Bugail Geifr Lorraine/Pennod I
| ← Rhagair | Bugail Geifr Lorraine gan Émile Souvestre wedi'i gyfieithu gan R Silyn Roberts |
Pennod II → |
BUGAIL GEIFR LORRAINE
—————————————
PENNOD I
Rhwng Neufchâteau a Vancouleurs ymestyn dyffryn ir, yr afon Meuse yn ei ddyfrhau, ac ar y bryniau o'i ddeutu feysydd âr, llwyni, ffermydd a phentrefi. Ofer i deithwyr chwilio am lannerch dawelach a ffrwythlonach. Yno teimla dyn fod miloedd o filltiroedd rhyngddo a gwareiddiad y trefi mawrion; eto nid anwar mo'r lle, ac ni cheir yno argoel na thrueni nac anwybodaeth; cuddir y cwysi â chnydau, y porfeydd â diadelloedd, y priffyrdd â gweddoedd. Pwyllog a rhydd yw'r gwŷr, a pharod eu croeso wrth gyfarfod â chwi; y gwragedd yn hardd a rhadlon, yn gwenu'n ddiwair arnoch wrth fyned heibio. Ar bob llaw cewch hynawsedd rhwydd urddasol heb arno arlliw gwaseidd-dra. Teimlwch eich bod yn Lorraine doreithiog, yng nghanol gwerin iach, wrol a pharod ei chydymdeimlad, pobl â natur merch a natur milwr yn cydgyfarfod ynddynt.
Yr adeg y digwyddodd y pethau yr ydys ar fedr eu hadrodd, yno, fel ym mhobman arall, newidiasai'r anffodion meithion a ddilynasai wallgofrwydd Siarl VI[1] gymeriad dynion a golwg pethau, llawer maes yn ddiffaith a'r ffyrdd yn anodd eu tramwyo. Bron bob dydd parai clochdy'r castell ddychryn yn y dyffryn trwy gyhoeddi bod byddin gelyn yn dynesu. Prysurai'r bythynwyr i gasglu eu hanifeiliaid ynghyd a dodi eu dodrefn goreu ar gerbydau i'w dwyn i'r gaer lle y caent nodded dros amser. Ond peri colled feunyddiol a wnâi anwadalwch fel hyn; dilynai gwasgfa, yna digalondid a thrueni.
A gwaeth fyth yr anffodion oherwydd yr ymraniadau. Glynai pob pentref wrth blaid wahanol, ac felly, yn lle swcro'i gilydd, ni pheidiai cymdogion ag ymladd â'i gilydd a niweidio'r naill y llall. Pleidiai un yr Armaeniaciaid[2] a brenin Ffrainc, Siarl VII, a'r llall y Saeson a'u cynghreiriaid y Bwrgwyniaid. Yn anffodus, y rhai olaf hyn oedd gryfaf a lluosocaf bron ym mhobman. Nid yn unig yr oedd Lloegr yn feistres ar y rhan fwyaf o Ffrainc, eithr gosodasai hefyd dywysog Seisnig, sef y duc Bedford, yn ben y llywodraeth, a throesai pobl Paris i'w bleidio.
Bellach deffroesai dychweliad y gwanwyn obeithion ym mronnau pobl y torasai'r gaeaf hir eu calonnau. Wrth weled y dolydd yn glasu a'r coed yn deilio, ymwrolent. Mwynhâi'r mwyaf anffodus y cysur cyntaf hwn a ddug llawen heulwen Mai. Wrth wylio ail ddyfodiad y pelydrau cynnes, y gwyrddlesni a'r blodau, prin y medrent gredu nad ailenid achos Ffrainc yr un fath ag wyneb ei thir.
"Ni bydd Rhagluniaeth yn galetach wrth ddynion nag wrth y meysydd!" ebr yr hen bobl.
Ac felly ymroddid i obeithio, heb gymhelliad i hynny, namyn bod Duw wedi rhoi arwyddion gweledig o'i rymuster.
Pentref ar lethr y dyffryn y buom yn siarad am dano oedd Domremy, a theimlasai ei breswylwyr, fel pawb arall, gyfaredd gwyrddlesni cyntaf y flwyddyn. Wedi cymryd calon yn nyfodiad y dyddiau braf, mynasant ddathlu gŵyl y gwanwyn trwy ymdeithio yn osgordd at bren y tylwyth teg.
Hen bren ffawydd oedd hwn, yn tyfu ar y ffordd o Domremy i Neufchâteau, ac wrth ei droed ffrydiai ffynnon gref. Perchid ef yn y wlad honno fel pren lledrith y deuai'r tylwyth teg bob nos i ffurfio'u cylch o dano yng ngoleu'r sêr. Bob blwyddyn rhodiai arglwydd y cantref, a llanciau, llancesi, a phlant Domremy yn ei ddilyn, at foncyff y ffawydden fawr i'w haddurno â choronau blodau a rhubanau.
Yn awr, y diwrnod hwn, yr oedd tyrfa luosog newydd orffen y seremonïau arferol ac yn paratoi i fynd yn ôl i'r pentref.
Ar y blaen gwelid nifer o foneddigion yn gwisgo sidan ac yn marchogaeth ar feirch, ac yn eu plith rai merched bonheddig yn dwyn wrth eu gwregys swp o allweddau i ddangos eu teitl, sef meistresi cestyll, a rhai merched ieuainc â thaleithiau[3] o leiniau gwydr lliw yn gymysg â phaderau mwsg yn eu dwylo. O'u hôl hwy deuai'r gweithwyr yn gwisgo brethyn melyn gyda gwregys a phwrs o groen gafr; yna'r llancesi a'r plant yn canu cerddi'r gwanwyn i ddathlu dyfod y dyddiau teg. Yma ac acw o'u hôl hwy cerddai nifer o weiniaid a ddeuthai i geisio adennill eu nerth yn gynt trwy rodio deirgwaith o amgylch yr hen ffawydden, a rhai cleifion a gludasid i'r ffynnon er mwyn i'w dyfroedd wella eu clefyd. Ac yn olaf, yn y rheng ddiweddaf, ymlwybrai teulu o ŵr a gwraig eisys mewn oed, â thri mab a dwy ferch yn eu dilyn.
Difrif ac onest oedd wynebau'r tad a'r fam, a symlrwydd agored ar wynebau'r bechgyn; cerddai'r ferch ieuengaf yn ei blaen dan ganu fel aderyn; ond am ei chwaer hŷn, a ddeuai'n olaf, ni ellid edrych ar honno heb synnu at dynerwch, nerth a phurdeb ei holl berson. Cerddai hi'n arafach ac adroddai'n isel ei llais weddi a ymddangosai'n llenwi ei holl fryd, nes i dwrf sydyn gyrraedd clust y dyrfa.
