Brut y Tywysogion (Ab Owen)/Yr Arglwydd Rhys

← Meibion y Dewrion

Brut y Tywysogion (Ab Owen testun cyfansawdd) golygwyd gan Owen Morgan Edwards

→

VIII.
Yr Arglwydd Rhys.

[1. GWYNEDD. Marw Angharad. Galar a phrudd-der Owen. Anrheithio Tegeingl. Undeb Cymru yng Nghorwen. Cymeryd Rhuddlan. Marw Owen Gwynedd. ii. Powys. Marw Madog fab Meredydd. Yasbilio Owen Cyfeiliog. iii DEHEUBARTH Yr Arglwydd Rhys yn uno'r Deheubarth yn erbyn y brenin. Darostwng ieirll Ceredigion a chestyll Dyfed. Ymdaith Harri II. trwy Gymru i Iwerddon; yr ymweliad â Thyddewi. Gallu'r Arglwydd Rhys.]

YNGHYFRWNG hynny y dyblygodd lynges y brenin i Fon. A gwedi gadaw yn y llongau y gwyr noethion a'r gwasanaethwyr, y cyrchodd tywysog y llongau a'r penlongwyr gydag ef, i ynys Fon, ac yspeilio a wnaethant eglwys Fair ac eglwys Bedr a llawer o eglwysau ereill. Ac am hynny y gwnaeth Duw ddial arnynt. Canys trannoeth bu brwydr rhyngddynt a gwyr Mon Ac yn y frwydr honno ciliodd y Ffreinc, oherwydd eu gnotaedig ddefod, gwedi lladd llawer onaddynt a dala ereill a boddi ereill; a braidd y diengis ychydig onaddynt i'r llongau, wedi lladd Henri fab Henri frenin a chan mwyaf holl benaduriaid y llongwyr.

A gwedi darfod hynny, heddychodd y brenin ac Owen, a chafas Cadwaladr ei gyfoeth drachefn. Yna ymchwelodd y brenin i Loegr. Ac yna ymchwelodd Iorwerth Goch fab Meredydd i gastell Ial a llosges ef.

Llas Morgan ab Owen drwy dwyll gan wyr Ifor fab Meurig, a chydag ef y llas y prydydd goreu, a hwnnw a elwid Gwrgan fab Rhys. Ac yna gwladychodd Iorwerth fab Owen, frawd Morgan, dir Caerlleon at holl gyfoeth Owen.

A gwedi gwneuthur heddwch o holl dywysogion Cymru a'r brenin, Rhys fab Gruffydd ei hunan a ddarparodd gwneuthur rhyfel ag ef. A dyuno a wnaeth holl Ddeheubarth, a'i holl anwyliaid, a'u holl dda ganddynt, hyd yng nghoedydd Ystrad Tywi. A phan gigleu y brenin hynny, anfon cenhadau a wnaeth at Rys, i fynegi iddo fod yn gryno iddo fyned i lys y brenin yn gynt nag y dygai Loeger a Chymru a Ffrainc am ei ben, ac nad oedd neb eithr ef ei hunan yn ymerbyniad â'r brenin. Ac wedi myned yn ei gyngor ef a'i wyrda ef a aeth i lys y brenin. Ac yno gorfu arno o'i anfodd heddychu a'r brenin, dan amod iddo gaffel y Cantref Mawr, a chantref arall o'r a fynnai y brenin ei roddi iddo, yn gyfan heb ei wasgaru. Ac ni chynhelis y brenin ag ef hynny, namyn rhoddi dryll o dir yng nghyfoeth pob barwn o amryfaelion farwniaid. A chyd deallai Rhys y dwyll honno, cymryd a wnaeth y rhannau hynny a'u cynnal yn heddychol.

Ac yng nghyfrwng hynny, cyd dyfrysai Rosser, iarll Clar, myned i Geredigion; eisoes nis beiddiai cyn heddychu Rhys a'r brenin. Ac wedi hynny, y dyddgwaith cyn calan Mehefin, y doeth i Ystrad Meurig a thrannoeth, duw calan Mehefin, yr ystores y castell hwnnw a chastell Hwmphre, a chastell Aberdyfi, at chastell Dineir, a chastell Rhystud.

