Brithgofion/O Ddydd i Ddydd
| ← Yr Ysgol | Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones |
Crefydd → |
V.
O DDYDD I DDYDD.
SYML iawn fyddai bywyd y bobl hyn, mewn gwlad a phentref, o ddydd i ddydd, o dymor i dymor. Pobl yn byw ar drin y tir yn bennaf, wrth gwrs, crefftwyr ac eraill yn darparu rheidiau bywyd mewn cymdeithas seml ddigon. Byddai rhai dyddiau pwysicach na'i gilydd, ac ar y dyddiau hynny byddai pawb yn nes at ei gilydd, megis, yn cydnabod rhaid yr hil, ewyllys da a chydweithrediad. Plannu tatws, cneifio defaid, y cynhaeaf gwair ac ŷd, dyddiau aredig a hau, diwrnod dyrnu—byddai cyd—weithio a chytundeb anhepgor bywyd dynoliaeth i'w cael ar y dyddiau hyn. Iddynt hwy hefyd y perthynai'r dyddiau gŵyl a diwrnod cerdded y Clwb. Rhoddai'r ffermwyr, gan mwyaf, fel y crybwyllwyd eisoes, dir at blannu tatws i'w gweithwyr heb gydnabyddiaeth ond y tail oddiwrth gadw mochyn. Ni chodid tâl ychwaith am drin y tir nac am agor a chau'r rhesi â'r aradr. Dôi'r gwragedd a'r plant i osod y tatws yn y rhesi. Cydnabyddid hyn fel dyletswydd, ac ar amser codi tatws rhoddai'r gweithwyr a'u gwragedd a'u plant help i'r amaethwr fel dyletswydd. Amser cneifio defaid, byddai hefyd gydweithio rhwng yr amaethwyr a'i gilydd, dôi ambell wraig i gneifio a'r plant i ddal traed y defaid. Caent gnuf o wlân am y dydd yn gydnabyddiaeth, ac ymborth. Yr un modd yn y cynhaeaf gwair. Byddai hwnnw yn fy nghof cyntaf i yn waith llawer mwy trafferthus nag yw bellach. Lladd gwair â phladuriau. Y peth nesaf fyddai troi'r gwaneifiau â chribin law ar ôl iddynt gynhaeafu ar un tu, yna eu chwalu â'r bicfforch. Wedi hynny rhancio'r gwair a'i gribinio'n lân â'r gribin law, a phicfforch pan âi'n rhy drwm i'r gribin, a'i fydylu yn barod i'w gario. Gwelais wragedd a babanodd sugno ganddynt —wrthi gyda'r gwair ac yn dodi'r bychain i gysgu ar fôn mwdwl, dan ofal plant hŷn, a'r mamau'n mynd yn awr ac eilwaith i roi sugn i'r rhai bach. Daeth y gribin geffyl cyn hir, cribin â lled da ynddi, a dannedd hirion ar bob tu i echel, cribin i'w llusgo ar ei gwastad, a darn o goedyn fel hanner cylch ar ddeupen yr echel i'r gribin lithro arnynt. Dwy hegl o'r tu ôl fel y gellid gostwng blaen y dannedd at y ddaear i redeg tan y gwair, a dymchwel y gribin gan adael baich y dannedd blaen yn rhenc a bwrw'r dannedd ôl ymlaen i gasglu baich arall. Yr oedd hyn yn welliant mawr. Dyfais o'r Amerig oedd hon, a thynnodd sylw mawr pan ddaeth un gyntaf i'r ardal. Yna daeth chwalwr i'w dynnu gan geffyl, dannedd of haearn iddo, yn troi ar echel ac yn chwalu'r gwaneifiau. "Cythraul" y gelwid y peiriant hwnnw mewn rhai ardaloedd, gan mor beryglus oedd yr olwg ar ei ddannedd heyrn wrth droi'n chwyrn ar ei echel. Yn ddiweddarach, daeth y gribin geffyl â dannedd crwm at rencio, a lle i'r gyrrwr eistedd arni, gyrru'r ceffyl a gollwng y gwair yn rhenciau pan fyddai gan y dannedd ddigon o faich.
Yn y cynhaeaf ŷd, medel a fyddai'n torri'r gwenith â chrymanau, ambell wraig yn y fedel yn ysbaena'r gwenith, sef ei dorri â chrymanau taro, gwaith caled iawn, er nad cyn galeted â'r "dyrn-fedi" a'r sicl, cryman lled geg-gaead, blaen-fain, a dannedd mân ar du'r min arno, cryman tynnu, at dorri'r ŷd yn ddyrneidiau. Gwaith tâl fyddai'r medi, wrth gwrs, ond dôi'r merched i rwymo'r ysgubau weithiau a'r plant bob amser i loffa. Syn fyddai gan y bobl yr wyf yn sôn amdanynt pe gwelent y peiriannau heddiw yn medi ac yn rhwymo'r ysgubau. Ysgafnhawyd a rhwyddhawyd llawer ar y gwaith drwy'r dyfeisiau hyn ac eraill, ond aeth nifer y dwylo a fyddai'n rhaid gynt yn llai, a chollwyd yr hen gydweithrediad a'r wedd gymdeithasol a fyddai arno unwaith.