Troai pob llygad tua'r ffordd, ar honno cyfodai cwmwl o lwch.
"Dyma bobol Marcey yn mynd i ymosod arnom," llefai llawer llais.
Dychryn mawr ar y gwragedd a'r llancesi a phob un yn cychwyn ffoi tua'r pentref.
Ochr y Bwrgwyniaid a gymerai Marcey, a chawsid aml i ysgarmes rhwng eu gwŷr ieuainc a gwŷr ieuainc Domremy. Ond y waith hon byr fu parhad y dychryn; fel y dynesai'r tawch gellid canfod nad oedd yno namyn rhyw bump neu chwech o fechgyn yn ymlid im arall â cherrig ac yn llefain:
"Lleddwch o! Lleddwch yr Armaeniac!"
Nid oedd pawb o wŷr Domremy wedi dychryn, a phan waeddodd y rheiny yn eu tro, "Lleddwch y Bwrgwyniaid," trodd yr ymosodwyr yn eu holau ar redeg tua Marcey.
A'r un a erlidid, safodd yntau ynghanol y bobl oedd newydd ei waredu mor rhagluniaethol, yn chwŷs a llwch a gwaed drosto. Bachgen ydoedd, tua phymtheg oed, cryf, bywiog, ond tlotach ei wisgiad na'r bugail geifr tlotaf yn y dyffryn.
"Y nefoedd fawr! Pam 'roedd y llymrigwn uffern yna yn d'erlid di?" holai un o'r dynion a ddaliasai eu tir pan oedd y lleill wedi dychrynu.
"Ceisio 'roeddynt wneud i mi waeddi 'Byw fo'r duc Philippe,'[4] y brenin Seisnig!" atebai'r llanc.
"A fynnit tithau mo hynny?"
"Mi atebais: 'Byw fo'r brenin Siarl VII, ein hannwyl dywysog a'n cyfreithlon bennaeth.' "
Sŵn cymeradwyaeth i hyn a glywid ar bob llaw.
"Dyna eiriau dewr," ebr y gwladwr, "a diolch i Dduw am i ni fedru dy waredu di rhag y giwed yna, a chwilydd i bobol Domremy yw bod y cŵn Bwrgwyn ym Marcey yn medru cnoi pob Ffrancwr pur sy'n dod y ffordd yma; rhaid i ni roi terfyn ar y peth ryw ddiwrnod trwy roi tân dan 'i cianael nhwy."
Cymeradwyai rhai lleisiau'r geiriau hyn, ond eraill callach a gynghorai amynedd. Ail gychwynnodd pawb tua Domremy; a chan fod y llanc yn brysur yn ceisio atal y gwaed a lifai o archoll ysgafn a gawsai ar ei dalcen, gadawyd ef yn fuan ar ei ben ei hun ar ôl.
O leiaf credai ef hynny, oblegid ni welsai mo'r ferch ifanc a adawsai i weddill ei theulu fyned i'w taith, ac a nesasai ato â'i hwyneb yn llawn o dosturi caredig.
"Y mae'r hogiau drwg wedi'ch brifo chwi," ebr hi wrth edrych ar yr archoll a olchai ef yn y ffynnon. "O, y mae'n resyn gweld gwaed pobol dda yn rhedeg fel hyn ym mhob cyfeiriad; nid oes yma ond diferynnau, mewn lleoedd eraill rhed yn ffrydiau ac afonydd."
"Ie," atebai'r llencyn, "y Bwrgwyniaid sy'n fwyaf ffodus ym mhobman; dywedid y dydd o'r blaen yn Commercy eu bod wedi curo'r Ffrancwyr eto yn ymyl Verdun. A phan own i 'n gwarchod y geifr yn Pierrefitte fe ddwedid y byddai popeth yn fuan dan eu traed."
"Fyn y Meistr Mawr mo hynny," meddai'r llances yn fywiog, "na, fe geidw Ef ein gwir frenhinoedd i ni er mwyn i ninnau barhau'n Ffrancwyr cywir. O, y mae gen i ffydd yn y Meistr, ac yn ei fendigaid gwmni, Michel Sant, Catherine Sant, a Marguerite Sant."
Gyda'r geiriau hyn ymgroesodd yn ddefosiynol, penliniodd ac offrymodd weddi ddwys mewn llais isel; wedi hynny ail ddechreuodd holi'r llanc am dano'i hun.
Atebodd yntau mai ei enw oedd Remy Pastouret, mai bugail geifr tlawd oedd ei dad, a'i fod newydd farw; ei fod yntau ar ei ffordd i ymweled â châr iddo ym mynachlog y Carmeliaid,[5] yn Vassy.
Yn dâl am ei gyfrinach ef dywedodd y llances hithau y gelwid hi yn Romée[6] ar ôl ei mam, ac mai Jeanne oedd ei henw bedydd, fod gan ei thad dŷ a rhai meysydd, a'u bod yn llwyddo i fyw yn fain ar gynnyrch y rhai hynny.
A than ymddiddan felly cyraeddasant y pentref. Holodd Jeanne ple yr oedd Remy yn mynd i dreulio'r noson.
"Yn y lle y treuliais y tair diweddaf," ebr y bugail ifanc; "wrth borth yr eglwys, y garreg yn wely a'r nef serennog yn babell."
Gofynnodd Jeanne iddo ar beth y bwriadai swperu.
"Ar grystyn o fara caled wedi ei fwydo yn ffynnon y pentref," ebr yntau.
Mynnai hithau wybod beth oedd ganddo at barhau ei daith hyd yn Vassy.
"Iechyd da a Rhagluniaeth Dduw," ebr Remy.
"Am yr olaf fe gewch hwnnw'n siwr," atebodd Jeanne dan wenu; "ond hefo'r bara caled mi allaf fi roi llaeth ein geifr, ac yn lle cysgu ar garreg y porth cewch le dan do Cristnogion."
Gyda'r gair arweiniodd ef at dŷ â'i do gwellt wedi ei addurno â mwswg ac ambell dusw o redyn. Yr oedd y teulu ar fedr eistedd wrth y bwrdd. Gwnaeth Jeanne i Remy fynd i mewn, dangosodd iddo'r lle a fwriadesid iddi hi ei hun, ac yna ymneilltuodd i gongl y pentan i weddïo.