Yng nghyfrwng hynny y dug Gwallter Clifford anrhaith o gyfoeth Rhys ab Gruffydd, ac y lladdodd o'i wyr y wlad nesaf iddo. Canys ef bioedd castell Llanymddyfri. Ac wedi darfod hynny y danfones Rhys genhadau at y brenin i beri iawn iddo am hynny. Ac yna yr ymchwelodd teulu Rhys. Ac i gastell Llanymddyfri y daeth Rys atynt, ac y goresgynnodd y castell. Yna y cyrchodd Einon fab Anarawd brawd yr arglwydd Rhys, ieuanc o oed a gwrol o nerth, ac achos gweled obono bod Rhys ei ewythr y rhydd o'r amod ac o bob llw a roddasai y brenin, ac o achos ei fod yntau yn dolurio cyfarsangedigaeth ei briod genedl gan dwyll y gelynion, yna y cyrchodd am ben castell Hwmphre, a lladdodd y marchogion dewraf a cheidwaid y castell o gwbl, a dug holl anrhaith y castell a'i holl ysbail oll ganddo. Ac yna, pan welas Rys fab Gruffydd na allai ef gadw dim gantaw or a roddasai y brenin iddo namyn yr hyn enillai o'i arfau, cyrchu a wnaeth am ben y cestyll a ddarostyngasai y ieirll a'r barwniaid yng Ngheredigion, a'u llosgi. Ac wedi clybod o'r brenin hynny, cyrchu Deheubarth a wnaeth, a llu ganto. Ac wedi mynych wrthwynebu o Rys a'i wyr iddo, ymchwelyd a wnaeth i Loegr. Ac oddyno yr aeth drwy y môr.

1158. Darostynges yr arglwydd Rys fab Gruffydd y cestyll a wnaethoedd y Ffreinc ar draws Dyfed, ac eu llosges, Yng nghyfrwng hynny yr arweddodd ei lu i Gaerfyrddin, i ymladd ag ef. Ac yna y doeth Rheinallt fab Henri frenin yn ei

CASTELL PENFRO.

erbyn, a chydag ef ddirfawr luosowgrwydd o Ffreinc a Fflemisiaid a Saeson a Chymry. A gado a orug Rys y castell, a chynnull ei wyr i gyd hyd ym mynydd Cefn Rhestyr. Ac yna y pabellodd yng nghastell Dinweilir Reinallt iarll Bryste a iarll Clar a deu iarll ereill, a Chadwaladr fab Gruffydd, a Hywel a Chynan feibon Owen Gwynedd, a dirfawr lu o farchogion a phedyt gydag hwynt. A heb feiddio cyrchu y lle yr oedd Rys, ymchwelyd adref a wnaethant yn llaw segur. Oddyna cynnyg cynghrair â Rhys a orugant, ac yntau a'i cymerth; a chaniatau ei wyr a wnaeth ymchwelyd i'w gwlad.

1159. Bu farw Madog fab Meredydd arglwydd Powys, y gwr a oedd dirfawr ei folianrwydd, yr hwn a ffurfiodd Duw o gymeredig degwch, ac a'i cyflawnodd o anhybygedig hyder, ac a'i haddurnodd o lewder a molianrwydd, ufudd a hygar a hael wrth y tlodion, huawdur wrth ufuddion, garw ac ymladdgar wrth ei alon, gwedi gwneuthur iachwyol benyd, a chymryd cymun corff Crist, ac olew, ac angen; ac ym Meifod, yn y lle yr oedd ei wylfa yn eglwys Tysilio sant, y claddwyd ef yn anrhydeddus.

Ni bu fawr gwedi hynny oni las Llywelyn ei fab, y gwr a oedd unig obaith i holl wyr Powys.

Ac yna y delis Cadwallon fab Madog fab Idnerth Einon Clud ei frawd, ac ei danfones yng ngharchar Owen Gwynedd. Ac Owen a'i rhoddes i'r Ffreinc; a thrwy ei gydymdeithion y diengis hyd nos o Wicew yn rhydd.

