Athrylith Ceiriog/Pennod 7

← Pennod 6

Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed)

Pennod 8 →

Pennod 7.

Y MAE y sylwadau ar gyfaddasder ei eiriau i'r beroriaeth yn ein harwain yn naturiol i wneud dau neu dri o nodiadau yn fwy cyffredinol ar saernïaeth ei ganeuon a'r rhanau eraill o'i farddoniaeth.

Fel cynghaneddwr, yr oedd yn esmwyth yn hytrach na chryf. Yn ei englynion i'r "Daran," er engraipht, esmwythder yn fwy na chryfder y llinellau isod sydd yn ein swyno:—

A Hwnw ddaeth ei hunan
I'n byd du mewn enbyd dân.
I lef Iôn mae elfenau
Nefoedd oll yn ufuddhau.

A phob pig trwy'r goedwig gân
I'r Duw a yrai'r daran.

Gellid yn hawdd ddethol tusw o gwpledau yr un mor hapus o "Gywydd Llanidloes;" ond gwna hyn y tro:

Onid hoff ar ddiwrnod ha',
Adar yn eisteddfoda!
Ac ar hîndeg yn gwrando
Onid hardd gweld 'deryn tô!
Rhyw grwtyn byr o gritig,
Yw ef yn nghyngerdd y wig.
*⁠*⁠*⁠*
Clec o gyffyrddiad y clo,
I'r buandroed ry'r bendro.

Ysgrifenodd Ceiriog awdl ar y "Môr" ar gyfer Eisteddfod Caerlleon, 1866, ac un arall ar "Elen Llwyddawg" ar gyfer Eisteddfod Gwrecsam, 1876. Da iddo na adawodd i'r gynghanedd fyned â'i fryd yn ormodol. Nid am nad yw ei awdlau yn dangos llawer o bertrwydd ac o yni; ond nid ydynt yn hawlio iddo y safle yn mysg cynghaneddwyr ag y mae ei delynegion yn hawlio iddo yn mysg beirdd. Gwelsom ddigon o awdlau gan feirdd ailraddol, ydynt lawn mor ddeheuig ac mor rymus a'i ddwy awdl ef. Yn sicr, nid yw yn nemawr o anmharch i'r ddau gadeirfardd i ddweyd fod Ceiriog wedi cael ei guro ganddynt, nid am eu bod yn well beirdd nag ef, ond am eu bod yn rhagorach cynghaneddwyr. Yr oedd awen Ceiriog mor hoff o un llwybr, ac mor gartrefol ar hwnw, fel y teimlai yn ddyeithr allan o'i hamgylchoedd arferol. Ei swyddogaeth gysegredig hi oedd gweini yn nheml cerddoriaeth. Canai yno, am na allai beidio: canai ar gynghanedd wrth orchymyn.

Felly dywedwn nad cynghaneddwr swyddogol o urdd Dafydd ab Edmwnd oedd Ceiriog. Damweiniol, mewn ystyr, oedd cynghanedd i'w waith arbenig; ac fel peth damweiniol yr edrychai yntau arni. Defnyddiai hi yn ddoeth ac yn rhyddfrydig yn ei ganeuon; ac y mae hyn yn dyfnhau eu Cymreigrwydd, heb wanychu eu syniadaeth.

Nis gwn am engraipht bertach o'i ddawn ar nyddu llinellau cynghaneddol na'i ddyri ar "Tan y Tant:"

Iaith fy mam, 'rwyf fi am
Ganu dy geinion,
Canu heirdd geinciau beirdd
Gwalia o galon:
Cadw gwyl, gyda hwyl
Deilwng o'r delyn:
Dyma'r tant—plant fy mhlant
Ddaliant i'w ddilyn.

Tewyn gwyn tán y gerdd,
Enyn dy hunan;
A bydd byw yn mhob bwth,
Palas a chaban;
Yn dy rym a dy wrês
Drygfyd ni thrigfan;
Llwm yw'r tŷ lle mae'r tân
Wedi myn'd allan.

Dyna ddawnsio go dda, a'r llinyn mor fyr!

Nid yw y pwnc mor bwysig ag i hawlio rhagor o drafodaeth. Teimlem fod angen cyfeirio at hyn, am fod tuedd mewn barddoniaeth Gymreig ddiweddar i ddiystyru perseinedd wrth ryfela â'r gynghanedd freintiedig. Y mae y Celt mor dueddol o redeg i eithafion, fel y mae eisiau ei adgofio yn barhaus o'r pethau da sydd ar ganol y ffordd.

Y mae Ceiriog wedi llithro ambell waith i'r bai o ddiweddu llinell yn wan:—

Peidiwch a sôn am farw,
Peidiwch a meddwl am'
I ch plentyn fyw—

Ai Esgob Ely, ynte Norfolk sy'n
Ysgyrnygu—ynte Iarll Bohun

Suo mae awelon
Hwyrddydd haf ym mysg
Coedydd.

Aroglai flodeu'r ddaear,
Ond nis adwaenai'r fún
Mo wên yr haul.

Wrth ganu, diau fod brychau distadl o'r fath yn gwneud peth niwed. Ond pan gofiom mai Shakspere yw y pechadur mwyaf mewn diweddebau egwan, gwelir fod ychydig droseddiadau Ceiriog mewn cwmni anrhydeddus.