Ni wnaeth neb sylw o'i gwaith yn gosod y bachgen dieithr yn ei lle ei hun; yr oedd pawb wedi hen arfer â pheth felly. Gwyddai fod ei theulu yn rhy dlawd i roddi elusen, ac ni fynnai i'w haelioni hi gyfyngu ar raid neb o'r lleill, felly ni roddai elusen byth ond o'r hyn a ddigwyddai o'r da i'w rhan hi; a rhoddai i'r tlawd a wahoddai i mewn ei lle wrth y bwrdd a'i gwely gwellt.
Bwriasid brigau ar y tân er mwyn sirioldeb yn ogystal ag i leddfu min awel yr hwyr; ac wedi i Remy a'r teulu nesu i'r aelwyd, dechreuodd hi ei holi ynghylch y pethau a glywsai am helyntion Ffrainc. Adroddodd Remy y newyddion a gawsai ar y ffordd, a pharai clywed am bob anffawd i'r eneth ochneidio a chroesi ei dwylo.
"O, pe medrai'r llancesi ado'r droell a'r diadelloedd," ebr hi, "feallai yr edrychai'r Meistr Mawr ar eu duwiolfrydedd ac y rhoddai iddynt y fuddugoliaeth a wrthyd i rai cryfach."
Ond ysgwyd ei ben a wnâi ei thad oedrannus wrth y geiriau hyn, ac ateb:
"Ffôl yw meddwl pethau felna, Romée; meddyliwch fwy am Benoist de Toul, ac yntau'n disgwyl eich cael yn wraig onest a gweithgar; nid oes a allom ni wrth amgylchiadau'r byd; gwaith ein tywysogion uchelwaed, gyda chymorth Duw, yw eu trefnu hwy."
Trannoeth cododd Remy ar lasiad y wawr; cafodd Jeanne eisys gyda'i gwaith. Wedi diolch iddi am a wnaethai erddo, holodd hi am y ffordd i Vassy. Yr oedd y llances ar gychwyn i arwain y diadelloedd i'r comin, felly arweiniodd ef ei hunan hyd y groesffordd gyfagos, ac wedi dangos iddo'r cyfeiriad y dylai fyned:
"Ewch rhagoch o hyd nes cyrraedd y Marne," ebr hi, "a phan ddowch at groes neu eglwys nac anghofiwch deyrnas Ffrainc yn eich gweddïau."
A chyda'r geiriau hyn rhoddodd iddo'r bara oedd ganddi'n ginio iddi ei hun, a hefyd dair ceiniog, sef cymaint oll ag a gynilasai; ac am y mynnai ef ddiolch iddi, neidiodd yn ysgafn ar y ceffyl a dywysai, a gyrrodd ef ar garlam tua'r coed, a'r gweddill o'r ddiadell yn ei dilyn.
Gan nad beth oedd trueni pobl Lorraine o achos gorthrech y frenhiniaeth o'r blaen a helyntion gwleidyddol yr amser presennol, gallent eu cyfrif eu hunain yn ffodus wrth gymharu eu byd â chyflwr y taleithiau oddiamgylch. Gallent hwy amaethu eu tir ganol dydd goleu, lladd a dyrnu eu hyd a phorthi eu praidd ar y bryniau; yr oedd y wlad wedi ei thlodi, ond nid wedi ei llwyr anrheithio. Gwesgid ar bopeth gan ysbeiliadau garsiynau'r gwahanol drefi a chan heidiau o Fohemiaid ac anturiaethwyr[7] arfog yn anrheithio; rhuthrai'r rhain allan o'r llwyni gyda'r nos fel bleiddiaid i geisio ysglyfaeth. Ac eto, dihangai'r pendefigion yn eu cestyll caerog rhag y colledion hyn. Wedi ymgyfoethogi yn llawnder y ganrif o'r blaen ni ofalent hwy am ddim ond mwynhau eu golud. Ni bu moethusrwydd erioed mor afradlon ac ynfyd. Gwisgai'r merched am eu pennau dyrau aruthr eu maint yn llawn o berlau a lasiau; ar flaenau eu hesgidiau crogai cnapiau o aur; ac yr oedd eu gwisgoedd o felfed, o sidan neu o bali, ac yn disgleirio gan feini gwerthfawr.
Hyd yn hyn ni feddai'r teithiwr ieuanc un syniad am y golud hwn, ond digwyddodd anturiaeth heb ei disgwyl i agor ei lygaid ar y peth.
Yr oedd newydd basio trwy bentref tlodaidd lle y gwelsai'r trigolion yn brysur yn ceisio dal llyffaint mewn llyn i'w cinio, pryd y cafodd ei hun o flaen castell. Cylchynid ei furiau â ffos yn llawn o ddŵr rhedegog, ac ar y dŵr nofiai haid o elyrch claerwyn eu plu. Wrth wylio'u symudiadau gosgeddig, clybu Remy yn sydyn anferth dwrf yn codi o'r tu ôl iddo. Trodd a gwelodd ferch ifanc a'i cheffyl wedi rhusio ac yn rhedeg tua'r ffosydd. Safai llawer o foneddigion a llawer o weision wrth y bont, ac yn eu cyfyngder yn codi eu breichiau a'u lleisiau. Ychydig eiliadau'n hwy a byddai'r march dychrynedig wedi ei fwrw ei hun i'r dŵr. Yn nhwymniad y foment, ac heb ystyried y perigl, neidiodd Remy i gyfarfod ag ef, cydiodd yn yr afwynau, a chymerodd ei lusgo ganddo hyd at lan y gamlas, ac yno tripiodd y ceffyl. Trwy hynny bwriwyd merch y castell o'i chyfrwy tros ben yr anifail; ond daliodd Remy hi yn ei freichiau a gosododd hi'n dyner ar y llawr.
Digwyddodd hyn oll mor sydyn nes bod y ferch ifanc eisys ar ei thraed a bron wedi bwrw ymaith ei dychryn erbyn i'r boneddigion gyrraedd. Ac am Remy, neidiasai ef ar ôl y march, ac nid hir y bu cyn ei ddwyn yn ôl gerfydd yr afwyn.
"Dyma fo, Perinette, dyma fo," ebr yr hynaf o'r boneddigion, yn amlwg yn ateb i gwestiwn y ferch ifanc. "Tyrd yma, lanc dewr, fel y caffom ddiolch i ti am dy gymwynas i fy merch i."
"Hebddo ef mi fuasai ar ben arnaf," meddai Perinette, â'r cryndod eto heb lwyr ado'i llais.
"Dowch, dowch, y mae'r cwbwl drosodd," ebr gŵr y castell, dan anwylo ei llaw; "ond pam ddiawl mynd i gyfarfod â'n gwesteion ar farch? Ond 'ran hynny, dyma nhwy i gyd wedi cyrraedd, a'r cyfan sy genti i'w wneud yw eu croesawu nhwy."