1160. Bu farw Angharad, gwraig, Ruffydd fab Cynan. Bu farw Meurig, esgob Bangor. Goresgynnodd Hywel fab Ieuaf o dwyll gastell Dafolwern yng Nghyfenog. Ac o achos hynny y syrthiodd Owen Gwynedd yng nghymaint o ddolur ag na allai na thegwch teyrnas na diddanwch neby rhyw ddim arall ei arafhau, na'i dynnu o'i gymeredig lid. Ac eisoes, cyd cyrchei anioddefedig dristyd feddwl Owen, disyfyd lawenydd o ragweledigaeth Duw a'i cyfodes. Canys yr un rhyw Owen a gyffroes unrhyw fui Arwystli hyd yn Llan Dinam; ac wedi caffael dirfawr anrhaith onaddunt, ymgynnull a orug gwyr Arwystli, amgylch tri chan wr gyda Hywel fab Ieuan eu harglwydd, i ymlid yr anrhaith. A phan welas Owen ei elynion yn dyfod yn ddisyfyd, annog ei wyr ymladd a orug, a'r gelynion a ymchwelasant ar ffo, gan eu lladd o Owen a'i wyr, oni bu braidd y dihengis y traean adref ar ffo. A phan gyflenwis y llawenydd hwnnw feddwl Owen, yna yr ymchwelodd ar ei gysefin ansawdd, wedi ei ryddhau o'i gymeredig dristyd, ac adgyweirio y castell a orug.

1162. Digwyddodd Caer Offa gan Owen ab Gruffydd ab Owen ab Madog, a Meredydd fab Hywel.

Cyffroes Henri frenin Lloegr lu yn erbyn Deheubarth, a daeth hyd ym Mhen Cader. Ac wedi rhoddi gwystlon a Rys iddo, ymchwelyd i Loegr a wnaeth.

Llas Einon fab Anarawd yn ei gwsg gan Wallter ab Llywarch, ei wr ei hun.

Lias Cadwgan ab Meredydd gan Wallter fab Rhirid.

Cymerth Rhys ab Gruffydd y Cantref Mawr a chastell Dinefwr.

Bu farw Cadifor fab Daniel archddiagon Ceredigion. Bu farw Henry ab Arthen, goruchel athro ar holl gyffredin yr holl ysgolheigion.

1163. Wedi gweled o Rys ab Gruffydd nad ydoedd y brenin yn cywiro dim wrtho a'r a addawsai, ac na allai yntau ufuddoghau yn addfwyn, cyrchu a wnaeth yn wrol am ben cyfoeth Rosser iarll Clar, y gwr y lladdesid Einon fab Anarawd ei nai o'i achos, a thorri castell Aber Rheidol a chastell mab Wynion a'u llosgi; ac adoresgyn holl Geredigion, a mynych laddfau a llosgfâu ar y Fflemise, a dwyn mynych anrheithiau o ganddynt. Ac wedi hynny yr ymarfolles yr holl Gymry ar ymwrthladd a cheidwaid y Ffreinc, a hynny yn gyfun i gyd.

