Brithgofion/Yr Ysgol
| ← Hen Bentref | Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones |
O Ddydd i Ddydd |
IV.
YR YSGOL.
YSGOL EGLWYSIG yn y wlad oedd y gyntaf y bûm ynddi. Ymladd noeth oedd yn digwydd fynychaf yno, canys dôi bechgyn o ddau neu dri phlwyf iddi. Byddai yno hogiau cryfion, tua deunaw oed, wedi dyfod i "ddysgu tipyn o Saesneg." Prin y dysgid dim yno, canys nid oedd. yno ronyn o ddisgyblaeth. Ni chosbid neb am siarad Cymraeg yno, am y rheswm, yn ddiamau, na feiddiai'r athro ei hun ddim cynnig gwneud y fath beth tra byddai'r bechgyn cryfion yno-un bach go eiddil ydoedd ef, a thipyn o brydydd Cymraeg hefyd.
Deuai'r plant â thamaid canol dydd i'w canlyn, a bwytaent hynny fyddai'n weddill ar y ffordd adref. Cof gennyf am ddau frawd yn bwyta bara wedi hen sychu. Cymerodd yr hynaf un darn a rhoes ddau i'r ieuengaf. Penderfynodd hwnnw na allai ef byth gnoi cymaint o beth mor ddiflas.
Fedra i ddim bwyta'r ddau," meddai, "cymer di hwn."
"Na," meddai'r hynaf, "ddeuda i iti be 'nei di. Cymer un ym mhob llaw a thamed bob yn ail. Fydd yna ddim gormod iti felly."
Gwnaeth y bychan felly a daeth drwyddi'n llwyddiannus. Ni allaf gofio dim arall a barodd i mi chwerthin tra bûm yn yr ysgol honno, ond ni bu hynny ddim yn hir. Rhoeswn fy nghas arni o'r dechrau. Nodid hi gan deulu wedi gwneud arian rywsut, a dysgid y plant i gapio a gostwng garrau iddynt. Gwnaent hynny'n ufudd ac yn ddistaw, ond ymhlith ei gilydd byddent greulon at rai gweiniaid, a llysenwent rai â rhyw anaf arnynt, rhai na fedrent ymdaro drostynt eu hunain. Yr oedd yno un eneth fechan o gorff, rhyw dipyn o gloffni arni a'i llygaid yn weiniaid. Byddai ganddynt lysenw cas arni, tynnent ei gwallt ac ni chadwai neb chwarae teg iddi, ond dau fab i weithiwr y byddwn i'n cael fy nghinio yn eu cartref. Dyn da iawn oedd tad y ddau hynny ac yr oedd ei natur yn ei feibion, dau ddiniwed ddigon, ond dewr yn y bôn. Un tro cafodd y ddau frawd a minnau gurfa go dost am gadw chwarae teg i'r fechan pan oedd yn crio'n arw am rywbeth a wnaethid iddi. Caseais y lle yn aruthr, a byddai'r ddau frawd a minnau'n "chwara triwal" yn aml yn lle mynd' yno. Ni wn i ddim beth oedd yn cyfrif am arferion y plant hynny, onid diffyg disgyblaeth gan na rhieni nac athrawon.