Archodd Perinette yn chwai i wesyn ifanc dwysu ei cheffyl i'r castell, a gwahoddodd Remy i'w ddilyn; yna rhodiodd rhagddi efo'i thad i gyfarfod â nifer o wragedd a gwŷr bonheddig a gyfeiriai tua'r bont godi.
Yr oedd gwledd fawr i fod y dydd hwnnw yng nghastell yr arglwydd de Forville, ac yr oedd holl fonedd y cylchoedd wedi eu gwahodd iddi. Ar ôl dal swyddi pwysig, a thrwy'r rheiny chwyddo ei ffortiwn yn ddeg cymaint, yr oedd yr arglwydd de Forville yn byw mewn cyfoeth tywysogaidd, heb arno ofal am ddim ond gwneud ei fywyd, yn ei eiriau ef ei hun, "yn llwybr dymunol i Baradwys." Cawsai Remy ei osod dan ofal goruchwyliwr y castell gan Perinette, a gwisgwyd amdano yn hardd yn lifrai'r arglwydd de Forville, a daeth i lawr i'r brif neuadd gyda bechgyn eraill y castell.
Yno gosodasid bwrdd mwy na thrigain troedfedd o hyd ac arlwy ryfeddol arno. Ar ei ddau ben safai adeiladau coed, mynydd Parnassus oedd un, gydag Apollo a'r Awenau, a'r llall yn uffern, a'r ellyllon i'w gweled ynddi yn rhostio'r colledigion. Yn y canol gwelid peth fel pastai aruthrol yn llawn o gerddorion, ac fel y deuai'r gwesteion i mewn dechreuai'r rheiny ganu symffoni swynol wedi ei chyfansoddi ar alaw enwog Y Gŵr Arfog.
Aeth pawb i'w le. Ar gyfair pob gwestai yr oedd yno blat, dysglen arian, pleth o flodau'r gwanwyn, ac un o'r ffyrch bychain oedd wedi dod yn ddiweddar yn ffasiwn yn y tai bonheddig. Bara had carwai yn unig a rennid, a gwin gyda saets neu rosmari.
Gosododd pob gwestai ei napcyn ar ei ysgwydd, a bwytaodd y ddysglaid gyntaf yn sŵn yr offerynnau. Wedi gorffen hynny, agorodd y diawliaid eu huffern a thynasant ohoni gyflawnder o adar rhost a phasteiod, a rhannwyd y rheiny â'r ager yn codi oddi arnynt. Wedyn, pan ddaeth tro'r ffrwythau, cododd Apollo a'r Awenau, a bwrw o'u deutu ddyfroedd pêr a ddisgynnai fel glaw peraroglau ar bob llaw; ac yn rhith y march adeiniog, Pegasus, canodd Normaniad un o gerddi yfed ei wlad, cerdd a briodolid i Basselin[8] ei hun:
Y clincian a garaf yw clincian potelau, |
Mil gwell yfed gwin wrth y tân gyda'r nos, |
Cymeradwyai'r gwesteion hyn mewn afiaith a hwyl.
"Myn Bartholomew Sant! Dyna beth 'rwyf i 'n i alw'n gân," ebr offeiriad mawr codog, yr oedd ei blat bob amser yn llawn a'i wydryn yn wag, "pe bai pawb o'r un feddwl a Phegasus, ni cheid gweled Ffrainc wedi ei gadael i'r gwŷr arfog."
"Wel, yn siwr ddigon," atebai'r arglwydd de Forville, "pa ddiben yw ymladd cymaint â'r Bwrgwyniaid a'r Saeson, a hwythau'n gryfach?"
"Ac yn gadael i ni gael y degwm," ychwanegai'r offeiriad.
"Y bobol sydd heb eiddo sy'n pleidio'r rhyfel," ebr rhyw reithior goludog.
"Fel pe gwnai wahaniaeth mawr iddynt hwy fod yn Ffrancod neu rywbeth arall!"
"Fel pe bai'n bosibl iddynt berthyn i neb byth ond i genedl fawr y bwbachod."
"I'r diawl â'r ynfydion."
"Dywedodd Duw 'Tangnefedd i ddynion o ewyllys da'!"
"Sef i'r sawl sy'n brecwasta, yn ciniawa ac yn swperu."
"Heb anghofio'r Benedicite."
"Na'r perlysiau."
Yn wir, yr oeddynt newydd roi'r perlysiau ar y bwrdd, er mawr foddhad i'r boneddigesau a oedd heb fwyta nemor ddim hyd yn hyn ond tipyn o'r pasteiod; wedyn dygodd y gweision lestri llawn o beraroglau poeth fel y gallai pawb o'r gwesteion ddal ei wallt, ei ddwylo a'i ddillad yn yr ager pêr; a chododd pawb i fynd i neuadd y ddawns.
Bwytaodd Remy a'r gweision weddill y wledd; a phan oedd yn ymadael, anfonodd Perinette iddo bwrs go lawn, a dymunodd arno ei fwynhau ei hun er ei mwyn hi.
Yr oedd yr anrheg yn fwy o werth fil o weithiau nag un yr eneth dlawd o Domremy, a dylasai'r cyngor fod yn fwy dymunol i'r llanc. Eto, trysori'r tair ceiniog a roddasai Jeanne iddo a wnâi efe a chadw ei chyngor yn ei gof. Hynny oedd am ei fod yntau hefyd wedi ei fagu ymhlith y gwerinos hyn na feddent ddim namyn mamwlad y dymunent ei chadw; yntau er yn fore wedi arfer caru ei bobl yn well nag ef ei hun, a gashâi â'i holl reddfau iau'r tramorwr, ac a fynnai gadw, â phris ei fywyd o bai raid, bethau hanfodol y genedl, sef y brenin, y faniar, a saint gwarcheidiol Ffrainc.