1164. Diffeithiodd Dafydd fab Owen Gwynedd Degeingl, a mudodd y dynion a'u hanifeiliaid gydag hwynt gydag ef hyd yn Nyffryn Clwyd. Ac wedi tebygu o'r brenin y byddai ymladd ar y castell a oedd yn Nhegeingl, cyffroi llu a orug drwy ddirfawr frys, a dyfod hyd yn Rhuddlan, a phabellu yno deirnos. Ac wedi hynny ymchwelyd i Loegr, a chynnull dirfawr lu gydag ef, a detholedigion ymladdwyr Lloegr a Normandi a Flandrys ac Angiw a Gwasgwin a holl Brydain, a dyfod hyd y Groes Oswallt, gan ddarparu alltudio a difetha yr holl Frytaniaid. Ac yn ei erbyn yntau y daeth Owen Gwynedd a Chadwaladr, feibion Gruffydd ab Cynan, a holl lu Gwynedd. gyda hwynt; a'r arglwydd Rhys ab Gruffydd a'r holl Ddeheubarth gydag ef; ac Owen Cyfeiliog a Iorwerth Goch fab Meredydd a meibion Madog fab Meredydd a holl Bowys gydag hwynt; a deufab Madog fab Idnerth a'i holl gyfoeth gydag ef. Ac i gyd, yn gyfun ddiergrynedig, y daethant hyd yn Edeyrnion, a phabellu a wnaethant yng Nghorwen. Ac wedi trigo yn hir yn eu pabellau yno, heb arfeiddio o un gyrchu at eu gilydd i ymladd, lidio a orug y brenin yn ddirfawr, a chyffroi ei lu hyd yng nghoed Dyffryn. Ceiriog, a pheri torri y coed, a'u bwrw i'r llawr. Ac yno yr ymerbyniodd ag ef yn wrol ychydig o Gymry etholedigion, y rhai ni wyddynt oddef eu gorfod yn absent eu tywysogion. A llawer o'r rhai cadarnaf a ddigwyddodd o bob tu. Ac yno y pabellodd y brenin, a'r byddinoedd gydag ef. Ac wedi trigo yno ychydig o ddyddiau y cyfarsangwyd ef o ddirfawr dymhestl awyr, a thra llifeiriant glawogydd. Ac wedi pallu ymborth iddo yr ymchwelodd ei bebyll a'i lu i faestir Lloegr. Ac yn gyflawn o ddirfawr lid, peris ddallu y gwystlon a fuasai yng ngharchar ganddo, er ystalm o amser cyn na hynny, nid amgen dau fab Owen Gwynedd, Cadwallon a Chynwrig, a Meredydd fab yr arglwydd Rhys, a rhai ereill, Ac wedi cymryd cyngor symudodd ei lu hyd yng Nghaer Lleon, ac yno pabellu a orug lawer o ddyddiau, oni ddoeth llongau o Ddulyn ac o'r dinasoedd ereill o'r Iwerddon ato. Ac wedi nad oedd digon gantaw hynny o longau, rhoddi rhoddion a orug i longau Dulyn a'u gollwng drachefn, ac yntau a'i lu a ymchwelodd i Loegr.

Cyrchodd yr arglwydd Rys gaer Aber Teifi a'i chastell, ac ei torres, ac ei llosges, a dirfawr anrhaith a ddug Ac achub castell Cil Geran a orug, a dala Robert Ysteffyn, a'i garcharu.

Drwy gennad Duw ac annog yr Ysbryd Glân daeth cofeint o fyneich i Ystrad Fflur.

Bu farw Llywelyn fab Owen Gwynedd, y gwr a ragores modd pawb o ddewredd, a doethineb o ddoethineb ar ymadrodd a'r ymadrodd o foesau.

1165. Daeth y Ffreinc o Benfro a'r Fflemisiaid i ymladd yn gadarn â chastell Cil Geran. Ac wedi lladd llawer o'u gwydd, dychwelasant adref yn llaw wag.

Ac eilwaith yr ymladdasant â Chilgeran yn ofer, heb gaffel y castell.

Distrywiwyd dinas Basin gan Owen Gwynedd

Gwrthladdwyd Diermid fab Mwrchath o'i genedl, a daeth hyd yn Normandi at frenin Lloegr i erfyn iddo ei ddodi yn ei gyfoeth drachefn wedi cwyno wrtho.

Gwrthladdwyd Iorwerth Goch fab Meredydd o'i genedl ac o'i gyfoeth ym. Mochnant gan y ddau Owen. A'r ddau Owen hynny ranasant Fochuant rhyngddynt, a daeth Mochnant uch Rhaeadr i Owen Cyfeiliog, a Mochnant is Raeadr- i Owen Fychan.

1166. Cyfunodd meibion Gruffydd ab Cynan o Wynedd a Gruffydd ab Rhys ab Rhys o Ddeheubarth yn erbyn Owen Cyfeiliog y dygant ganddo Gaer Einion, a rhoddasant hi i Owen Fychan fab Madog fab Meredydd. Oddiyno enillasant Dafolwern, a honno a rodded i'r Arglwydd Rhys, canys o'i gyfoeth y dywedid ei hanfod.