Ar ddiwrnod dyrnu, byddai cydweithrediad rhwng ffermwyr. Byddai raid cael mwy o ddynion at y gorchwyl y pryd hwnnw nag erbyn hyn, dyn i gario dŵr i'r "injian," un arall i borthi'r dyrnwr, y ddau hyn wrth eu swydd yn "canlyn yr injian," yna dynion i fatingo a rhwymo'r gwellt, taswr a rhai i godi'r bating i'r das. Dynion i gario'r grawn i'r llofft ŷd, neu'r " granar," a mân swyddi eraill, megis cario manus a gwneud rhaffau i'w dodi dros y teisi gwellt. Byddai'r cinio dyrnu hefyd. yn achlysur tipyn o gystadleuaeth ymhlith y merched, a help i'w gael er hynny o ffermydd eraill neu gan wragedd a merched gweithwyr. Digwyddai llawer o ddifyrrwch a digrifwch yn ystod y dydd, canys byddai'r gymdeithas honno'n hoff dros ben o ryw fân gastiau diniwed, ac adrodd ystraeon am y dyrnu yma ac acw, yng nghwrs blynyddoedd. Cof gennyf am un gŵr bach go ffrom, a gredai mai ei fraint ef oedd gwneud y das wellt ym mhob dyrnu ar hyd y tymor. "Corbad" y gelwid ef, am mai dyna'i air mawr am bawb na wnâi bopeth fel y byddai ef yn peri. Cnôi dybaco cryf, a'i geg fel pe buasai wedi ei gwneud o bwrpas i ddywedyd "Corbad" rhwng ei ddannedd megis, yr un gair yn yr iaith a gynhwysai holl ddirmyg y gŵr cyfarwydd at bob creadur anfedrus neu dafodrydd. Un tro yr oedd "Corbad" yn cau pen tas wellt haidd yn fy nghartref, a phentwr o gôl haidd ar un ochr iddi. Pan oedd " Corbad" wrthi yn ei gwman yn gosod y wanaf wellt gwenith ar ben y das, dyma'r rhaffwr, dyn bach digrif, llawen, a barf gringoch o liw blew llwynog ar ei gernau a'i ên, dyn a ddywedai rywbeth hollol ddiniwed, gan wneud llygad bach a throi cornel ei geg i lawr-dyma hwnnw yn taflu rhaff wedi ei dirwyn yn gron fel "cabetsen," i fyny i ben y das gan weiddi yn gwbl ddiniwed ei dôn "Rhaff, Joseph Ellis." Yr oedd y rhaffwr hefyd yn anelwr tan gamp, a dyma'r rhaff yn taro "Corbad" ar fôn ei gluniau ac yntau'n diflannu ar ei ben i lawr i'r pentwr côl haidd yr ochr arall i'r das, fel nad oedd olwg amdano pan redodd eraill i edrych pa beth a ddaethai ohono. Pan gafwyd ef allan, yr oedd golwg fel draenog arno, yn gôl haidd o'i ben i'w draed. Joseph Ellis!" meddai'r rhaffwr, gan droi llygad bach at y lleill a chamu ei geg, "ddyn glân, mae'n ddrwg genni—'d oeddwn i'n gweld monoch chi yn ych cwman fel ceiliog ar ben y das!" "Corbad!" meddai Corbad, gan boeri saeth o sudd tybaco a chôl haidd o'i safn ac edrych fel mellt a tharanau. Chwarae teg iddo hefyd, dringodd yn ei ôl i ben y das a gorffennodd osod y wanaf, ond yr oedd yn ysgrwtian ac ymgrafu, a bu raid iddo fynd adref cyn nos am na fedrai oddef pigiadau'r côl haidd ddim yn hwy.