Nodiadau
golygu
[[Categori:{{Header
| title = [[
| ← Rhagair | Bugail Geifr Lorraine gan Émile Souvestre wedi'i gyfieithu gan R Silyn Roberts |
Pennod II → |
BUGAIL GEIFR LORRAINE
—————————————
PENNOD I
Rhwng Neufchâteau a Vancouleurs ymestyn dyffryn ir, yr afon Meuse yn ei ddyfrhau, ac ar y bryniau o'i ddeutu feysydd âr, llwyni, ffermydd a phentrefi. Ofer i deithwyr chwilio am lannerch dawelach a ffrwythlonach. Yno teimla dyn fod miloedd o filltiroedd rhyngddo a gwareiddiad y trefi mawrion; eto nid anwar mo'r lle, ac ni cheir yno argoel na thrueni nac anwybodaeth; cuddir y cwysi â chnydau, y porfeydd â diadelloedd, y priffyrdd â gweddoedd. Pwyllog a rhydd yw'r gwŷr, a pharod eu croeso wrth gyfarfod â chwi; y gwragedd yn hardd a rhadlon, yn gwenu'n ddiwair arnoch wrth fyned heibio. Ar bob llaw cewch hynawsedd rhwydd urddasol heb arno arlliw gwaseidd-dra. Teimlwch eich bod yn Lorraine doreithiog, yng nghanol gwerin iach, wrol a pharod ei chydymdeimlad, pobl â natur merch a natur milwr yn cydgyfarfod ynddynt.
Yr adeg y digwyddodd y pethau yr ydys ar fedr eu hadrodd, yno, fel ym mhobman arall, newidiasai'r anffodion meithion a ddilynasai wallgofrwydd Siarl VI[1] gymeriad dynion a golwg pethau, llawer maes yn ddiffaith a'r ffyrdd yn anodd eu tramwyo. Bron bob dydd parai clochdy'r castell ddychryn yn y dyffryn trwy gyhoeddi bod byddin gelyn yn dynesu. Prysurai'r bythynwyr i gasglu eu hanifeiliaid ynghyd a dodi eu dodrefn goreu ar gerbydau i'w dwyn i'r gaer lle y caent nodded dros amser. Ond peri colled feunyddiol a wnâi anwadalwch fel hyn; dilynai gwasgfa, yna digalondid a thrueni.
A gwaeth fyth yr anffodion oherwydd yr ymraniadau. Glynai pob pentref wrth blaid wahanol, ac felly, yn lle swcro'i gilydd, ni pheidiai cymdogion ag ymladd â'i gilydd a niweidio'r naill y llall. Pleidiai un yr Armaeniaciaid[2] a brenin Ffrainc, Siarl VII, a'r llall y Saeson a'u cynghreiriaid y Bwrgwyniaid. Yn anffodus, y rhai olaf hyn oedd gryfaf a lluosocaf bron ym mhobman. Nid yn unig yr oedd Lloegr yn feistres ar y rhan fwyaf o Ffrainc, eithr gosodasai hefyd dywysog Seisnig, sef y duc Bedford, yn ben y llywodraeth, a throesai pobl Paris i'w bleidio.
Bellach deffroesai dychweliad y gwanwyn obeithion ym mronnau pobl y torasai'r gaeaf hir eu calonnau. Wrth weled y dolydd yn glasu a'r coed yn deilio, ymwrolent. Mwynhâi'r mwyaf anffodus y cysur cyntaf hwn a ddug llawen heulwen Mai. Wrth wylio ail ddyfodiad y pelydrau cynnes, y gwyrddlesni a'r blodau, prin y medrent gredu nad ailenid achos Ffrainc yr un fath ag wyneb ei thir.
"Ni bydd Rhagluniaeth yn galetach wrth ddynion nag wrth y meysydd!" ebr yr hen bobl.
Ac felly ymroddid i obeithio, heb gymhelliad i hynny, namyn bod Duw wedi rhoi arwyddion gweledig o'i rymuster.
Pentref ar lethr y dyffryn y buom yn siarad am dano oedd Domremy, a theimlasai ei breswylwyr, fel pawb arall, gyfaredd gwyrddlesni cyntaf y flwyddyn. Wedi cymryd calon yn nyfodiad y dyddiau braf, mynasant ddathlu gŵyl y gwanwyn trwy ymdeithio yn osgordd at bren y tylwyth teg.
Hen bren ffawydd oedd hwn, yn tyfu ar y ffordd o Domremy i Neufchâteau, ac wrth ei droed ffrydiai ffynnon gref. Perchid ef yn y wlad honno fel pren lledrith y deuai'r tylwyth teg bob nos i ffurfio'u cylch o dano yng ngoleu'r sêr. Bob blwyddyn rhodiai arglwydd y cantref, a llanciau, llancesi, a phlant Domremy yn ei ddilyn, at foncyff y ffawydden fawr i'w haddurno â choronau blodau a rhubanau.
Yn awr, y diwrnod hwn, yr oedd tyrfa luosog newydd orffen y seremonïau arferol ac yn paratoi i fynd yn ôl i'r pentref.
Ar y blaen gwelid nifer o foneddigion yn gwisgo sidan ac yn marchogaeth ar feirch, ac yn eu plith rai merched bonheddig yn dwyn wrth eu gwregys swp o allweddau i ddangos eu teitl, sef meistresi cestyll, a rhai merched ieuainc â thaleithiau[3] o leiniau gwydr lliw yn gymysg â phaderau mwsg yn eu dwylo. O'u hôl hwy deuai'r gweithwyr yn gwisgo brethyn melyn gyda gwregys a phwrs o groen gafr; yna'r llancesi a'r plant yn canu cerddi'r gwanwyn i ddathlu dyfod y dyddiau teg. Yma ac acw o'u hôl hwy cerddai nifer o weiniaid a ddeuthai i geisio adennill eu nerth yn gynt trwy rodio deirgwaith o amgylch yr hen ffawydden, a rhai cleifion a gludasid i'r ffynnon er mwyn i'w dyfroedd wella eu clefyd. Ac yn olaf, yn y rheng ddiweddaf, ymlwybrai teulu o ŵr a gwraig eisys mewn oed, â thri mab a dwy ferch yn eu dilyn.
Difrif ac onest oedd wynebau'r tad a'r fam, a symlrwydd agored ar wynebau'r bechgyn; cerddai'r ferch ieuengaf yn ei blaen dan ganu fel aderyn; ond am ei chwaer hŷn, a ddeuai'n olaf, ni ellid edrych ar honno heb synnu at dynerwch, nerth a phurdeb ei holl berson. Cerddai hi'n arafach ac adroddai'n isel ei llais weddi a ymddangosai'n llenwi ei holl fryd, nes i dwrf sydyn gyrraedd clust y dyrfa.
Troai pob llygad tua'r ffordd, ar honno cyfodai cwmwl o lwch.
"Dyma bobol Marcey yn mynd i ymosod arnom," llefai llawer llais.
Dychryn mawr ar y gwragedd a'r llancesi a phob un yn cychwyn ffoi tua'r pentref.
Ochr y Bwrgwyniaid a gymerai Marcey, a chawsid aml i ysgarmes rhwng eu gwŷr ieuainc a gwŷr ieuainc Domremy. Ond y waith hon byr fu parhad y dychryn; fel y dynesai'r tawch gellid canfod nad oedd yno namyn rhyw bump neu chwech o fechgyn yn ymlid im arall â cherrig ac yn llefain:
"Lleddwch o! Lleddwch yr Armaeniac!"