Ni bu hir wedi hynny oni ddaoeth Owen Cyfeiliog, a llu o'r Ffreinc gydag ef, am ben castell Caer Einion, yr hwn a wnaethoedd Cymry cyn na hynny. Ac wedi ennill y castell ei dorri a wnaethant, a'i losgi, a lladd yr holl gastellwyr.

Yn niwedd y flwyddyn honno y cyrchodd Owen a Chadwaladr, tywysogion. Gwynedd, a'r Arglwydd Rhys tywysog o Ddebeubarth, a'u lluoedd gydag hwynt, am ben castell Rhuddlan yn Nhegeingl, ac eistedd wrtho drimis a orugant. Ac wedi hynny cael y castell a'i losgi, a chastell arall gydag ef, er moliant i Gymry,—yn hyfryd fuddugol pawb i'w gwlad.

1167. Llas Gwrgeneu abad a Llawdden ei nai gan Gynan ac Owen

1168. Rhyddhawyd Robert fab Ysteffyn o garchar yr Arglwydd Rhys ei gyfaill, a dug Diermid fab Mwrchath ef hyd yn Iwerddon gydag ef. Ac i'r tir y doethant i Lwch Garmon, ac ennill y castell a wnaethant.

1169. Llas Meirig fab Adam drwy dwyll yn ei gwsg gan Feredydd Bengoch ei gefnder. Yn niwedd y flwyddyn honno bu farw Owen Gwynedd fab Gruffydd ab Cynan, tywysog Gwynedd, gwr dirfawr ei foliant ac anfeidrol ei brudd-der a'i fonedd a'i gadernid a'i ddewredd yng Nghymru, wedi aneirif fuddugoliaethau, heb omedd neb erioed o'r arch a geisiai, wedi cymryd penyd a chyffes ac edifarwch a chymun rinweddau corff Crist ac olew act angen.

1170. Lladdodd Dafydd ab Owen Hywel ab Owen, y brawd hynaf iddo.

1171. Llas Thomas archesgob, gwr mawr ei grefydd a'i santeiddrwydd a'i gyfiawnder a'i gyngor, ac o annog Henri frenin Lloegr, y pumed dydd gwedi duw Nadolig, ger bron allor y Drindod yn ei gapel ei hun yng Nghaint, a'i esgobawl wisg am dano a delw y grog yn ei law y llas, ar ddiwedd yr offeren.

Mordwyodd Rhicert iarll Terstig fab. Gilbert Fwa Cadarn, a chadarn farchoglu gydag ef, i Iwerddon, Ac wedi gwneud. cyfeillach â Diermid frenin, ac erchi ei ferch yn briod, o nerth hwnnw y cafas ddinas Dulyn drwy wneuthur dirfawr aerfa. Bu farw Robert fab Llywarch. A bu farw Diermid frenin Largines, a chladdwyd yn y ddinas a elwid Fferna.

Magwyd terfysg rhwng brenin Lloegr a brenin Ffrainc am ladd yr archesgob. Canys brenin Lloegr a roddasai yn feichiau i frenin Ffrainc Henri tywysog Bwrgwin a Thibot ieuanc ei frawd, meibion oedd y rhai hynny i'r Tibod tywysog Bwrgwin, a iarll Flanders, a llawer o rai ereill, pan wnaeth gymod â'r archesgob hyd. na wnai argywedd iddo byth. Ac wedi clywed o Alexander bab ladd yr archesgob, anfon llythyrau at frenin Ffrainc a wnaeth, ac at y meichiau ereill, a gorchymyn iddynt drwy esgymundod gymell brenin Lloegr i ddyfod i lys Rhufain i wneuthur iawn am angau yr archesgob. Ac wrth hynny anesmwytho a wnaethant o bob arfaeth ar ei dremygu ef. A phan welas Henri frenin hynny, dechreu gwadu a orug hyd nad o'i gyngor el y llas yr archesgob, ac anfon cenhadau a wnaeth at y pab i fynegi na allai et fyned i Rufain drwy yr achosion hynny. Yng nghyfrwng hynny y ciliodd rhan fawr o'r flwyddyn.

