Athrylith Ceiriog/Pennod 16
| ← Pennod 16 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 17 → |
Pennod 16.
Y MAE gan Ceiriog ddosbarth o ganeuon ydynt yn profi fod gan y bardd ddarfelydd hedegog ac eofn. O'r fath hyn ydyw "Amser yn Enwi ei Blant," "Cyfoedion Cofadwy," "Cymanfa Masnach Rydd," a'r cyffelyb. Y mae awenyddiaeth y cerddi hyn mor wlithog ac mor beraidd nes peri i ni ofidio na fyddai y bardd wedi canu yn amlach ar y tant hwn. "Breuddwydion y bardd ydynt:" os creffir, gwelir ei fod yn dra hoff o freuddwydion—breuddwydion cwsg ac effro. Yn ei riangerdd gyntaf ceir Myfanwy yn breuddwydio; ac yn ei riangerdd olaf y mae ganddo ddernyn tlws ar freuddwydion—yr hwn sydd wedi ei ddyfynu gan Llyfrbryf.
Gormod o rialtwch sydd yn ei ddychymyg am "Amser yn Enwi ei Blant." Dylai yr arabedd gerdded yn fwy gweddaidd, yn lle bod fel plentyn direidus yn rhedeg ar ol iâr fach yr haf. Am syniadau geirdarddiadol y gân—gwell eu gadael heb un gair, gan mai cellwair yn ddiau yr oedd y bardd.
A'r olaf o'r deuddeg
A enwyd ar antur;
I'r flwyddyn ddilynol
Efe oedd y Rhagfur!
"Ar antur"—bid sicr: ac "ar antur" yr oedd Ceiriog yn cynyg y fath esboniadau doniol.
Y mae breuddwyd Masnach Rydd yn dwyn agwedd arall, fwy trefnus. Hapus iawn yw y syniad am "hen lestri mawr Trafalgar" yn sefyll ar y blaen i longau'r byd, fel arwydd fod rhyfel wedi darfod. A dyma ddychymyg pert:—
Ar hyn mi welwn gastell
Yn codi yn y dŵr!
A Nefydd Fawr Naf Neifion
Oedd ar ei uchaf dŵr.
Ymgrymai'r haul i wrando,
Ar lleuad syllai' lawr:—
Hawddamor, longau'r moroedd,
Ysgydwch ddwylaw'n awr.
Ac y mae y terfyniad trallodus—" O Dduw, ai breuddwyd oedd!"—yn dweyd y cwbl oedd i'w ddweyd:—
Y lleuad giliodd ymaith,
A gwelwn wawr y dydd:
Ond nid oedd y llongau ar ganol y môr,
Ac nid oedd Masnach Rydd!
O ran hoenusrwydd y darfelydd saif "Glan Alun" a'r "Cyfoedion Cofadwy" yn uwchaf oll. Ni fu nemawr ddarlunydd barddonol yn fwy medrus gyda'i "gysgodion a'i lewyrchion" na Cheiriog yn y ddwy gân uchod. Mor ddirodres yr egyr y gân gyntaf: prin y mae ynddi awgrym o'r golled a'r gofid mawr. Y mae Glan Alun mor hoyw ag arfer yn ystafell y bardd—yn goleuo preswylfa'r llyfrau gyda'i "onest wên;" y mae yr ymgom mor gartrefol, mor naturiol. Ac y mae yr awgrymiadau o alar mor swynol yn eu murmuron dystaw—fel anadliad breuddwydiol yr hwyrnos ar ddail y ffawydden.
Chwarddasom lawer, a thaflasom wawd
Ar ffug-alaru am y brawd a'r brawd:—
Glan Alun anwyl, 'rwy heno'n dlawd!
Tylotach wy'n teimlo, beth bynag a'm gỳr:
Trist-drymach, unicach, a'm calon a dỳr:
Glan Alun, fy nghyfaill, mae rhywbeth yn fyr!
