Brithgofion/Hen Bentref

← Hen Gyfeillion

Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones

Yr Ysgol

III.

HEN BENTREF.

SAFAI'R Hen Bentref, canolfan darn prydferth o wlad goediog, ar waelod ac ochrau cwm bychan, yn lledu tua'r môr, ryw chwarter milltir oddiwrth y traeth. Rhedai afon fechan drwy ganol y pentref, a chodai'r tir o bobtu iddi, braidd yn serth ar un ochr, o Lawr y Pentref i Ben y Bryn. Ar yr ochr arall yr oedd y codiad yn fwy graddol, a gerddi bychain yn cyrraedd at Lawr y Pentref. Ni wn i ba nifer o drigolion a allai fod yno pan oeddwn i'n hogyn, dim ond ychydig gannoedd ar y gorau, gweithwyr gan mwyaf, a nifer da o grefftwyr, amryw gryddion a theilwriaid, gof neu ddau, seiri coed a maen, gwniad- wragedd, fel y byddem yn eu galw, a merched yn gweu hosanau. Yr oedd yno dair neu bedair o siopau gweddol helaeth yn gwerthu bwydydd, brethynau, llieiniau a phethau felly, a rhai mân siopau lle byddai'r plant yn prynu cyfleth cartref a melysion eraill, pan ddôi ceiniog o rywle.

Yr enwocaf o'r siopau oedd siop Bryn y Gwynt, a chedwid hi gan ddyn clyfar o brydydd, er nad oedd ganddo ffug enw, hyd yr wyf yn cofio. Ceid yno bethau newydd a hen, a thuedd gyson at fod ar y blaen gyda phethau newyddion—cloch a ganai pan agorech y drws, clorian fel blwch, yn gweithio o'r golwg, tafolau pres arni, a'r pwysau o'r un defnydd, yn gorwedd ar ei gilydd fel pyramid bach, a'r pres yn disgleirio yn yr haul. Pan ddaeth y ddyfais hon yno gyntaf, byddai pobl, na byddent yn delio yn y siop yn gyffredin, yn mynd i mewn ar ryw esgus prynu rhywbeth er mwyn ei gweled. Mewn un ffenestr ceid dangosiad da o ddillad parod o Loegr, a wnâi i chwi feddwl bod yr hogiau druain a'u gwisgai ar y Sul yn edrych fel pe baent ddarpar swyddogion ym myddin Prwsia, yn ôl y lluniau a welem weithiau o'r swyddogion hynny yr adeg honno—cotiau yn cyrraedd at y wasg, band i'w cau'n dynn am y canol, a rhyw ddau fotwm rhwng y band a gwaelod y goler helaeth. Gwnaent i chwi feddwl am gacwn brithion. Byddai llawer gwell golwg ar yr hogiau yn eu gwisg gyffredin bob dydd—clos rhesog yn cyrraedd at y pen glin, a chôt a gwasgod felfed. Yr oedd yno hefyd ddwy neu dair o dafarnau, y "Red Lion " y gelwid un. Enwau Cymraeg oedd ar y lleill, ond yr "Hot-él" ar gwr y pentref, ar gyfer y bobl fwyaf cefnog a'r " petha ha' 'ma," fel y gelwid y dieithriaid oedd eisoes wedi dechrau dyfod yno i "rodio," neu fwrw gwyliau yn yr haf. O Loegr y dôi'r rheiny gan mwyaf, a byddigions" y gelwid hwy gan y rhai fyddai'n ennill ceiniog ar eu cost, er fy mod yn cofio un hen ŵr a fyddai'n gweithio ar fferm fy nhad, yn dywedyd nad boneddigion monynt hwy, ond rhai'n cymryd arnynt eu bod yn perthyn i'r dosbarth hwnnw—iddo ef, nid oedd neb llai nag ysgwier gwlad a fedrai siarad Cymraeg yn ŵr bonheddig. Yr oedd hefyd eglwys blwyf a dau gapel yn y pentref. Cymry oedd y rhan fwyaf o lawer o'r trigolion, a Chymraeg oedd eu hiaith, hyd yn oed os byddai enwau rhai ohonynt yn awgrymu mai dyfodiaid oeddynt. Nid wyf yn cofio odid estron yno heb ddim Cymraeg ganddo, dim ond hen gwpl bach o Indiaid Cochion, meddent hwy eu hunain, a ddaeth ar draws gwlad yno o rywle ac a fu byw yno am ysbaid, o leiaf. Edwin oedd ei enw ef, a byddai rhai pobl yn sôn am y cwpl fel " Edwin ac Angelina." Nid wyf yn sicr nad fy nhad, a fyddai'n hoff iawn o waith Oliver Goldsmith, a fu gyfrifol am hynny. Dôi Sipsiwn heibio hefyd ar dro, a rhoes fy nhad gennad iddynt wersyllu ar ddarn diffaith o gornel cae. Ar ôl deall eu bod yn medru Cymraeg, collais bob ofn rhagddynt, ac awn i'w gwersyll. Yno y cefais ryw syniad am ryddid fel dull o fyw, nid peth i sôn amdano heb gredu nemor ynddo. Ni wyddwn ddim o hanes y bobl ddiddorol hyn ar y pryd, ond dysgais rai geiriau a arferent wrth siarad â'i gilydd, a gofidiais, ym mhen blynyddoedd am ein bod ni wedi ymadael o'r Hen Gartref i ardal na welid ynddi Sipsiwn onid ar ddamwain ar y ffordd fawr a minnau drwy hynny wedi colli'r cyfle i ddysgu Romani. Cwtogai'r brodorion lawer ar eu geiriau, yn enwedig enwau tai a chaeau, megis Pen Trisa (Pentref Isaf), Pen Trucha (Pentref Uchaf), Gwredydd (Gwaun yr Ehedydd), Sdwgan (Maes Cadwgan), a'r cyffelyb. Yr oedd yn eglur mai Pen y Bryn oedd y rhan hynaf o'r Pentref, canys yr oedd yno hen dai bychain, eu parwydydd wedi eu gwyn—galchu a thoau gwellt arnynt. Y tu cefn iddynt byddai gerddi bychain taclus a choed afalau, Eirin Mair a ffrwythau eraill ynddynt. Byddent yn lanwaith iawn. Golchid carreg y drws bob bore, a thra byddai'r garreg eto'n wleb, gwneid math o dres gadwynog gyda'i hymyl â darn o galch, a ddôi'n wyn fel y byddai hithau'n sychu. Gyda'r pared oddi allan ac ar estyll y ffenestri, byddai cerrig gwynion o lan y môr wedi eu gosod. Oddimewn byddai dodrefn da yn gyffredin, gwaith hen grefftwyr yr ardal gynt. Cedwid hwy'n lân iawn, a byddai'r llawr llechi gleision oddi tanynt ac o'u cwmpas wedi ei dduo, neu ei "flacledio" yn loywddu. Cof da am yr hen wragedd bodlon, caredig a fyddai'n trigo yno, ac a rôi afal, pan fyddai'r ffrwyth yn aeddfedu, i'r hogiau, rhag eu gosod mewn temtasiwn ar amser felly.