A thra yr oeddid yn hynny tu draw i'r môr cynhullodd yr Arglwydd Rhys fab Gruffydd lu am ben Owen Cyfeiliog oi ddaw, ar fedr ei ddarostwng Canys y gynifer gwaith y gallai Owen wrthwynebu yr Arglwydd Rhys y gwrthwynebai. A Rhys a'i cymhellodd i ddarostwng iddo, a chymerth saith wystyl ganddo.

Ynghyfrwng hynny ofni a wnaeth y brenin yr apostolawl esgymundod, a gado gwledydd Ffrainc, dychwelyd i Loegr, a dywedyd y mynnai fyned i ddarostwng Iwerddon. Ac wrth hynny ymgynnull a orug ato holl dywysogion Lloegr a Chymru. Ac yna daeth ato yr Arglwydd Rhys, a'r lle yr ydoedd yn Llwyn Daned, yr wyl y ganed yr Arglwyddes Fair, ac ymgyfeillachu a wnaeth â'r brenin drwy addo tri-chan meirch, a phedair mil o ychen, a phedwar gwystl ar hugain. Ac wedi hynny y dynesodd y brenin i Ddeheubarth. Ac ar yr hynt honno, ar afon. Wysg, y dug ganddo Iorwerth fab Owen fab Cradog fab Gruffydd. Ac o achos hynny y distrywiodd Iorwerth, a'i ddau fab Owen a Hywel a anesid iddo o Angharad ferch Uchtrud esgob Llan Daff, a Morgan fab Seisyll fab Dyfnwal o Angharad ferch Owen chwaer Iorwerth fab Owen, gyda llawer o rai ereill, dref Caer Llion, ac ei llosged hyd y castell, ac y diffeithiwyd y wlad haeach o gwbl.

Ac yna daeth y brenin, a dirfawr lu ganddo, hyd ym Mhenfro, yr unfed dydd ar ddeg o galan Hydref, a rhoddes i'r Arglwydd Rhys Geredigion ac Ystrad Tywi ac Ystlwyf ac Efelfire. Ac yn yr haf hwnnw yr adeilasai yr Arglwydd Rhys gastell Aber Teifi o fein a morter, yr hwn. a ddistrywiasai cyn na hynny, pan ei dug oddiar iarll Clâr, ac y dileodd Robert, fab Ysteffyn o Nest a oedd fodryb i Rys, a Robert yn gefnder iddo. A brodyr Robert oedd Dafydd esgob Mynyw a Gwilim Bastard. Meibion oedd y rhai hynny i Erald Ystiward. Ac yna daeth Rhys o gastell Aberteifi hyd yng nghastell Penfro, i ymddiddan â'r brenin, y deuddegfed dydd of galan Hydref, a duw Sadwrn oedd y dydd hwnnw. Ac erchis Rhys gynnull y meirch oll, a addawsai i'r brenin, i Aber Teifi, fel y beunt barod wrth eu hanfon i'r brenin, A thrannoeth, duw-Sul, yr ymchweles Rhys, ac ethol a wnaeth chwe meirch a phedwar ugain, wrth eu hanfon drannoeth i'r brenin. Ac wedi dyfod hyd y Ty Gwyn, clybod a wnaeth fyned y brenin i Fynyw, i bererinio, ac offrwm a wnaeth y brenin ym Mynyw ddau gapan côr, ar fedr cantoriaid i wasanaethu Duw. Ac offrwm hefyd a wnaeth ddeg swllt. Ac. erfyn a orug Dafydd fab Gerallt, y gŵr a oedd yn esgob ym Mynyw yna, i'r brenin fwyta gydag ef y dydd hwnnw. gwrthod y gwahodd a orug y brenin, o achos gweglyd gormod traul i'r esgob. Dyfod eisoes a orug ef a'r esgob a thri channwr gydag hwynt, i ginio; a Ricert iarll, gŵr a oedd o Iwerddon i ymgyfeillio. â'r brenin (canys o anfodd y brenin y daethodd o Iwerddon); a llawer ereill a giniawsant o'u sefyll Ac yn ebrwydd wedi cinio, esgynnodd y brenin ar ei feirch Glaw mawr oedd yn y dydd hwnnw, a duw-gwyl Fihangel oedd. Ac yna dychwelodd i Benfro. A phan gigleu Rhys hynny, anfon y meirch i'r brenin a orug. Ac wedi dwyn y meirch rhag bron y brenin, cymryd a wnaeth un ar bymtheg ar hugain a etholes, a dywedyd nad er bid yn rhaid iddo wrthynt y cymerasai hwynt, namyn er talu diolch i Rys a fai fwy na chynt. Ac wedi rhegi bodd felly i'r brenin, dyfod a orug Rhys at y brenin, a chael dawn a wnaeth ger bron y brenin, a rhyddhau a orug y brenin iddo Hywel ei fab, a fuasai ganto yn wystyl yn hir cyn na hynny a rhoddi oed a orug y brenin iddo am y gwystlon ereill a ddylai Rhys ei dalu i'r brenin. Ac am y dreth a ddywedwyd fry, yn y delai y brenin o Iwerddon. Parotoi llynges a wnaethpwyd, ac nid oedd addas y gwynt iddynt. Canys amser niwliog oedd, a braidd y ceid yna yd aeddfed yn un lle yng Nghymru.