Ond annghofir y lleddf-ddaroganiad gwylaidd gan mor frwd yw y gyfeillach yn nghanol y llyfrau. Mor ddeheuig y mae hanes bywyd Glan Alun yn cael ei adrodd wrthym—a ninau fel heb wybod mai bywgraphiad y marw ydyw! A phan gyrhaeddir y dadleniad, y mae y sydynrwydd yn cael ei liniaru gan ledneisrwydd arferol Ceiriog:—
Paham y twyllaf fi fy hun!
Myfi, myfi yw'r unig un,
Heblaw aderyn bychan llon,
Sydd yn y 'stafell ddistaw hon!
Presenoldeb yr "aderyn bychan llon:"—pwy ond Ceiriog feddyliasai am goffhau hyn?
Er fod lliw annheilwng y gyfeddach ar y "Cyf—oedion Cofadwy," nis gall anafu ei newydd-der barddonol. Yr un lledneisrwydd cynhwynol sydd yma eto yn cadw y bardd rhag gwneud y du yn rhy ddu. Yr ydym fel wedi ein trosglwyddo yn sydyn i oes y Mabinogion, pan glywir y "cnoc bach ar y drws," a phan welir " ysbryd rhyw ferch ar y palmant:"
Mae ei gwisg fel yr amdo a i gwyneb yn gudd,
Ac nis gall dyn marwol ei gweled
Ac mor naturiol yw ymadawiad Iorwerth Glan Glan Aled, "mewn syndod, petrusder, a braw," gan gymeryd ei ffon gydag ef—fel pe bai'r ffordd yn arw ac yn mhell, ac yntau yn wan! Un ergyd cyfriniol wrth y drws yn cael ei ddilyn gan ergyd arall, a'r cwmni yn lleihau bob tro: Talhaiarn yn myned cyn i'r genad ei alw—y fath awgrym dorcalonus!—
A sound, as of a muffled bell!
Dim ond Glasynys a'r bardd ar ol, yn dyfod yn awr i deimlo eu hunigedd:—
E alwyd Glasynys o'r diwedd.
Y wawrddydd wèn a esboniodd
Mai merch Brenin Angau, ac nid Prinses Clod
Oedd wedi myn'd gyda'm cyfeillion!
Ond nid yn unig mewn darnau cyfain y mae Ceiriog yn profi nerth ei ddarfelydd. Y mae ei farddoniaeth yn llawn o'r cyferbyniadau medrus hyny sydd yn arddangos y llygad craff—y llygad all alw holl ranau yr olygfa o'i flaen ar unwaith, ac a gydia bellderau â'u gilydd mewn amrantiad. Yn ei gân i'r "Lili Lon" ceir cyffyrddiadau bychain esmwyth fel hyn:—
Yn yr haf y lili wena
Yna'r gauaf oer a'i gwywa:
Ond mae Lili'r Bryniau'n ddedwydd
Haf a gauaf fel eu gilydd
Ambell waith rhuthra ei awen trwy randir yr ofnadwy, fel yn ei ddarluniad o frwydr "Marwolaeth Picton:"—
Mae gynau'n cynhesu,
A dynion yn oeri!—
A gwrid ei ieuenctyd yn fyw ar ei wedd,
Ond dwylaw Marwolaeth o Cano.
Bryd arall yn ngwlad gwanwyn a serch, y mae yn gweled rhyfeddodau fel hyn:——
Ei gwddf oedd fel y lili wen,
A nos o wallt oedd ar ei phen:
neu ddarlun mewn lliwiau fel hyn:—
Lili y dyfroedd a gymerth i'w bron,
Fantell ysgarlad ar wyneb y dòn.
Y mae ganddo gân fechan—"Ti sy'n rhoi, O, nefol Dad "—yn yr Oriau Olaf, wedi ei chyfansoddi bron yn gyfangwbl ar gyferbyniadau; a rhai ohonynt yn dra effeithiol. Meddylier am y syniad hwn o garedigrwydd Duw yn rhoddi cwsg i'r afiach yn ei boen, a gorphwysfa i'r enaid blin yn mynwes Iesu:
Ti sy'n rhoi, O! Nefol Dad,
Falm i gysgu yn mhob clefyd.
****
Draw ar fynwes Mab y Dyn
Y mae melus, melus hun!