Y pryd hwnnw hefyd, cedwid moch mewn cutiau. ym mhen draw gerddi o'r fath, a byddai'r arogleuon ar brydiau braidd yn anhyfryd, yn enwedig i rywun yn byw ar fferm neu fwthyn yn y wlad, lle byddai "cae moch yn rhoi mwy o "libart "i'r anifail a'r tomennydd. Ceid dŵr glân o ffynnon ar war y ceunant yn uwch i fyny, a gwelid rhes o ferched yn ei gario bob bore mewn ystenau ar eu pennau, a phleth o liain odditanynt i gadw'r llestri'n wastad. Nid rhyfedd bod y merched hynny'n sythion a chryfion. Ar ddydd Llun gwelech ferched yn golchi dillad yn yr afon, yr ochr uchaf i'r pentref, a'u dodi ar y mân lwyni gyda'i glan i sychu. Byddai gwedd gymdeithasol i'r gorchwyl hwnnw.

Dau ddrwg ar yr afon oedd y byddai gormod o lestri toredig, hen esgidiau a phethau tebyg, a rhy ychydig o ddwfr ynddi ar dywydd poeth yn yr haf, a gormod o ddwfr ar dywydd gwlyb iawn, pan lifai dros ei glannau ac i mewn i'r tai yn ymyl y bont oedd yn cario'r ffordd fawr dros yr afon a'r cwm. Un prynhawn Sadwrn ym mis Awst, pan dorrodd cwmwl, meddid, yn rhywle draw y tu uchaf i'r pentref, boddwyd gwaelod y pentref gan y llif. Daeth y dwfr a choed yn eu corffolaeth i lawr, gan gau bwa'r bont yn y gwaelod, a llyniodd y dwfr yno nes bod y trigolion yn ofni mai torri fyddai hanes y bont, a boddi'r tai oedd yr ochr isaf iddi, rhwng y pentref a'r môr. Daliodd y bont er hynny, ond aeth y llif â pharwydydd tai is i lawr ymaith i'w ganlyn, nes bod lloriau'r llofftydd wedi plygu a gollwng gwelâu a dodrefn i'r dwfr, a hwnnw wedi eu cludo i'r môr, ond ni chollodd neb ei fywyd yn yr helynt honno, hyd yr wyf yn cofio.