Nid oedd pawb o wŷr Domremy wedi dychryn, a phan waeddodd y rheiny yn eu tro, "Lleddwch y Bwrgwyniaid," trodd yr ymosodwyr yn eu holau ar redeg tua Marcey.
A'r un a erlidid, safodd yntau ynghanol y bobl oedd newydd ei waredu mor rhagluniaethol, yn chwŷs a llwch a gwaed drosto. Bachgen ydoedd, tua phymtheg oed, cryf, bywiog, ond tlotach ei wisgiad na'r bugail geifr tlotaf yn y dyffryn.
"Y nefoedd fawr! Pam 'roedd y llymrigwn uffern yna yn d'erlid di?" holai un o'r dynion a ddaliasai eu tir pan oedd y lleill wedi dychrynu.
"Ceisio 'roeddynt wneud i mi waeddi 'Byw fo'r duc Philippe,'[4] y brenin Seisnig!" atebai'r llanc.
"A fynnit tithau mo hynny?"
"Mi atebais: 'Byw fo'r brenin Siarl VII, ein hannwyl dywysog a'n cyfreithlon bennaeth.' "
Sŵn cymeradwyaeth i hyn a glywid ar bob llaw.
"Dyna eiriau dewr," ebr y gwladwr, "a diolch i Dduw am i ni fedru dy waredu di rhag y giwed yna, a chwilydd i bobol Domremy yw bod y cŵn Bwrgwyn ym Marcey yn medru cnoi pob Ffrancwr pur sy'n dod y ffordd yma; rhaid i ni roi terfyn ar y peth ryw ddiwrnod trwy roi tân dan 'i cianael nhwy."
Cymeradwyai rhai lleisiau'r geiriau hyn, ond eraill callach a gynghorai amynedd. Ail gychwynnodd pawb tua Domremy; a chan fod y llanc yn brysur yn ceisio atal y gwaed a lifai o archoll ysgafn a gawsai ar ei dalcen, gadawyd ef yn fuan ar ei ben ei hun ar ôl.
O leiaf credai ef hynny, oblegid ni welsai mo'r ferch ifanc a adawsai i weddill ei theulu fyned i'w taith, ac a nesasai ato â'i hwyneb yn llawn o dosturi caredig.
"Y mae'r hogiau drwg wedi'ch brifo chwi," ebr hi wrth edrych ar yr archoll a olchai ef yn y ffynnon. "O, y mae'n resyn gweld gwaed pobol dda yn rhedeg fel hyn ym mhob cyfeiriad; nid oes yma ond diferynnau, mewn lleoedd eraill rhed yn ffrydiau ac afonydd."
"Ie," atebai'r llencyn, "y Bwrgwyniaid sy'n fwyaf ffodus ym mhobman; dywedid y dydd o'r blaen yn Commercy eu bod wedi curo'r Ffrancwyr eto yn ymyl Verdun. A phan own i 'n gwarchod y geifr yn Pierrefitte fe ddwedid y byddai popeth yn fuan dan eu traed."
"Fyn y Meistr Mawr mo hynny," meddai'r llances yn fywiog, "na, fe geidw Ef ein gwir frenhinoedd i ni er mwyn i ninnau barhau'n Ffrancwyr cywir. O, y mae gen i ffydd yn y Meistr, ac yn ei fendigaid gwmni, Michel Sant, Catherine Sant, a Marguerite Sant."
Gyda'r geiriau hyn ymgroesodd yn ddefosiynol, penliniodd ac offrymodd weddi ddwys mewn llais isel; wedi hynny ail ddechreuodd holi'r llanc am dano'i hun.
Atebodd yntau mai ei enw oedd Remy Pastouret, mai bugail geifr tlawd oedd ei dad, a'i fod newydd farw; ei fod yntau ar ei ffordd i ymweled â châr iddo ym mynachlog y Carmeliaid,[5] yn Vassy.
Yn dâl am ei gyfrinach ef dywedodd y llances hithau y gelwid hi yn Romée[6] ar ôl ei mam, ac mai Jeanne oedd ei henw bedydd, fod gan ei thad dŷ a rhai meysydd, a'u bod yn llwyddo i fyw yn fain ar gynnyrch y rhai hynny.
A than ymddiddan felly cyraeddasant y pentref. Holodd Jeanne ple yr oedd Remy yn mynd i dreulio'r noson.
"Yn y lle y treuliais y tair diweddaf," ebr y bugail ifanc; "wrth borth yr eglwys, y garreg yn wely a'r nef serennog yn babell."
Gofynnodd Jeanne iddo ar beth y bwriadai swperu.
"Ar grystyn o fara caled wedi ei fwydo yn ffynnon y pentref," ebr yntau.
Mynnai hithau wybod beth oedd ganddo at barhau ei daith hyd yn Vassy.
"Iechyd da a Rhagluniaeth Dduw," ebr Remy.
"Am yr olaf fe gewch hwnnw'n siwr," atebodd Jeanne dan wenu; "ond hefo'r bara caled mi allaf fi roi llaeth ein geifr, ac yn lle cysgu ar garreg y porth cewch le dan do Cristnogion."
Gyda'r gair arweiniodd ef at dŷ â'i do gwellt wedi ei addurno â mwswg ac ambell dusw o redyn. Yr oedd y teulu ar fedr eistedd wrth y bwrdd. Gwnaeth Jeanne i Remy fynd i mewn, dangosodd iddo'r lle a fwriadesid iddi hi ei hun, ac yna ymneilltuodd i gongl y pentan i weddïo.
Ni wnaeth neb sylw o'i gwaith yn gosod y bachgen dieithr yn ei lle ei hun; yr oedd pawb wedi hen arfer â pheth felly. Gwyddai fod ei theulu yn rhy dlawd i roddi elusen, ac ni fynnai i'w haelioni hi gyfyngu ar raid neb o'r lleill, felly ni roddai elusen byth ond o'r hyn a ddigwyddai o'r da i'w rhan hi; a rhoddai i'r tlawd a wahoddai i mewn ei lle wrth y bwrdd a'i gwely gwellt.
Bwriasid brigau ar y tân er mwyn sirioldeb yn ogystal ag i leddfu min awel yr hwyr; ac wedi i Remy a'r teulu nesu i'r aelwyd, dechreuodd hi ei holi ynghylch y pethau a glywsai am helyntion Ffrainc. Adroddodd Remy y newyddion a gawsai ar y ffordd, a pharai clywed am bob anffawd i'r eneth ochneidio a chroesi ei dwylo.