A thrachefn, mewn cyfeiriad arall:—
Eist at un a'th garodd fwyaf,
Byw yn unig allem ni,
Tros y bychan sydd yn huno;
Ond aeth ef at Iesu Grist
'R Hwn fu farw hefyd trosto.
Ac yn derfyn ar yr oll, hwn—y tyneraf o syniadau ysbrydol:—
Ddoe dan ddwylaw angau trist,
Heddyw'n mreichiau Iesu Grist.
Yn lle bod yr Oriau Olaf yn dangos y darfelydd wedi llesghau, y mae rhai o'r caneuon mor brydferth a dim a ysgrifenodd. Y mae "Neithor Adda" yn rhy drwsgl: nid cân llenor mohoni, ond—Wedi gadael hono a rhigwm "Evan Benwan," yr ydym yn dyfod i lwybrau mwy dyogel. Nid oes ond hawddgarwch y dychymyg yn disgleirio trwy y fath ganeuon a Gwraig y Llong a Merch y Fellten," "Ni bu farw un," Priodas yr Asgell Fraith," ac "Wrth rodio un Prydnawn." Y maent oll yn hedfan dros ffiniau y materol; ond y maent mor naturiol a llewyrch yr haul rhwng glasgoed, neu oleu y lloer ar y werdd-dòn. Ac ni fu ei ddychymyg yn fwy ysgafn—galon erioed nag yn rhai o'r caneuon hyn. Y mae yr adar yn "Mhriodas yr Asgell Fraith" yn adar mor òd o ddynol; pa un ai
Gwas y Gog i'r briodas hon
Yn colli diwrnod gwaith,—
neu "Aderyn y Tô yn myn'd o'i go'," wrth ddweyd "lwc dda! lwc dda!"—neu'r Dryw
yn hwmian un, dau, tri,
A phedwar, pump, chwech, saith.
Mewn teimlad arall y mae y dychymyg yn canu "Ni bu Marw Un." Yn y gân fechan, gelfydd hono, y mae y bardd yn rhoddi mynegiant dedwydd i ystyr gyfrin anfarwoldeb llenyddol. Y mae bywyd ac awen y bardd a'r cerddor yn aros mewn dylanwad anweledig yn nheithi cenedl—yn aros ar ol i'r enw fyned yn ddim ond adgof bell.
Er fod genym faen-gofebau,
Er fod genym alarebau,
Yn ein plith mae'r hen wynebau—
Ni bu marw un.
Nac oes, nid oes arnynt feini,
Ond mae angel ifanc heini
Arnynt yn tragwyddol weini—
Ni bu marw un.
Y mae yntau bellach wedi ymuno â'r "anweledig gôr," ond mor felus yw adlais ei delyn yn ngherdd ein gwlad!
"Ti nid wyt, fy Chwaer," yw teitl un o ganeuon ei gyfrol olaf: ac y mae tlysni ysbrydol y gân yn arwain y meddwl yn agos iawn i'r llèn sydd dros ddisgleirdeb y byd anfarwol. Darlunia yr enethig hoff wedi rhodio rhyw ddiwrnod ar làn yr Afon Ddistaw, pan ddaeth "cwch ysblenydd" yn rhy agos ati.
Hwyliau sidan gwyn oedd ganddo,
Gynau gwynion wisgai r criw;
'Roedd dyeithriaid arno'n rhwyfo,
Ac angylion wrth y llyw.
Cymerasant yn ddystaw ar y bwrdd yr hon oedd wedi cerdded yn rhy agos i'r làn; ac yn y goleuni y diflanodd y cwmni disglaer. Pa le yr oedd hi ni wyddai y bardd; ond os oedd rhywun yn y nefoedd yn son mwy am Iesu na'r llall dyna lle y ceid hi! Awel yr Afon sydd yn murmur trwy y gân—ac eto, nid yr afon ddu, dymhestlog, ag sydd mor fynych yn ngolwg yr emynydd Cymreig; ond afon yn llifo yn araf, ddigynhwrf; a'r blodeu gwelw ar y làn yn cusanu'r tònau; a phren y bywyd yn taflu ei gysgod dihalog dros ei dyfroedd rhyfedd.