Efallai mai prinder y cyfenw (snâm) yn y gymdeithas honno oedd achos y llysenwau (blasenwau, glasenwau) a dulliau eraill oedd gan y bobl i gael gradd o sicrwydd pwy oedd pwy mewn siarad cyffredin yn eu plith. Os byddai mam go feistrolgar, neu ag enw bedydd mwy neu lai anghyffredin arni, wrth ei henw hi y gelwid hyd yn oed ei meibion, ac weithiau ei gŵr hefyd. Er enghraifft Wil Alis, Wil Gwen, Dei Mri (Maria), Dic Bitha (Tabitha). Dull arall oedd galw un wrth enw ei gartref—Wil Tan y Wal, Dic Pen Dyffryn, Huw Cae Eithin. Hwyrach mai'r llysenw noeth a geid amlaf. Byddai rhywbeth personol yn y rhai hyn, rhyw nodwedd gorfforol neu ddiffyg, hyd yn oed anaf—Sachgwd (hen wr byr, llydan), Chwarter i dri (un a'i ddeudroed yn troi allan fwy na'r cyffredin), Dafydd Lalw (hen greadur diniwed a diffyg ar ei leferydd), Dei Step yn Uwch (hogyn y dywedodd ei fam wrth rywun fod ei mab hi " step yn uwch" na hogiau eraill), Sopson (hogyn na fedrai ddywedyd sosbon), Fforffad (ei air fyddai bod popeth anghyffredin yn fforffad), Brefo (=ebr efô, un a ddywedai hynny bob yn ail gair), Bwrlichwgan (= chwrligwgan, cam—leolwr sain), Nadd Lleidar (a aeth yn enw ar ddyn a dripiodd ar ei dafod ryw dro wrth geisio dywedyd ei fod "wrthi fel lladd neidr").

Ceid llawer o draddodiadau a choelion ym mhlith y bobl. Yn y ddeunawfed ganrif, pan ffynnai cred mewn rheibio a dadreïbio yn gyffredin iawn ym mhobman, trigai dewin enwog heb fod ymhell o'r pentref, ac adroddid llawer o straeon am ei gastïau hyd yn oed pan oeddwn i'n hogyn. Yr oedd hen ffynnon enwog yn agos i dŷ'r dewin, a dôi pobl yno ato i gael gwybod a fyddai rhywun wedi eu rheibio. Dywedai yntau fod llythrennau eu henwau yn y ffynnon a thelid iddo ef am eu tynnu allan, meddid. Nid oedd y ffynnon yn gweithio yn f'amser i, wrth gwrs, ond y mae'n debyg ei bod hi i'w gweled y pryd hwnnw. Prin yr oedd neb, mi dybiaf, yn credu yn y rheibio a'r dadreïbio erbyn hynny, ond byddai rhieni yn bwgwth danfon y dewin ar ôl eu plant oni byddent yn blant da.