Fel yr ydys wedi sylwi yn ein nodiadau ar gyfaddasder ei eiriau i'r alawon, yr oedd ganddo fedr neillduol i ddeall teithi mesur. Prin y credwn iddo wneud un camsyniad pwysig ond yn chwareu- gerdd "Syr Rhys ap Tomos." Yr ydym wedi methu yn lân cael na threfn na pheroriaeth o'r mesur di-odl yn yr ail a'r drydedd ran o'r gerdd. Er engraipht—

O Leuad, leuad wen! ychydig ŵyr
Y sawl edrycho ar dy wyneb crwn,
Yn absenoldeb goleuni r haul,
Y golygfeydd amrywiol weli di,
Wrth wylio trosom gyda'th fyrddiwn sêr!
Ti a welaist ornest rhwng tad a thad,
Ac oer-dywynaist ar eu cleddyfau hwy,
Pan gyd-ollyngent ddefnynau gwaed.

Y mae tair o gyhydeddau gwahanol yn y dyfyniad uchod—y draws, y wen, a'r laes. Ac hyd yn nod mewn llinellau gogyhyd, y mae y corfaniad mor anystwyth ac mor wamal, nes na wneir dim ohono yn nhafol y beirdd. Feallai mai cynyg rhywbeth newydd yr oedd y bardd, ac i'r cynyg am unwaith fradychu ei gelfyddyd. Y mae bron bod yn ddeddf yn y byd barddonol i fardd—yn enwedig os bydd yn hyfedr ar fesurau—wneud rhyw gynyg, a methu, fel pe byddai am unwaith yn gorweithio ei dalent, nes ei hanafu. Yn mhlith y beirdd Seisnig diweddar saif Tennyson a Longfellow fel y ddau arwr mydrol y mae amlder a pherseinedd eu mesurau bron yn ddiddiwedd. Ond gwyddant hwythau yn brofiadol beth yw cynyg a methu. Gall yr aden fwyaf grymus hedfan unwaith yn rhy falch.

Feallai mai am fod Ceiriog yn naturiol mor gelfydd, y methodd wrth dreio mesur mor ddi—ffurf. Y mae yr hwn sydd yn arfer ei hun i reolau a ffurfiau yn fwy rhydd ynddynt nag hebddynt y mae ei gadwyn yn dyfod yn rhan o'i gryfder. Y mae Ceiriog yn mhob man yn profi ei hoffder o saerniaeth ddillyn. Nis gwn am un prif—fardd Cym—reig—oddieithr Islwyn, fe ddichon—wedi gwneud cymaint o ddefnydd o'r odl ddwysill, a Cheiriog: a hyny yn fwyaf penodol yn yr Oriau Eraill. Er engraipht, yn "Syr Rhys ap Tomos," ceir y bardd fel yn dial arno ei hun am fod yn rhy afreolus mewn un rhan o'r gerdd, trwy fod yn orgywrain mewn rhan arall. Y mae'r ail benill o "Gadlef Morganwg" yn cadw'r odl yn ddwysill drwyddo, lle mae'r gair terfynol yn fwy nag unsill. Dyma'r terfynebau:—caledu, lledu; baner, haner; dreigiau, creigiau.

Ni bydd Sais i'w goffa
Rhyngom a Chlawdd Offa—
meddai yn "Y Gadlef Gymreig."
Cyfodwyd blaidd, yw'r ddo!ef,
Mae'r corgwn ar ei ol ef,
A'r gwaedgwn ar ei ol ef—

meddai, yn yr hel-gân" Mae Bleiddiad yn y Llwyn," gan ddilyn tric bychan deheuig o eiddo'r beirdd Seisnig. Ond fel gyda'r gynghanedd, felly gyda'r odl ddwysill; defnyddir hi yn ddamweiniol ac o wirfodd, yn hytrach nag yn orfodol. Y mae yn ddyddorol i sylwi hefyd, mai yn ei dri llyfr diweddaraf y ceir hi amlaf: sef yr Oriau Ereill, Oriau'r Haf, a'r Oriau Olaf. Y mae gan hyny yn debygol mai yn ddiweddar yn ei oes y syrthiodd mewn cariad â hi; ac iddi ddyfod, fel pobpeth a gerir yn hwyr, yn ffurfiaeth (mannerism) ganddo. Sylwer ar rai o'r odlau chwareus a geir yn yr Oriau Olaf:—

Digrif, digrif, onide? dau fab brenin
Yn rhoi halen yn eu tê, ac yn bwyta—bwyta cenin?
Pysgodyn aur wyf fi, a buan cei fi
Ond taflu pluen arian ar làn yr afon Teifi.
Er taflu coch-y-bonddu,
A gwybed Aberhonddu.

Yn wir, prin y mae cân heb un neu ddau gynyg ar odl ddwysill: tra y ceir rhai caneuon—megys "Evan Benwan yn Eisteddfod Lerpwl," "Ni bu Marw Un," "Wyres Fach Ned Puw," "Y Tŷ ar y Bont," yn ei chadw yn ofalus o'r dechreu i'r diwedd. Yn mugeileg "Merch y Llyn" hefyd, eithriad yw peidio ei chael.

Hwy gymodwyd, hwy gymodwyd,
Yn niwedd oes;
Ail briodwyd, ail briodwyd—
Dwylaw'n groes!

Mewn mydryddiaeth Seisnig y mae yr odl ddwysill yn anhebgorol, gan mai tuedd yr iaith yw diystyru a rhedeg dros y sill olaf mewn gair amlsill.

Like a poet hidden
In the light of thought,
Singing hymns unbidden—

Beth pe darllenid y drydedd linell—Singing hymns of heaven? Byddai yn hollol ddiwerth fel odliad, er fod y sillau terfynol yn odli. Y mae y Gymraeg yn fwy caredig wrth ddiweddu ei geiriau: ac nid oes iddi raid wrth odlau dwysill.