Yr oedd dwy ysgol yn y pentref, fel y dywedwyd eisoes, a chyn hir danfonwyd fi i'r Ysgol Fwrdd yno. Y bore cyntaf yr euthum i'r ysgol honno, dodwyd fi i sefyll ar fy nhraed ar fainc am siarad Cymraeg, gyda chennad i fynd i lawr os achwynwn ar rywun arall a droseddai drwy wneud yr un peth. Yr oeddwn wedi fy nysgu erioed mai peth salw oedd achwyn ar eraill am beth a wnaech eich hun, ac er i mi glywed plant yn siarad Cymraeg tan eu llais ag eraill, ar y fainc y bûm drwy'r bore. Cyn ein gollwng allan ganol dydd, dyma'r Meistr yn dyfod a chansen yn ei law ac yn peri i mi ddal fy llaw allan. Fy awydd oedd gwrthod, ond deliais fy llaw, braidd yn ofnog. Heb fwriadu hynny, efallai, trawodd fi ar fön fy mawd a pheri loes i mi. Rhwng y loes a'r sarhaed, ofnaf i mi golli fy nhymer ac yn fy ngwylltineb anelais gic ato. Wrth ysgoi, maglodd yntau ar draws cadair ac aeth i lawr. Ni wn yn iawn ba amcan oedd gennyf wedyn, ond neidiais oddiar y fainc. Y tebyg yw ei fod ef wedi deall ei fod wedi achosi mwy o boen i mi nag oedd ddyledus. Ni chefais ragor o gosb, beth bynnag, y bore hwnnw. Pan euthum adref gyda'r hwyr dywedais nad awn i byth i'r ysgol honno wedyn. "Pam?" meddai fy nhad. Dywedais innau'r hanes, gan deimlo mai neidio o'r babell ffrio i'r tân fu'r newid ysgol. "O," meddai yntau, dyna'r cwbl. Ni wn yn iawn beth a ddigwyddodd, ond ni chosbwyd neb am siarad Cymraeg yno wedyn.
Nid oedd nemor ddisgyblaeth yn yr ysgol honno chwaith, ond pan fyddai'r Meistr i mewn. Pan fyddai ef allan—a byddai yn bur aml—byddai'n fedlam wyllt. Byddai un disgybl-athro yn gosod dau hogyn i ymladd, a byddai yno sŵn byddarol. Dôi'r Meistr i mewn yn ddiddisgwyl. Byddai'r hogyn fyddai'n gwylio wrth y ffenestr wedi esgeuluso'i ddyletswydd. Distawrwydd sydyn. Ai'r Meistr at ei ddesg, tynnai gansen arbennig allan. Dechreuai yn y pen nesaf i ddrws yr ysgol a rhôi gurfa i bob bachgen a geneth yn ddiwahaniaeth. Un tro, pan oedd ef wrthi yn y pen arall, a'r genethod i gyd yn crio, a hogyn go gryf yn gwrthod tynnu ei law o'i boced, dihangodd y rhan fwyaf o'r plant allan o'r ysgol. Yr oedd hynny yn yr haf, yn tynnu at amser y gwyliau. Pan agorwyd yr ysgol ar ôl y gwyliau, yr oedd yno Feistr newydd, dyn bach tawel ac eithaf caredig. Dysgem dipyn gyda hwnnw, ac aeth " chware triwel" yn beth prinnach. Yr oedd y Meistr newydd hyd yn oed yn medru gwneud dysgu yn beth gweddol ddifyr i ni, ac yr oedd y disgybl-athrawon wedi deall bod yr hen oruchwyliaeth yn darfod.
Eto, yr oedd hen arferion tylwythol yn aros ymhlith y plant o hyd, y tu allan i'r ysgol. Y ddadl rhwng capel ac eglwys, wrth gwrs, ond peth cymharol ddiweddar ac achlysurol oedd honno, gyferbyn â'r hen elyniaeth rhwng y naill blwyf neu bentref a'r llall. Pan ddôi "hogyn newydd" i'r ysgol byddai raid iddo dalu am ei eni lle'i ganed drwy ymladd â phen ymladdwyr yr ysgol, neu gymryd ei alw wrth enw oedd yn anghyfiawnder mawr â'r ci fel creadur. Gwelais lawer brwydr felly. Yn wir, bu raid i mi ymladd fy hun â hanner dwsin, o leiaf, o'r penaethiaid cyn cael fy nhraed tanaf. Yr oedd arnaf eu hofn, gwir yw, ond cymerais fy siawns, yn hytrach na chael yr enw a gawswn am wrthod. Wrth lwc, yr oedd gwas yng ngwasanaeth fy nhad wedi bod drwy'r driniaeth ei hun yn ei ddydd, ac wedi rhoi i mi gynghorion buddiol a charedig sut i "drin fy nyrna," wrth raid. "Os bydd raid i chi baffio," meddai, " tynnwch ddagra o'i lygid o â migwrn y bys canol, gwaedwch'i drwyn o, ac yno mi fydd popeth yn iawn, ond i chi gadw'ch pen yn oer."