Adroddid yr ystraeon cyffredin hefyd am y Tylwyth Teg, bwganod ac ysbrydion, a dïau bod rhai pobl yn hanner credu'r rheiny o hyd. Nid wyf yn cofio clywed neb yn dywedyd ei fod wedi gweled y Tylwyth Teg yno, ond clywais am lawer oedd wedi gweled bwganod neu ysbrydion. Ar y ffordd fawr heibio fy nghartref yr oedd tri neu bedwar o leoedd â bwganod ynddynt yn ôl y sôn a byddai ar ferched gweini ofn mynd heibio'r mannau hynny yn y nos. Lleoedd oeddynt yng nghysgod coed. neu yn ymyl rhyw hen furddyn. Sonnid bod arian wedi eu cuddio yn agos i le a elwid Rhyd yr Arian rai milltiroedd o'r pentref, a dywedid y dôi mellt a tharanau os âi rhywun i chwilio am y trysor. Cof gennyf fynd yn un o hanner dwsin o hogiau, ar fore haf, i chwilio am yr arian cudd, ond cyn i ni fynd ymhell, daeth sŵn taranau yn y pellter. Gwrandawsom ennyd yng nghysgod hen furddun. Gwaethygu yr oedd y sŵn. Barn yr arweinydd oedd mai gwell i ni droi yn ein holau, ac felly y bu. Dywedai plant hefyd fod hen ddynion bychain i'w gweld yn y nos o gwmpas tŷ hen gymeriad od, a chŵn cymaint â mulod yn y cae yn ymyl y tŷ. Dysgid ni nad oedd dim gwir mewn ystraeon felly, ac nid wyf yn cofio amser pryd y byddai arnaf eu hofn. Credu yr wyf fod cyfnod cred gyffredin mewn pethau o'r fath wedi darfod yn yr ardal, ond yr oedd cred yn yr arwyddion tywydd yn ddiau yn parhau o hyd. Cof gennyf glywed fy mam yn dywedyd wrth gymdoges ryw ddiwrnod fod ei morwyn wedi mynd i" ollwng gwaed." Ni wyddwn beth yn y byd oedd ystyr hynny, ond yn ddiweddarach deuthum i wybod bod hen syniadau am feddyginiaethau yn beth digon cyffredin, megis swyno dafadennau oddiar ddwylo neu rannau eraill o'r corff, eu rhwbio â malwen a dodi'r falwen wedyn ar bigyn draenen ddu; rhwbio'r dafadennau â darn o donnen cig moch ac yna claddu'r donnen mewn tomen dail; neu eu golchi â dŵr glaw wedi sefyll mewn ceubren derw, a gadael iddynt sychu ohonynt eu hunain. Fel y byddai farw'r falwen ar y pigyn draenen, fel y bwyteid y donnen gan bryfetach yn y domen, ac fel y sychai'r dŵr o'r ceubren ar y dwylo, diflannai'r dafadennau, meddid, a cheid digon o bobl ddeallus i dystio bod hynny'n wir. Dywedodd meddyg wrthyf yn ddiweddar iawn am wraig a aeth ato ef a'i dwylo wedi eu gorchuddio â mân ddafadennau. Dywedodd yntau wrthi na ellid eu trin bob yn un, ag yno gynifer ohonynt, ond y trefnai ef i droi golau arbennig arnynt. Aeth i'w gwleed ym mhen rhyw wythnos neu bythefnos. Ac yr oedd y dafadennau oll wedi clirio! Byddai hen wragedd, yn enwedig, yn troi ceiniog o wneud trwyth ac eli o ddail a llysiau at bob math o anhwylderau, a phobl yn dywedyd ar eu gair hwythau y byddai'r drwyth neu'r eli yn well nag un moddion meddyg a gaech byth yn unman. Cof gennyf y byddai gweithwyr yn clymu darn o edau wlân am yr arddwrn pan fyddent wedi niweidio'r gewynnau drwy godi pwysau neu rywbeth felly, ond ni chlywais sôn yno, hyd yr wyf yn cofio, am driniaeth yr edau wlân at wella clefyd y galon neu'r clefyd melyn. Credid fod ambell un yn gallu gwella'r " Tân Iddew" a'r "Eryr " drwy chwythu arnynt. Yr esboniad ar y ddawn honno oedd bod rhai o hynafiaid y personau hynny wedi bod yn bwyta cig eryr gynt. Gwisgai llawer o ferched ac nid ychydig o feibion fodrwyau bychain yn eu clustiau, gan ddywedyd, o leiaf, fod hynny'n beth da at y golwg. Byddai hefyd bethau i'w cario er mwyn lwc neu rhag anlwc. Efallai, yn wir, fod y syniad am addurn yn cyfrif am y pethau hyn yn hytrach na'r syniad am swyn. Cof gennyf hefyd sylwi ar fwy nag un hen ŵr a fyddai, pan eisteddent yn y capel, yn tynnu llaw ar draws y talcen ac yna o'r talcen i lawr ar hyd yr wyneb, gweddill diymwybod arwydd y Grog, ond odid.

Am ddifyrrwch cymdeithasol, ychydig a geid ohono, ar wahan i gynnull ynghyd yn nhai ei gilydd gyda'r nos i drin y byd, fel y dywedid, adrodd ystraeon a chanu. Esgyrn ystraeon, yn hytrach nag ystraeon a ffurf osodedig arnynt a geid yn yr ardal, fel bron ym mhobman arall yng Nghymru erbyn hynny. Am y canu, er nad oedd y corau a'r cystadlu a ddaeth wedyn yn gyffredin drwy'r wlad tua'r adeg honno, eto wedi dechrau yno, byddai cantorion â lleisiau da yn gyffredin iawn, a chyd-ganu yn aml, ambell un â llais bas neu denor da yn gymeradwy iawn. Cenid baledi, cerddi, tonau cynulleidfaol ac ambell hen gainc werin a genid yn y tafarnau cyn dyfod y diwygiadau dirwest, yn ddiau. Dyma bennill o hen gerdd yfed nas clywais yn unman arall:—