Byddai rhyw gast o'r fath bron yn sicr o ddigwydd ym mhob man ddiwrnod dyrnu, a Jac Bryn Coch, pen chwedleuwr yr ardal, wrthi rhwng y castiau yn chwedleua ar ei orau. Un tro, yr oedd pla o lygod mawr yn y mydylau ŷd, a phawb yn barod ar gyfer yr helfa pan ddechreuent ddianc allan o ddifrif fel byddai'r mwdwl yn tynnu tua'r gwaelod. Gosodwyd sachau gyda gwrych yr ydlan i'w cadw rhag dianc a'u bywyd ganddynt, a chaed y cŵn yno, Pero II yn un ohonynt, llygotwr enwog oedd o. Jac Bryn Coch oedd ar ben y mwdwl yn taflu'r ysgubau ar ben y dyrnwr. Tynnodd y to yn hamddenol, a gwelodd fod "ffliw" drwy ganol y mwdwl, wedi ei gwneud wrth gario'r ŷd drwy osod batingen ar ei phen yn y gwaelod a'i thynnu i fyny o hacen i haen wrth fydylu, hyd i'r brig, at sychu'r mwdwl pan fyddai'r tywydd braidd yn wlyb adeg cynhaeafa.
"Diawch!" meddai Jac, "bu agos i mi fynd i lawr, fel Wil Eirias yn y Nant Isa ers talwm. Lle ofnadwy am lygod ffreinig oedd y Nant hefyd yr amser hwnnw. Wil oedd ar ben y cocyn yn tynnu'r to. Dyma'r cŵn yn dechra ymladd yn y buarth, a phawb yn rhedag i edrych beth oedd yr helynt. Dim byd, fel arfer. Wedi tawelu'r cŵn, ffwrdd â ni i ddechra dyrnu. 'Doedd Wil Eirias ddim yno, a gyrrwyd finna yn'i le, gan feddwl na fydda Wil ddim yn hir hefo'r peth oedd ar droed ganddo. Yno y bûm i, beth bynnag, a phawb ohonom yn methu â dallt beth oedd wedi digwydd i Wil. Wela'r oeddan ni'n tynnu at waelod y cocyn, a helynt y llygod ffreinig yn dechra mynd yn wyllt. Y cŵn yn cyfarth, dynion yn gweiddi, ac fel y mae'n ddrwg genni ddeud, yn gorfod rhegi'r hogiau bach-'roedd yno lond tý ohonyn nhw yn y Nant yr adeg honno, i gyd yn fân, cwta flwyddyn rhwng pob un-am eu bod nhw yn digwydd bod ar y ffordd bob cynnig pan fyddai llygoden ar ddiengyd. Wela, dyma fi'n codi'r ysgub ola oddiar stôl y mwdwl, ac ar fy llw, 'doedd yno ddim ond het a sgidia, a chyllall boced Wil Eirias druan. Mi gafodd y rheiny gladdedigaeth barchus iawn, ond y gyllall. Ac mi fedrodd pawb ohonom. gerddad adra'n sythion a didramgwydd ar y diwadd, y tro hwnnw. Fi gafodd'i gyllall bocad o, fel'i hen gyfaill o, gan y weddw drallodus. Dyma hi. Mae blynyddoedd. maith er hynny bellach. Mi fu raid i mi gael dau lafn newydd iddi hi ac un carn, ond hen gyllall iawn ydi hen gyllall Wil Eirias eto."
Yr oedd dawn y cyfarwydd gan Jac Bryn Coch, os bu gan rywun erioed. Sychodd ei lygaid yn llawes ei grys wrth gofio ci hen gyfaill, ac ocheneidiodd yn drwm. Byddai "cymortha" hefyd amser aredig, yn yr hydref at wenith gaeaf ac yn y gwanwyn at geirch a haidd, neu farlys. Pan ddigwyddai ryw anffawd. i ffermwr, megis colli ceffyl, arddai ei gymdogion ei dir llafur iddo, peth a wnaent hefyd, yn wir, i rywun fyddai ar ôl gyda'r gwaith, beth bynnag fyddai'r achos. Yr oedd yr hen gymdeithas honno'n maddau mân wendidau yn rhwydd—gweddillion hen draddodiad pobl yn gwneud bywoliaeth yn hytrach na bod yn "effeithiol," mae'n siŵr.
Ychydig wyliau cyhoeddus a gedwid yn yr ardal— cymerai pawb ei ryddid pan allai ei gael. "'Rwyt ti'n ennill mwy nag yr ydw i," meddai fy mrawd wrthyf ryw dro, "ond 'does neb ar y ddaear, cofia di, feder ddwedyd wrthyf na chawn i ddim mynd i'r lle mynnwy pan fynnwy. Dyna fraint bod yn saer clobos, 'machgen i!" Gwir. "Rhoi diwrnod i'r brenin" y gelwid segura neu ei chymryd yn ysgafn am ddiwrnod. "Mynd i rodio" fyddai'r term am gymryd seibiant oddicartref, neu fynd i weld tipyn ar y byd, pan ellid fforddio hynny. Byddai mynd i ymweled â pherthynasau neu hen gyfeillion ar ddydd neu ddyddiau rhyddion yn beth cyffredin, a cherddid ymhell ar y perwyl hwnnw, neu farchogaeth os byddai ceffyl i'w gael. Byddai ymlyniad wrth deulu yn gryf yn yr ardal, a dôi perthynasau o bell ffordd i edrych am eu ceraint. Cofiaf y dôi dau gefnder i'm tad o gryn bellter ar droed neu ar farch, heb rybudd yn y byd, i'm cartref i. Gwasanaethai un march rhwng y ddau. Cychwynai un ar gefn y march a'r llall ar ei draed. Wedi teithio rhyw ddwy filltir, rhwymai'r marchog ei geffyl wrth bost llidiart ar ochr y ffordd a cherddai yn ei flaen. Pan gyrhaeddai'r cerddwr at y march, i'r cyfrwy ag yntau a marchogaeth nes dal y cyntaf. Ac felly ymlaen hyd ben y daith o ugain neu ddeng milltir ar hugain. Byddai cerddwyr adnabyddus, na byddai cerdded deugain milltir mewn diwrnod yn ddim ganddynt.