Ac wedi dyfod gwyl Galixtus bab, erchi a wnaeth y brenin gyrru y llongau o'r borthfa i'r môr. A'r dydd hwnnw esgyn y llongau a orugant. Ac eto nid oedd gymwynasgar y gwynt iddynt, Ac achos hynny, ymchwelyd a wnaeth drachefn i'r tir, ac ychydig o nifer gydag ef. A'r nos gyntaf wedi hynny yr esgynnodd y llongau, gan hwylio o hono ef ei hun ac o bawh o'i wyr. A thrannoeth, duw-Sul oedd, yr unfed dydd ar bymtheg o galan Rhagfyr, drwy hyfryd awel wynt, y dyblygodd ei longau i dir Iwerddon.

1172. Bu dirfawr farwolaeth ar y llu oedd gyda'r brenin yn Iwerddon, oherwydd newydd-der y diargrynedigion winoedd ac o achos cyfynder o newyn, am na allai y llongau a newidiau ynddynt fordwyo atynt y gaeaf, drwy dymhestlog gynddaredd Mor Iwerddon.

Bu farw Cadwaladr ab Gruffydd ab Cynan fis Mawrth.

Ymchwelodd brenin Lloegr o Iwerddon, gan adaw yno farwniaid a marchogion urddolion drosto, oherwydd y cenhadau a ddaeth ato gan y pab a Lowys frenin Ffrainc. A duw-Gwener y Groglith doeth hyd ym Mhenfro, ac yno y trigodd y Pasg hwnnw; a duw-Llun Pasg ymddiddanodd â Rhys yn Nhalacharn ar y ffordd. Ac oddiyno aeth i Loegr. Ac wedi myned y brenin o Gaer Dyf hyd y Castell Newydd ar Wysg, anfon a wnaeth i orchi i Iorwerth fab Owen ddyfod i ymweled ag ef, ac i ymddiddan am heddwch. A rhoddi cadarn gyngrhair a orug iddo ac i'w feibion. A phan oedd Owen fab Iorwerth, gwr ieuanc grymus hygar, yn parotoi, o gyngor ei dad a'i wyrda, i fyned gyda'i dad i lys y brenin, y cyfarfu wyr iarll Bryste ag ef ar y ffordd yn dyfod o Gaer Dyf, ac ei lladdasant. Ac wedi ei ladd ef, yna y diffeithiodd ei dad a Hywel ei frawd a llawer o rai ereill, heb ymddiried o'r achos hwnnw i'r brenin o neb un modd, gyfoeth y brenin hyd yn flenffordd a Chaer Loew, drwy ladd a llosgi ac anrheithio heb drugaredd.

Ac yna, heb odrig, y daeth y brenin i Ffrainc, wedi gosod yr Arglwydd Rhys yn ustus yr holl Ddeheubarth.

CAERNARFON:
CWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF),
SWYDDFA "CYMRU,"