Am ddifyrrwch cyhoeddus, byddai darlithiau yn dra chyffredin, yn enwedig darlithiau â digon o fân ystraeon digrif ynddynt am ryw hen gymeriadau neu am wledydd tramor, yn arbennig os byddai gan y darlithwyr wisgoedd ac arfau i'w dodi am ac yn llaw un o'r brodyr i'w dangos. yn ystod y ddarlith. Dôi taflwr llais neu ddau, o Gymry glân, heibio ar dro, er mawr ddifyrrwch i bawb, hen ac ieuainc. Ceid cyfarfodydd cystadleuol hefyd tua'r Nadolig a'r Calan, a byddai canu carolau a gwasanaeth pylgain yn yr eglwysi. Ai'r plant yn dyrrau i "hel clennig," ond ystyriai'r ffermwyr a phobl gyfrifol felly nad gweddus. fyddai hynny i'w plant hwy, er tipyn o siom i'r plant eu hunain, nad oeddynt eto mewn "oed cyfrifol." Bûm gyda thwr o blant un waith ar y perwyl hwnnw. Gefais ddwy geiniog a dau afal coch melys iawn, a cherydd ar ôl cyrraedd adref. Nid euthum byth wedyn, canys nid oedd wiw torri ar draws arferion y dosbarth. Digon i ni fyddai cael estyn ceiniog i bob un o'r eirchiaid a ddôi heibio ddydd Calan Ionawr, dysgu haelioni ac urddas traddodiad, a gwisgo'n dillad ail-orau ar ddiwrnod gwaith.

Ni byddai marchnad na ffeiriau yn y pentref, ond byddai dydd Sadwrn yn ddiwrnod negesa pobl o'r wlad, a'r siopau'n brysurach nag arfer yn y prynhawn a chyda'r hwyr. Nid oeddis eto wedi dechrau goleuo'r ystrydoedd wedi iddi dywyllu. Byddai diwrnod Cerdded y Clwb yn rhyw hanner gŵyl. Dôi'r Clwb yn y bore, a band mewn dillad unsut amdanynt a brêd melyn arnynt ac ar y capiau bach crynion a wisgai'r bechgyn, braidd ar ochr y pen a charrai o ledr tenau gloywddu am yr ên i'w cadw yn eu lle. Ymdeithient ar hyd prif heol y pentref, tan ganu eu cyrn pres, a symudiadau curwr y drwm mawr a'r drwm bach yn rhyfeddod i'w gweld. Merched a phlant bach yn eu breichiau yn sefyll yn y drysau i'w gweled, bechgyn a genethod yn eu canlyn yn llinyn, a Gŵyr Harlech" neu'r "Conquering Hero" yn peri i'r hogiau feddwl am y dydd y byddai ganddynt hwythau gyrn pres a dillad fel dillad sowldiwr. Ciniawai'r Clwb yn y "Red Lion" a chwaraeai'r band yn yr heol o flaen y tŷ hyd nes bod y cinio'n barod. Yn y prynhawn byddai gorymdaith arall cyn chwalu o aelodau'r Clwb. Clywid am un band yn dychwelyd un tro, ar ôl cinio da a llawen, i'r lle y byddid yn gwahanu. Yr oedd y ffordd yn fforchi dipyn o'r pentref. Aeth y tabyrddwr yn ei flaen i'r chwith a'r band i'r dde. Yn y man daeth rhywun i gyfarfod â'r tabyrddwr, a gweiddi arno, Hai! mae'r band ar y ffordd arall!" "Waeth gen i," meddai dyn y drwm, gan ddal ati â'i holl egni, " rwy'n medru' Gwŷr Harlech cyn geni'r un ohonyn nhw!"

Dyma'r unig gerddoriaeth offerynnol a glywid yn y pentref yn y dyddiau hynny, onid y chwibanogl, yr ysturmant (giwgaw mewn rhannau o Gymru) a'r consartina. Cymerai ambell Syrcws fantais ar achlysur o dro i dro i fwrw diwrnod yn y pentref ar y ffordd i un o'r trefi mwy, a byddai'n eu canlyn rai â "stondingau " ganddynt, yn gwerthu mân bethau, a dynion yn "llyncu- procer," cnoi carth gan chwythu colofnau o fwg o'u safnau a thynnu allan ohonynt rubanau papur o bob lliw. Yntau'r "band undyn," consertina rhwng ei ddwylo, drwm ar ei gefn, a weithiai â'i droed, clychau ar ei helm a'r cwbl yn myned yn rhyfeddol; ac ambell faledwr of Gymro hen ffasiwn yn canu cerddi o'i waith ei hun neu eraill. Yno y gwelais Abel Jones, "Bardd Crwst," am y tro cyntaf. Dyn dros ei ganol oed, efallai, heb fod yn dal ac yn hytrach yn dew. Wyneb llyfn ac esgus o farf felynwen, blewyn neu ddau yma ac acw, megis. Spectol â gwydrau crynion. Het ffelt galed, ddu, wedi dechrau troi'n wyrdd, ag iddi gorun go uchel, yn tueddu at fynd yn bigfain. Tolc ynddi ar un ochr. Gwasgod lewys, braidd yn llac amdano. Côt yn cyrraedd dipyn yn is na'r wasgod, honno hefyd yn llac a phocedau anferth o bobtu, lle cariai eu gerddi, wedi ei printio yn Llanrwst neu Gonwy. Cerddai'n araf tan ganu "Yr eneth gadd ei gwrthod," dyweder, a gwerthu'r baledi yr un pryd. Byddai'r gymysgedd rhwng geiriau'r gerdd a sylwadau'r Baledwr yn ddigrif:—

"Ar la-a-n hen a-a-afon Ddyrdwy ddofn
(ceiniog, diolch),
Eisteddai glân for- (ie, ceiniog, diolch) wynig,
Gan ddistaw si-i-sial (ceiniog, diolch) wrthi'i hun
Gadawyd fi-i-i (ceiniog) yn unig."