Talodd cynghorion yr athro hwnnw i mi, a chefais lonydd wedyn, onid ar ryw ffrwgwd bersonol o dro i dro, heb fod a wnelai ddim â chymhleth y Ni a'r Nhw yn yr ystyr enwadol na phlwyfol. Nid wyf yn cofio chwaith i neb o'r penaethiaid geisio talu'r pwyth i mi ar ôl i mi fynd drwy brawf yr "hogyn newydd " yn weddol lwyddiannus. Nid oedd y plant yn yr ysgol hon, yn wir, mor greulon ag oeddynt yn y gyntaf, ac yr oeddwn innau'n adnabod mwy ohonynt, er mai "hogyn o'r wlad" oeddwn. Hyd yn oed pan fyddai raid ymladd, byddai'n rhaid cadw rhai rheolau. Ni châi dau fynd i ben un ar unwaith, ac ni chaniateid crimogi, er y torrid y rheolau ambell dro. Credu'r wyf bellach mai hen ffordd i ddieithryn gael ci le pan ddôi i'r hen gymdeithas gynt oedd wrth wraidd prawf yr hogyn newydd wedi'r cwbl.
Un haf, beth bynnag, bu brwydr fawr rhwng bechgyn y ddwy ysgol, heb un achos arbennig ar eu rhan hwy eu hunain, ond bod uchel awdurdodau milwrol y deyrnas, gan ofni mwy nag arfer, yn teimlo bod ysbryd rhyfelgar y bobl wedi mynd yn o isel, ac o'r herwydd wedi penderfynu danfon milwyr yn holl ogoniant gwisgoedd eu swydd ar ymdaith drwy ddarn gwlad i geisio gwella tipyn ar bethau, fel yn y dyddiau gynt a fu, cyn i boblach ddechrau sôn am bethau tu hwnt i'w cyfiawn derfynau. Ni wn i beth fu'r effaith ar bobl mewn oed, ond atebodd yr hogiau yn ebrwydd i'r apêl. Milwyr oeddynt i gyd, rhai wedi cael capiau bychain crynion am eu pennau a strapiau lledr am eu canolau, wedi gwneud cleddyfau pren i'w dwyn wrth eu cluniau a dysgu gweiddi'n groch, cerdded yn sythion, sefyll yn sydyn gan glecian traed yn erbyn ei gilydd a dodi llaw wrth gap yn odidog dros ben. Yr oeddym wedi gweled esgus ymladd ar barc coediog yn ymyl y pentref nesaf, ac nid oedd gamp na wyddai'r penaethiaid sut i'w gwneud ar faes y gad, disgyn ar lawr, codi eilwaith, rhedeg ymlaen, disgyn drachefn, codi ar ben glin a disgwyl y gelyn gyda bidog yn barod ar flaen. pob llafn o bren a wasanaethai fel gwn yn nydd y perygl cenedlaethol hwnnw.
Un diwrnod, fel yr oedd cwmni o'r milwyr yn gwylio ar ymyl y ceunant, darganfuwyd gelyn yn ymguddio mewn lle cadarn tan y ddaear. Rhai bychain o gorffolaeth oeddynt, yn gwisgo melyn a lleiniau duon ar ei draws, nid anhebyg i wisg cacwn brithion. Tyngodd y Capten yn enw rhai o'i dduwiau fod yn rhaid difa'r nythle hwnnw rhag blaen. Galwyd am fechgyn y "lliw glas" yn barod. at rwbio'r clwyfau â'r lliw hwnnw y byddai mamau'r milwyr yn ei ddefnyddio at sythu coleri'r bechgyn erbyn y Sul-bychan a wyddai'r mamau beth a ddaethai o'r "lliw glas" a fyddai'n barod ganddynt, wedi ei rwymo mewn darn o liain at wasanaeth diwrnod golchi!