Sonnid am y Nadolig fel "Y Gwyliau," ond mewn gwirionedd, byddai Calan Gaeaf a Chalan Ionawr yn llawer mwy o ŵyl na'r Nadolig, am ryw reswm. Ar Galan Gaeaf (a elwid "Glan Gaeaf" yn gyffredin ar leferydd), byddai coelcerthi a llawer o hen chwaraeon a hen goelion, wedi colli llawer o'u hystyr a'u grym, yn gyffredin iawn. Yr un modd ar Galan Ionawr, ond hawdd gweled mai ynglŷn â Chalan Gaeaf, dechrau'r flwyddyn yn ôl hen galendr y Celtiaid, yr oedd mwyaf o hen draddodiadau ac arferion wedi aros. Darn-gedwid y rhai pennaf o'r Gwyliau Eglwysig, megis y Pasg a'r Sulgwyn, yn gyffredin, a chlywid sôn, a dim ond sôn, am "wyl mabsant" ("glabsant" a ddywedid ar leferydd cyffredin). Ar rai o'r gwyliau hyn, "Gwyl Domos" er enghraifft, âi tlodion a hen bobl i gael elusennau a adawsid iddynt o ewyllys da rhywrai gynt. Byddai dydd gŵyl hefyd ar Galan Mai ("Clamai" ar leferydd), amser cyflogi, ond nid wyf yn cofio gweled Dawnsio Haf, fel y ceid mewn rhai ardaloedd heb fod ymhell. Byddai tipyn o firi ar ddiwedd y cynhaeaf ŷd, yma ac acw, ond diflannu yr oedd yr hen arferion hyn o flaen y duedd gref i gyfrif pethau o'r fath yn ofergoelion. Cymerid eu lle i raddau gan gyfarfodydd pregethu a chystadleuaethau eraill, megis rhai llenyddol a cherddorol. Tua diwedd y cynhaeaf ŷd, byddai diwrnod neu ddarn diwrnod at gneua," neu hel cnau cyll. Byddai digonedd o gnau cyll ar dir fy nhad ac eraill o'r cymdogion, ac yr wyf yn cofio meibion a merched a phlant yn dyfod i gneua, cydau lliain ganddynt i ddal y cnau. Os byddai'r cnau wedi aeddfedu, dirisglent yn rhwydd, fel y byddai llond y cydau o gnau gwisgi yn doreth da. Byddai'n gystadleuaeth rhyngddynt pwy a fyddai wedi cael mwyaf o "glyma tair," sef tair cneuen wedi tyfu i'w gilydd yn un cwlwm. Dywedid fod cael cwlwm tair yn arwydd lwc dda am y flwyddyn. Cedwid y rheiny wrth gneua mewn poced, fel y byddai'n hawdd eu cyfrif ar y diwedd. Dywedodd un cyfaill, iau na mi, a aned ac a faged mewn ardal arall ymhell o'm hardal i, wrthyf dro'n ôl ei fod ef wedi cario yn ei logell am flynyddoedd lawer gwlwm tair a gafodd ef wrth gneua yn ei ieuenctid. Yr oedd hyn hefyd yn hen arferiad, canys byddai'r beirdd ganrifoedd yn ôl yn sôn am y cneua. Yn fy hen ardal i, cedwid y cnau yn hendwr, i'w bwyta ar ôl cinio yn ystod y gaeaf. Cesglid cnau castan hefyd ar gyfer difyrrwch Calan Gaeaf, a chnau cyffylog at "goblo" gan y plant. Tua'r un amser, byddai hen wragedd yn casglu llysiau a gwreiddiach at wneud trwyth ac eli ar gyfer anhwylder a doluriau, hyn oll yn hen arfer, fel y dengys traethodau ar feddyginiaeth mewn llawysgrifau Cymraeg.