Ac felly ymlaen. Diau y byddai tipyn o yfed yn ystod y dydd, a chan y byddai yno bobl o wahanol leoedd oddiallan, codai rhyw hen gynnen ambell waith, a byddai ffrae ac ymladd, a'r sôn i'w glywed drannoeth bod hogiau'r lle a'r lle wedi ei "chael hi nes oeddan nhw'n waed rael," gan hogiau plwyf arall. Ambell waith codai cynnen newydd o'r hen un, a deunydd helynt arall pan ddôi cyfle. Ffynnai hen gampau cryfder, ymaflyd codwm, taflu maen neu drosol am y pellaf, nyddu gwydden, plygu pedol yn eu plith. Gosodid y trosol ar ei hyd ar lawr. Safai'r taflwr yn ei ymyl. Plygai heb blygu gar. Cydiai tua chanol y trosol a'i godi hyd braich a'i ddal uwch ei ben a'i drwyn ymlaen. Yna ysgói ddwywaith neu dair heb symud o'i fan a bwrw'r trosol yn ei flaen nes byddai'n ymblannu yn y ddaear rai llathenni oddiwrtho. At "nyddu gwddan," fel y dywedid, torrid nifer o wŷdd neu wiail, cyn ffyrfed â bawd dyn, yn barod. Cymerai'r nyddwr un ohonynt, dodai ei bôn tan ei droed, yna cydio ynddi â'i ddwy law a'i throi nes ei hysigo ar ei hyd. Wedyn dodai gwlwm arni, bwriai hi ar lawr a cherddai o'r neilltu a'i ben yn yr awyr fel concwerwr, gan rwbio'i ddwylo yn ei gilydd. At blygu pedol cesglid twr o hen bedolau ceffylau, wedi treulio tipyn, a'r gamp fyddai sythu un ohonynt. Os torrai un yn rhwydd, byddai raid ailgynnig ar un arall. Gwelais ambell un a dorrai ddwy neu dair pedol yn ddeudarn ac a orffennai drwy sythu un heb ei thorri. Campau eraill fyddai neidio â phawl a choetio. Hen bedol ceffyl fyddai'r goeten, y rhan amlaf, a gwelais rai a'i bwriai am y nod pren yn y ddaear y naill tro ar ôl y llall heb fethu unwaith. Gallai rhai bechgyn godi dau hanner canpwys, un ymhob llaw, oddiar y ddaear heb blygu gar, eu codi a'u dal allan o hyd braich, eu siglo'n ôl a blaen a'u bwrw gyda'i gilydd gryn bellter ymlaen. Byddai sôn am ambell un wedi ysigo'i gefn wrth godi pwysau am y trymaf, neu godi dau hobed o wenith mewn-sach oddiar lawr ar ei ysgwydd a'i gario i fyny'r grisiau. Yr oedd y campau hyn yn ddiau yn hen rai. Ni byddai cicio'r bêi droed ond chwarae mwy neu lai wrth ddamwain a heb reol bendant, ymhlith hogiau, hyd yr wyf yn cofio.

Byddai gweithwyr yn fedrus iawn â'u dwylo. Heb erfyn onid cyllell boced a thwca cam, gwnaent flychau. tybaco o gyrn gwartheg iddynt eu hunain a gwadnau clocsiau o goed gwern i'w plant at y gaeaf, a byddai gwneud ffyn, llwyau pren, basgedi a chewyll yn ddifyrrwch cyffredin gan lawer ar hirnos gaeaf. Byddai dull gwneud y cawell yn gywrain. Cesglid yr ais a'r gwiail yn barod, yr ais o bren cyll yn gyffredin, a'r gwiail plethu o helyg neu fedw. Pan wneid cawell yn y tŷ, byddai raid cael astell go gref o goedyn a thyllau drwyddi, yn gylch crwn. ar y canol, neu'n ddwy res union gyda'r ymyl a'r ddau dalcen yn grwm, yn ôl ffurf y cawell a ddewisid. Gosodid yr ais yn y tyllau a phlethu'r gwiail rhyngddynt, oddiwrth yr astell i fyny. Pan gyrhaeddid y dyfnder a fynnid, plygid yr ais i mewn at ei gilydd i wneud gwaelod y cawell. Weithiau, er mwyn addurn, cymysgid y gwiail, llain o helyg a bedw bob yn ail. Ar ôl gorffen y cawell, tynnid ef oddiar yr astell, a phlethu gwiail tipyn ffyrfach am yr ymyl a naddu a phlygu blaenau'r ais i lawr rhwng y lleill am y bleth ymyl i'w chadw hithau yn ei lle a chwplau'r llestr. Weithiau, gwneid y cawell yn yr awyr agored, heb un astell, drwy wthio'r ais i'r ddaear. Át ddodi pethau ynddynt i'w cario ar gefn mul, un o bobtu, y gwneid y cewyll hyn y rhan amlaf. Gwneid basgedi bychain crynion o wiail bedw, at ddal pethau yn y tŷ, megis wyau ieir, afalau neu edafedd a thaclau gwnio neu weu. Caledai rhisglyn y gwiail bedw, a byddai lliw gloywgoch teg ar y basgedi bychain hynny pan fyddent wedi sychu. Gwneid basgedi neges a dolen iddynt hefyd o wiail bedw.