Pan gafwyd pethau'n barod, galwodd y Capten yn groch am ymdaith yn chwyrn tuag ymguddfa'r gelyn tan y ddaear. Ac ymlaen â'r gad. Safwyd o flaen y clawdd lle'r oedd y gelyn hwnnw yn llochesu. Nid oedd dim i'w weled, ond gwyddai'r sgowtiaid lle'r oedd y twll. Cynhyrfodd y Capten. Tyngodd eilwaith yn enw un o'i dduwiau a cherddodd yn hy dros "dir neb" a'i wŷr yn ei ganlyn. Codwyd cri a dechreuodd y waldio (curo) yn y fan. Ni ddeuai sŵn y gelyn i'r clyw, ond deallwyd yn fuan fod y cnafon ymhell o flaen yr oes yn eu dyfais, ac mai yn yr awyr yr oeddynt hwy'n ymladd. Tyngodd y Capten eto yn greulon nad oedd waeth ganddo ef am un o'u dyfeisiau. Gyda hynny dyma waedd, a dau neu dri milwr yn rhwbio coes neu fraich ac yn llefain gan boen. "Lliw glas!" meddai'r Capten yn groch, a rhuthrodd y cymorth cyntaf at y clwyfedigion. Yr oedd yno yn fuan fwy o waith i'r cymorth glas nag yr oedd modd i'w roi, ond daliodd y Capten ati yn ffyrnig ar ochr y "clawdd gwernin," chwedl "y Gododdin" gynt, gan weiddi a waldio yn aruthr. Ond amlhau yr oedd y clwyfedigion fwyfwy. Yr oedd yno gannoedd o'r gelynion yn dylifo allan o'r twll, ac o'r diwedd, bu raid i'r Capten dewr ildio rhag cwmwl o'r gelyn oedd yn gwichian o gwmpas ei ben. Rhwbiai ei wyneb, ei ddwylo a'i goesau, a bu raid iddo gilio o'r diwedd o'r gad anghyfartal honno, wedi dangos dewrder mawr, yn ddiamau. Gyrrodd y gelyn cyfrwys ffo ar y dewrion hynny, ciliasant hwythau a'u migyrnau yn eu llygaid, y lliw glas wedi hen ddarfod, a'r gelyn fel cwmwl yn yr awyr ar eu holau, yn grwnan a gwichian yn flin uwch ben.
Felly y darfu'r cyrch anffodus hwnnw, a dechreuodd y rhyfel o ddifrif. Cymerwyd cyngor wedi hyn, a chytunwyd bod yn rhaid newid dulliau, ac ymladd mewn dulliau mwy dealladwy. Trefnwyd dwy fyddin o'r diwedd. Yr oedd un fyddin, bechgyn yr Ysgol Fwrdd, i ddisgyn o Ben y Bryn a chroesi Llawr y Pentref, a bechgyn yr Ysgol arall i'w hatal. Ganol dydd y byddai'r brwydro, a thrachefn yn yr hwyr, ond byddem ni, hogiau'r wlad, wedi mynd adref erbyn hynny, gan mwyaf. Parhaodd yr ymladd, mwy neu lai rheolaidd, am rai dyddiau, ond daliai'r fyddin oedd yn rhwystro'r gelyn rhag croesi'r afon ei thir yn gyndyn. Yr oedd ganddynt gysgod da ynghanol y llwyni drain ac eithin yr ochr draw. Codwyd cri yn fuan fod byddin yr amddiffyn yn torri rheolau rhyfel drwy ddefnyddio'r catapwlt ("sling" oedd enw'r erfyn peryglus hwnnw gennym ni yr adeg honno). Yr oedd amryw o'r fyddin ymosod wedi cael doluriau difrif drwy eu taro â cherrig. Yn ôl arfer gwledydd cyfrifol, mynnodd y fyddin ymosod hithau stoc o'r catapyltiau rhag blaen, ni wn i ddim ai gan y cwmni anturiaethus a wnaethai'r lleill ai peidio. Ond dal eu tir yr oedd ochr yr amddiffyn o hyd.