Pennod 17.
I ADAEL tiriogaeth y beirniad llenyddol am enyd, cymerwn gipdrem ar addysg Ceiriog mewn moes a chrefydd.
Gydag ychydig eithriadau, nid oes dim yn ngweithiau Ceiriog i ddolurio moesoldeb na gwarthruddo crefydd. Buasai yn dda genym pe gellid taflu mantell hud—fel "llen Arthur yn Nghernyw dros ei ogan ar S.R., fel na welid y gan byth ond hyny. Y mae yn greulawn o annheg at un o ddewrion yr oes.
Ond, fel rheol ceir ef yn gadarn o blaid y gwan a'r diniwed. Y mae ei ganeuon goreu yn dysgu y cydymdeimlad mwyaf caruaidd at yr amddifad, y weddw, y tlawd, a'r anffodus. Canodd "Tom Bowdwr" er mwyn dyrchafu gonestrwydd; canodd yn aml ar ran y tafod glân a'r gair didwyll. Dysgodd wŷr a gwragedd i annghofio beiau, a meithrin rhinweddau eu gilydd. Dysgodd y fam i weled delw angylion y nefoedd yn ngwyneb ei phlentyn; dysgodd y plentyn i edrych yn ol yn llygad ei fam, i weled yno adlewyrchiad o oleuni llariaidd y Cariad Tragwyddol. Dysgodd feibion a merched i rodio yn yr ardd rhwng blodau serch, ac i ofalu rhag y twyll a all ddamnio dau enaid.
Dysgodd wersi crefyddol a theimladau duwiolfrydig. Darllenodd santeiddrwydd y Tragwyddol ar lesni'r nef ac ar brydferthion y ddaear. Gwelodd hudoliaeth ysbrydol gweddi mam a thad ar yr aelwyd. Ni annghofiodd ragorfraint yr Ysgol Sul: a phwy ddywedodd air mwy tyner am y "Beibl mawr?" neu am y weddi daer, yn mhryddest Jona?
O weddi daer! tramwyfa wyt,
I lu o engyl deithio I lawr i'r dyfnder at y gwan
I roi ei hedyn drosto.
Mae blodeu tragwyddol yn byw ar y bedd.
Ehediad aruchel darfelydd ydyw diweddglo y gerdd fechan—" Pa le mae fy nhad?" Y mae un o'r syniadau mwyaf treiddgar yn yr oll o'i farddoniaeth wedi ei gyfleu mewn llinellau mor dlws a hyny.
Mewn bwthyn diaddurn yn ymyl y nant,
Ymddiried ir nefoedd mae'r weddw a'i phlant,
Ni fedd yr holl gread un plentyn a wâd
Fod byd anweledig os collodd ei dad.
Y mae y syniad yn ymddangos i mi yn hollol newydd. Gwelais rywbeth cyffelyb iddo yn un o benillion y bardd Ellmynaidd Goethe: lle y dywedir fod yr hwn na fwytaodd ei fara gyda dagrau, yr hwn na eisteddodd ar ei wely gan wylo trwy gydol y nos ofidus—fod hwn heb eto ddyfod i adnabod y galluoedd Anfarwol.[1] Gofid fel cyfrwng datguddiad—gofid yn lledsymud y llen oddiar ffenestri y tragwyddolfyd—dyna destyn y ddau. Y mae yr Ellmyn, fel arfer, yn fwy cyffredinol, yn fwy arddansoddol (abstract) yn ei syniadaeth. Ond gan y bardd Cymreig y mae y tynerwch, y mireinder; ganddo ef y mae yr hyfrydlais lleddf sydd yn siglo ei aden i fro bellaf yr enaid.
Pennod 18.
Y MAE yn rhy gynar i geisio olrhain dylanwad Ceiriog ar lenyddiaeth ei wlad ac ar ddiwylliant ei genedl. Ac eto nid teg ei adael heb ychydig nodiadau.