Wrth sôn am fedw, daw i'm cof y dôi ambell hen ŵr heibio ar dro i werthu gwialennau bedw at gadw trefn ar blant yn y dyddiau hynny. Odid dŷ na welid ynddo wialen fedw yn crogi wrth hoel uwch ben y lle tân, a byddai hen gân a elwid "Gwialen fedw fy mam" i'w chlywed yn aml. Ni welais moni mewn argraff nac ysgrifen erioed, ac nid arhosodd ar y cof onid yn unig ddarn o'r byrdwn. Dyma fo:-

Rhywun mewn oed fyddai'n canu'r penillion, a'r plant yn cael hwyl fawr ar y byrdwn.

Gweai'r merched hosanau i'w gwisgo gan y teulu ac i'w gwerthu i eraill. Cof gennyf am un hen wraig a fyddai'n gweu drwy gydol y dydd yn y gornel wrth y tân, a Beibl agored o'i blaen. Ni wn i ba sawl gwaith yr oedd hi, meddai, wedi darllen y llyfr hwnnw drwyddo a gweu hosanau i weision ffermwyr ar yr un pryd. Ac yr oedd hi'n iach ac yn hapus yn ei henaint, heb grychyn ar ei grudd. Byddai'n arfer gan deuluoedd ddanfon eu merched at ryw "wniadrag " neu gilydd i ddysgu torri deunydd, gwnio a gwneud dillad isaf iddynt eu hunain ac eraill. Ni welais neb yn nyddu yn f'amser i, er y gwelech hen droellau mewn llawer tŷ.

Yn y cynhaeaf gwair ac ŷd ac wrth godi a phlannu tatws, cymerai'r merched a'r plant ran. Yr wyf yn cofio un wraig drigain oed o leiaf, a fyddai yn y fedel gyda'i gŵr, oedd ben medelwr, wrthi drwy'r dydd yn medi gwenith â'r cryman taro, nid â'r sicl, oedd eisoes wedi mynd o arfer. "Ysbaena" oedd ein gair ni yr adeg honno am dorri gwenith â'r cryman taro, ond byddai sôn am ddyrn-fedi" â'r sicl, cryman blaenfain a phlygiad go gaead ynddo a mân ddannedd ar du'r min at dorri'r gwellt bob yn ddyrnaid drwy dynnu, nid taro; gorchwyl caled, blin, er nad oedd yr ysbaena nemor ysgafnach i'r cefn ychwaith.

Felly yr âi gwaith blwyddyn ymlaen ymhlith gweithwyr. Bychan fyddai'r cyflog, ond câi'r gweithwyr le i blannu tatws am ddim gan y ffermwyr, a llaeth enwyn heb ddim ond gyrru i'w ymofyn. Cofiaf un dyn dall a ddôi o'r pentref i'm cartref bob diwrnod corddi i gyrchu llaeth. Dôi ar hyd llwybrau a chroesai un bont bren dros afon, heb un tramgwydd. Sonnid am y neb na wnâi gymwynasau fel hyn ag eraill fel "hen gribin" gan ei gymdogion. Er mai caled oedd byd y gweithwyr hyn, yr oeddynt fel dosbarth yn iach a chryfion, a magent deuluoedd lluosog o fechgyn a merched fel hwythau, drwy ddiwydrwydd a chynildeb. Byddent, fel dosbarth, yn ddigrif a bodlon, ac yn byw'n hŷn, mi gredaf, na'r crefftwyr a'r "creigwyr" fyddai'n gweithio mewn chwarel gyfagos, ac a fyddai'n heneiddio a musgrellu'n gynnar. Y cryd cymalau fyddai'n poeni mwyaf ar y gweithwyr tir, pan aent i dipyn o oed. Byddai bron bob gweithiwr yn perthyn i Glwb Cleifion a Chlwb Claddu, ond ni chymerent yn garedig at y cwmnïau "Siwrio Bywyd," yn enwedig bywydau plant. Cofiaf ddyn fyddai'n mynd o gwmpas dros un o'r cwmnïau hynny. "Yr Hen Siwrin " y byddai pawb yn ei alw. Un taer ydoedd, mae'n debyg, wedi dysgu llawer o ddiarhebion at wasanaethu fel cynghorion bobl ddiddarbod. Byddai'n ceisio dangos i bobl gymaint o fantais iddynt fyddai insiwrio'u plant a chael tipyn o arian petasai ddigwydd i rai ohonynt feirw.