O'r diwedd, penderfynodd adran y wlad o'r fyddin ymosod fod yn rhaid rhoi terfyn ar beth o'r fath. Bachgen dyfeisgar oedd eu harweinydd hwy. Twmi Siencin oedd ei enw, un wedi ei eni yn rhywle ar y goror. Daeth ef a'i ddynion i'r ysgol yn llechwraidd un bore ag arfau newydd- ion o ddyfais eu pennaeth i'w canlyn, a'u cuddio cyn mynd i'r ysgol, yn Nant y Felin. Gwiail go hirion oeddynt, o feirch-fieri, y pigau wedi eu naddu ymaith oddiar y pen ffyrfaf a'u gadael ar y pen arall. Arfau go frau oeddynt, mae'n wir, ond bernid y gwnaent y gwaith os gellid unwaith groesi'r afon. "Mi fyddan nhw wedi torri, a rhedeg cyn y bydd y ffyn yma wedi torri," meddai'r Capten yn hyderus.
Llyncwyd y cinio heb ei gnoi y diwrnod hwnnw, a dechreuodd y gad yn gynnar, gan obeithio croesi'r afon cyn dyfod y lleill i'w lleoedd. Ond yr oedd eu sgowtiaid wedi deall mewn pryd fod rhywbeth newydd ar droed, a'r fyddin yn dylifo i'r maes tu hwnt i'r afon. Daeth catapyltiaid yr ymosod i lawr o Ben y Bryn ar redeg a dechrau bwrw'r cerrig i gysgodi gwŷr y gwiail pigog. Heb ofni'r cerrig, rhuthrodd y rheiny drwy'r afon-oedd bron yn sych ar y pryd-a chyn pen ychydig yr oeddynt. rhwng y llwyni, a'r erfyn newydd yn dechrau ar ei waith. Torrodd y gad ar y lleill, a ffoesant i ben y codiad tir yr ochr draw, enciliad digon llwyddiannus, ond ni chawsant amser i gadarnhau'r safle newydd. Yr oedd y dreinogion. yn dringo'r llechwedd rhwng y llwyni, a gorfu i'r lleill ffoi i lawr nes cyrraedd gwely'r afon ymhellach o'r pentref. Yna ymlaen â hwy ar hyd yr afon, fel yr oedd y cwm yn culhau, a'r ymlid yn dynn ar eu sodlau.
Ar ganol y rhawt hwn, canodd clychau'r ddwy ysgol yr oedd hi'n ddau o'r gloch. Cosbwyd pob milwr ym mhob un o'r ddwy ysgol y prynhawn enbyd hwnnw am fod hanner awr yn hwyr yn cyrraedd. Daethant yn chwŷs a pheth gwaed, heb sôn am gyflwr eu dillad, "pan oedd lawn o haul hirfryn a phant," chwedl y Tywysog Owen Cyfeiliog ar achlysur tebyg, ganrifoedd yn ôl. A hyd y clywodd neb, dyna ben gorchest gorymdaith yr uchel awdurdodau milwrol. Ni chlybuwyd bod neb o'r dewrion dibris hynny wedi ei addurno â rhuban na darn o fetel gloyw.
Dyma ddarn bach o "Ramant Addysg Cymru," fel y byddai gynt, pan drôi'r chwarae'n chwerw.