Naturioldeb yw nodwedd amlycaf ei waith: ac y mae naturioldeb yn ddylanwad nad yw byth allan o'i dymhor yn llenyddiaeth unrhyw wlad.
Y mae hyn yn wir mewn ystyr neillduol am farddoniaeth Gymreig. Tuedd barhaus y gynghanedd yw meithrin ieithwedd addurniadol a meddyliaeth gymysglyd. Y mae eisiau rhyw allu fel Ceiriog yn dystiolaeth fyw i ddangos mor swynol yw'r syml. Nid yw yn hawdd bod yn syml; ond cymerodd Ceiriog boen i fod yn ddirodres ac yn ddillyn. Wrth fod yn syml nid aeth yn benrhydd. Y mae yn werth i'r cynghaneddwr ei efrydu er mwyn dysgu cyfrinach meddyliaeth glir: y mae yn werth i'r hwn sydd well ganddo'r mesur rhydd ei efrydu er mwyn dysgu perseinedd, a hoenusrwydd, a chelfyddgarwch.
Gwnaeth Ceiriog wasanaeth annhraethol i'w oes wrth ei harwain i gymdeithas agosach â Chymru Fu. I'r werin a'r miloedd rhaid i gasgliad hynafol Myfyr fod byth yn drysor cudd: ond yn nghwmni geiriau Ceiriog y mae hen alawon ein gwlad yn dwyn yn ol i ni deimlad cenedlaethol oesau gynt. "Ni bu marw un." Pa le mae telynor y Gododin? neu gymmrodoriaeth ddiwyd Gruffydd ab Cynan? neu ddiwygwyr pybyr Eisteddfod Caerwys? Y mae yr ysbryd a siglodd eu henaid i'w cerdd yn anfarwol; a phwy ŵyr nad oes rhai o'u seiniau hwy ar led gwlad heddyw yn nghaneuon ein bardd? Y mae eu hysbrydoliaeth yn aros, mor brydferth ag erioed; y mae yn corphori ei hun mewn ffurfiau newyddion yn barhaus. Y mae yn newid, ond yr un ydyw; y mae yn llenwi meddyliau lawer, ond y mae unoliaeth gyfrin yn dwyn yr oll i un dyben, i un gwaith.
Braint y bardd yw breuddwydio yr oes ar ei ol Os cododd Ceiriog y llèn lwydoer oddiar Gymru Fu, safodd hefyd yn y ffenestr ddeheuol i weled gobeithion Cymru Fydd. Pa faint o'r cyffroad presenol sydd wedi ei raglewyrchu yn ei farddoniaeth ef? Pan ganodd ef ei gynghor dedwydd—"Siaradwch y ddwy "—oni ragflaenodd y symudiad sydd ar droed i wneud plant Cymru yn Saeson heb iddynt beidio bod yn Gymry? Y mae pob diwygiad yn farddoniaeth cyn bod yn ffaith. Y mae Heddyw yn troi breuddwydion gloywon Ddoe yn weithredoedd byw. Onid ydyw felly gyda chaneuon gwladgarol Ceiriog? Os mai ar dònau ei freuddwydion ei hun y nofiai ei lestr ar ddechreu ei oes lenyddol, cyn cyrhaedd ei diwedd yr oedd yn nofio ar donau y llanw gwladgarol sydd yn cryfhau yn Nghymru bob dydd. Yn ei gyfrol olaf y canodd fel hyn:—
Os ydwyt gan henaint â'th goryn yn wyn,
Mae'th wlad eto'n ifanc a'i braich yn cryfhau:
Os croni'n y bryniau bu dyfroedd ei dawn,
Mae foru yn d'wedyd—"Gwneir pobpeth yn iawn!
Ac yn ei gân olaf y dywedodd fod—
Arthur arall yn ei gryd,
Wrth fyned ar i lawr.
Y mae Cymru'n holi—Beth ddaw o'r Arthur hwn?
Nodiadau
golygu- ↑ Wer nei sein Brod mit Thranen ass,
Wer nicht die Kummervollen Nachte
Auf seinem Bette weinend sass,
Der kennt euch nicht, ihr himmlischen Machte.