"Yr hen dderyn corff ganddo," meddai mam hanner dwsin o blant wrth fy mam un tro. "'Does dim llonydd i'w gael ganddo, eisia na fasan ni'n siwrio'r plant, yn enwedig Dafydd bach, yr unig un gwanllyd o'r chwech. Fel tasa ryw fam yn mynd i siwrio bywyd un bach cwla fel yfô, gan ddisgwyl y bydda fo farw cyn hir! Fasa waeth gen i siwrio un o'r lleill na pheidio-fydd byth ddim o'i le arnyn nhw. Ond Dafydd bach druan, byth a beunydd yn cwyno-ond fasa'r peth 'r un ffunud â phe tae arnoch chi eisia'i gladdu o er mwyn cael tipyn o arian? Na, meistras, mi ddeudis wrth y llymgi am gymryd gofal na ddengys o mo'i hen big deryn corff yn y tŷ acw byth eto! A wyddoch chi be ddeudodd y blerwm? Wel,' medda fo, arnoch chi y bydd y bai os digwyddith rhywbeth iddo fo.' Ia'n wir i chi!"

Yr wyf wedi sylweddoli erbyn hyn mai plant a hen bobl fydd pennaf ceidwaid hen draddodiadau ac arferion mewn cymdeithas, a bod yn y naill dosbarth a'r llall lawer o "gymeriadau," fel y byddwn yn dywedyd. Yn neupen oes clywech ystraeon a gwelech arferion fyddai'n llawer prinnach ymhlith y canol oed. Soniwyd eisoes am y campau cryfder ymhlith y llanciau. Yn rhyfedd ddigon, ni cheid cymaint o hen chwaraeon Cymreig ym mysg y plant. Enwau Saesneg wedi eu Cymreigio fyddai ar lawer ohonynt, megis trymbol, trabol weithiau, gan blant o'r tu allan, o'r Saesneg throwball, ond odid; chwipio top, chwarae marbles; enwau ar wahanol fathau o'r marblis, megis to, un fawr at daro o bell; ali, un lai, at "figyrnu" rhwng ewin bawd a chymal bys. Ceid ali wen, ali goch ac ali wydr, gwythiennau cochion drwy'r gwyn yn yr ali goch, ac amryw liwiau'n bleth megis y tu mewn i'r un wydr. Byddai gwerth cyfnewid ar y marblis hyn, ali goch, er enghraifft, yn werth pedair marblen blaen. Coblo y gelwid chwarae â chnau cyffylog, neu hyd yn oed gnau cyll weithiau, twll drwy ganol y gneuen a charrai neu linyn drwyddo, dal a tharo bob yn ail, a'r gamp fyddai torri o'r naill hogyn gneuen neu goblar y llall. Crasem y cnau cyffylog yn araf i'w caledu, a daliai ambell un i guro drwy'r tymor. Bu gennyf un wedi torri yn ei hanner, ond bu'n ddigon caled i barhau dau dymor. Gallaf ei gweled, megis o flaen fy llygaid hyd heddiw. Pan fyddem wrthi "o ddifrif," nid "o fregedd," enillodd honno lawer o bethau i mi.

Byddai'r chwaraeon yn newid i ganlyn y tymor, neidio (naid hir, naid uchel, naid stond, sef o'ch sefyll), hwb-cam-a-naid (neid, yn wir, a ddywedem ni, nid naid); chwarae mochyn coed (leap frog), y rhai hyn oll ac eraill yn y gaeaf, pan fyddai'r tywydd yn oer. At y gwanwyn, pan sychai'r ffyrdd, chwipio top, chwarae marblis; yn yr haf, taflu pêl i gap, mwgwd dall, mig ymguddio, cisin ring (felly y seinid, ond clywid yr enw "dal-a-chusan " hefyd yn y wlad), hyn yn enwedig ym mis Mai, darn o hen chwarae, ond odid; cic-ston (cicio carreg o sgwâr i sgwâr heb gyffwrdd llinell, chwarae merched yn bennaf; sgipio (genethod), dawnsio (cymysg) symud a chroesi tan freichiau, darn syml o ryw hen ddawns, mi gredaf.