o lendid a swyn plentyndod? Nid annghofiodd "fod eu hangelion hwy yn y nefoedd."
Os bu awen y bardd yn dyner wrth blant, bu yr un mor dyner wrth famau. Yn wir y mae y bardd Cymreig wedi bod erioed yn garedig wrth y fam. Yn nghanol cythrwfl a chelanedd y Gododin, ni annghofiodd y bardd ofid y mamau gartref—
Seinyessit y gleddyf ym pen mammeu!
Os nad oes llawer o awenyddiaeth, y mae digon o deimlad da yn nghân Dafydd Ddu Eryri i "Fy Mam." Ond y mae awenyddiaeth gyda theimlad da yn nghaneuon Ceiriog i'r fam. Y mae wedi gofalu—yn "Y Ferch o'r Scêr"—roddi y goron harddaf iddi hi:—
Cariad sydd fel pren canghenog
Pwy na chara Dduw a dyn!
Canghen fechan or-flodeuog
Ydyw cariad mab a mûn.
O! 'rwy'n diolch ar fy ngliniau
Am y cariad pur, di ball:
Cariad chwaer sy'n cuddio beiau—
Cariad mam sy'n caru'r dall!
Ac onid Ceiriog ysgrifenodd, "Ti wyddost beth ddywed fy nghalon"? Y mae calon y fam yn hono yn curo byth—yn curo yn anfarwol.
Yn araf i safle'r gerbydres gerllaw
Y rhodiai fy mam gyda'i phlentyn;
waelod ei chalon disgynodd y braw
Pan welai y fan oedd raid cychwyn—
Ymwelwodd ei gwefus—ei llygaid droi'n syn,
Rhy floesg oedd i roddi cynghorion;
Fe'i clywais er hyny yn sibrwd fel hyn,—
Ti wyddost beth ddywed fy nghalon."
Erys y geiriau yn ffurfafen bywyd fel seren newydd, anniflan nid oes un gallu moesol gwaharddiadol cryfach o fewn i gylch cydwybod:—
Pe mellten arafai nes aros yn fflam,
I'm hatal ar ffordd annuwiolion,
Annhraethol rymusach yw awgrym fy mam,—
"Ti wyddost beth ddywed fy nghalon.'
Dyna dlysni serch—dyna rymusder awen,