"O, pe medrai'r llancesi ado'r droell a'r diadelloedd," ebr hi, "feallai yr edrychai'r Meistr Mawr ar eu duwiolfrydedd ac y rhoddai iddynt y fuddugoliaeth a wrthyd i rai cryfach."
Ond ysgwyd ei ben a wnâi ei thad oedrannus wrth y geiriau hyn, ac ateb:
"Ffôl yw meddwl pethau felna, Romée; meddyliwch fwy am Benoist de Toul, ac yntau'n disgwyl eich cael yn wraig onest a gweithgar; nid oes a allom ni wrth amgylchiadau'r byd; gwaith ein tywysogion uchelwaed, gyda chymorth Duw, yw eu trefnu hwy."
Trannoeth cododd Remy ar lasiad y wawr; cafodd Jeanne eisys gyda'i gwaith. Wedi diolch iddi am a wnaethai erddo, holodd hi am y ffordd i Vassy. Yr oedd y llances ar gychwyn i arwain y diadelloedd i'r comin, felly arweiniodd ef ei hunan hyd y groesffordd gyfagos, ac wedi dangos iddo'r cyfeiriad y dylai fyned:
"Ewch rhagoch o hyd nes cyrraedd y Marne," ebr hi, "a phan ddowch at groes neu eglwys nac anghofiwch deyrnas Ffrainc yn eich gweddïau."
A chyda'r geiriau hyn rhoddodd iddo'r bara oedd ganddi'n ginio iddi ei hun, a hefyd dair ceiniog, sef cymaint oll ag a gynilasai; ac am y mynnai ef ddiolch iddi, neidiodd yn ysgafn ar y ceffyl a dywysai, a gyrrodd ef ar garlam tua'r coed, a'r gweddill o'r ddiadell yn ei dilyn.
Gan nad beth oedd trueni pobl Lorraine o achos gorthrech y frenhiniaeth o'r blaen a helyntion gwleidyddol yr amser presennol, gallent eu cyfrif eu hunain yn ffodus wrth gymharu eu byd â chyflwr y taleithiau oddiamgylch. Gallent hwy amaethu eu tir ganol dydd goleu, lladd a dyrnu eu hyd a phorthi eu praidd ar y bryniau; yr oedd y wlad wedi ei thlodi, ond nid wedi ei llwyr anrheithio. Gwesgid ar bopeth gan ysbeiliadau garsiynau'r gwahanol drefi a chan heidiau o Fohemiaid ac anturiaethwyr[7] arfog yn anrheithio; rhuthrai'r rhain allan o'r llwyni gyda'r nos fel bleiddiaid i geisio ysglyfaeth. Ac eto, dihangai'r pendefigion yn eu cestyll caerog rhag y colledion hyn. Wedi ymgyfoethogi yn llawnder y ganrif o'r blaen ni ofalent hwy am ddim ond mwynhau eu golud. Ni bu moethusrwydd erioed mor afradlon ac ynfyd. Gwisgai'r merched am eu pennau dyrau aruthr eu maint yn llawn o berlau a lasiau; ar flaenau eu hesgidiau crogai cnapiau o aur; ac yr oedd eu gwisgoedd o felfed, o sidan neu o bali, ac yn disgleirio gan feini gwerthfawr.
Hyd yn hyn ni feddai'r teithiwr ieuanc un syniad am y golud hwn, ond digwyddodd anturiaeth heb ei disgwyl i agor ei lygaid ar y peth.
Yr oedd newydd basio trwy bentref tlodaidd lle y gwelsai'r trigolion yn brysur yn ceisio dal llyffaint mewn llyn i'w cinio, pryd y cafodd ei hun o flaen castell. Cylchynid ei furiau â ffos yn llawn o ddŵr rhedegog, ac ar y dŵr nofiai haid o elyrch claerwyn eu plu. Wrth wylio'u symudiadau gosgeddig, clybu Remy yn sydyn anferth dwrf yn codi o'r tu ôl iddo. Trodd a gwelodd ferch ifanc a'i cheffyl wedi rhusio ac yn rhedeg tua'r ffosydd. Safai llawer o foneddigion a llawer o weision wrth y bont, ac yn eu cyfyngder yn codi eu breichiau a'u lleisiau. Ychydig eiliadau'n hwy a byddai'r march dychrynedig wedi ei fwrw ei hun i'r dŵr. Yn nhwymniad y foment, ac heb ystyried y perigl, neidiodd Remy i gyfarfod ag ef, cydiodd yn yr afwynau, a chymerodd ei lusgo ganddo hyd at lan y gamlas, ac yno tripiodd y ceffyl. Trwy hynny bwriwyd merch y castell o'i chyfrwy tros ben yr anifail; ond daliodd Remy hi yn ei freichiau a gosododd hi'n dyner ar y llawr.
Digwyddodd hyn oll mor sydyn nes bod y ferch ifanc eisys ar ei thraed a bron wedi bwrw ymaith ei dychryn erbyn i'r boneddigion gyrraedd. Ac am Remy, neidiasai ef ar ôl y march, ac nid hir y bu cyn ei ddwyn yn ôl gerfydd yr afwyn.
"Dyma fo, Perinette, dyma fo," ebr yr hynaf o'r boneddigion, yn amlwg yn ateb i gwestiwn y ferch ifanc. "Tyrd yma, lanc dewr, fel y caffom ddiolch i ti am dy gymwynas i fy merch i."
"Hebddo ef mi fuasai ar ben arnaf," meddai Perinette, â'r cryndod eto heb lwyr ado'i llais.
"Dowch, dowch, y mae'r cwbwl drosodd," ebr gŵr y castell, dan anwylo ei llaw; "ond pam ddiawl mynd i gyfarfod â'n gwesteion ar farch? Ond 'ran hynny, dyma nhwy i gyd wedi cyrraedd, a'r cyfan sy genti i'w wneud yw eu croesawu nhwy."
Archodd Perinette yn chwai i wesyn ifanc dwysu ei cheffyl i'r castell, a gwahoddodd Remy i'w ddilyn; yna rhodiodd rhagddi efo'i thad i gyfarfod â nifer o wragedd a gwŷr bonheddig a gyfeiriai tua'r bont godi.
Yr oedd gwledd fawr i fod y dydd hwnnw yng nghastell yr arglwydd de Forville, ac yr oedd holl fonedd y cylchoedd wedi eu gwahodd iddi. Ar ôl dal swyddi pwysig, a thrwy'r rheiny chwyddo ei ffortiwn yn ddeg cymaint, yr oedd yr arglwydd de Forville yn byw mewn cyfoeth tywysogaidd, heb arno ofal am ddim ond gwneud ei fywyd, yn ei eiriau ef ei hun, "yn llwybr dymunol i Baradwys." Cawsai Remy ei osod dan ofal goruchwyliwr y castell gan Perinette, a gwisgwyd amdano yn hardd yn lifrai'r arglwydd de Forville, a daeth i lawr i'r brif neuadd gyda bechgyn eraill y castell.
Yno gosodasid bwrdd mwy na thrigain troedfedd o hyd ac arlwy ryfeddol arno. Ar ei ddau ben safai adeiladau coed, mynydd Parnassus oedd un, gydag Apollo a'r Awenau, a'r llall yn uffern, a'r ellyllon i'w gweled ynddi yn rhostio'r colledigion. Yn y canol gwelid peth fel pastai aruthrol yn llawn o gerddorion, ac fel y deuai'r gwesteion i mewn dechreuai'r rheiny ganu symffoni swynol wedi ei chyfansoddi ar alaw enwog Y Gŵr Arfog.
Aeth pawb i'w le. Ar gyfair pob gwestai yr oedd yno blat, dysglen arian, pleth o flodau'r gwanwyn, ac un o'r ffyrch bychain oedd wedi dod yn ddiweddar yn ffasiwn yn y tai bonheddig. Bara had carwai yn unig a rennid, a gwin gyda saets neu rosmari.
Gosododd pob gwestai ei napcyn ar ei ysgwydd, a bwytaodd y ddysglaid gyntaf yn sŵn yr offerynnau. Wedi gorffen hynny, agorodd y diawliaid eu huffern a thynasant ohoni gyflawnder o adar rhost a phasteiod, a rhannwyd y rheiny â'r ager yn codi oddi arnynt. Wedyn, pan ddaeth tro'r ffrwythau, cododd Apollo a'r Awenau, a bwrw o'u deutu ddyfroedd pêr a ddisgynnai fel glaw peraroglau ar bob llaw; ac yn rhith y march adeiniog, Pegasus, canodd Normaniad un o gerddi yfed ei wlad, cerdd a briodolid i Basselin[8] ei hun:
Y clincian a garaf yw clincian potelau, |
Mil gwell yfed gwin wrth y tân gyda'r nos, |
Cymeradwyai'r gwesteion hyn mewn afiaith a hwyl.
"Myn Bartholomew Sant! Dyna beth 'rwyf i 'n i alw'n gân," ebr offeiriad mawr codog, yr oedd ei blat bob amser yn llawn a'i wydryn yn wag, "pe bai pawb o'r un feddwl a Phegasus, ni cheid gweled Ffrainc wedi ei gadael i'r gwŷr arfog."
"Wel, yn siwr ddigon," atebai'r arglwydd de Forville, "pa ddiben yw ymladd cymaint â'r Bwrgwyniaid a'r Saeson, a hwythau'n gryfach?"
"Ac yn gadael i ni gael y degwm," ychwanegai'r offeiriad.
"Y bobol sydd heb eiddo sy'n pleidio'r rhyfel," ebr rhyw reithior goludog.
"Fel pe gwnai wahaniaeth mawr iddynt hwy fod yn Ffrancod neu rywbeth arall!"
"Fel pe bai'n bosibl iddynt berthyn i neb byth ond i genedl fawr y bwbachod."
"I'r diawl â'r ynfydion."
"Dywedodd Duw 'Tangnefedd i ddynion o ewyllys da'!"
"Sef i'r sawl sy'n brecwasta, yn ciniawa ac yn swperu."
"Heb anghofio'r Benedicite."
"Na'r perlysiau."
Yn wir, yr oeddynt newydd roi'r perlysiau ar y bwrdd, er mawr foddhad i'r boneddigesau a oedd heb fwyta nemor ddim hyd yn hyn ond tipyn o'r pasteiod; wedyn dygodd y gweision lestri llawn o beraroglau poeth fel y gallai pawb o'r gwesteion ddal ei wallt, ei ddwylo a'i ddillad yn yr ager pêr; a chododd pawb i fynd i neuadd y ddawns.
Bwytaodd Remy a'r gweision weddill y wledd; a phan oedd yn ymadael, anfonodd Perinette iddo bwrs go lawn, a dymunodd arno ei fwynhau ei hun er ei mwyn hi.
Yr oedd yr anrheg yn fwy o werth fil o weithiau nag un yr eneth dlawd o Domremy, a dylasai'r cyngor fod yn fwy dymunol i'r llanc. Eto, trysori'r tair ceiniog a roddasai Jeanne iddo a wnâi efe a chadw ei chyngor yn ei gof. Hynny oedd am ei fod yntau hefyd wedi ei fagu ymhlith y gwerinos hyn na feddent ddim namyn mamwlad y dymunent ei chadw; yntau er yn fore wedi arfer caru ei bobl yn well nag ef ei hun, a gashâi â'i holl reddfau iau'r tramorwr, ac a fynnai gadw, â phris ei fywyd o bai raid, bethau hanfodol y genedl, sef y brenin, y faniar, a saint gwarcheidiol Ffrainc.
Nodiadau
golygu| author = Émile Souvestre | translator = R Silyn Roberts | editor = | section = | previous =Rhagair | next = Pennod II | notes =
}}
BUGAIL GEIFR LORRAINE
—————————————
PENNOD I
Rhwng Neufchâteau a Vancouleurs ymestyn dyffryn ir, yr afon Meuse yn ei ddyfrhau, ac ar y bryniau o'i ddeutu feysydd âr, llwyni, ffermydd a phentrefi. Ofer i deithwyr chwilio am lannerch dawelach a ffrwythlonach. Yno teimla dyn fod miloedd o filltiroedd rhyngddo a gwareiddiad y trefi mawrion; eto nid anwar mo'r lle, ac ni cheir yno argoel na thrueni nac anwybodaeth; cuddir y cwysi â chnydau, y porfeydd â diadelloedd, y priffyrdd â gweddoedd. Pwyllog a rhydd yw'r gwŷr, a pharod eu croeso wrth gyfarfod â chwi; y gwragedd yn hardd a rhadlon, yn gwenu'n ddiwair arnoch wrth fyned heibio. Ar bob llaw cewch hynawsedd rhwydd urddasol heb arno arlliw gwaseidd-dra. Teimlwch eich bod yn Lorraine doreithiog, yng nghanol gwerin iach, wrol a pharod ei chydymdeimlad, pobl â natur merch a natur milwr yn cydgyfarfod ynddynt.
Yr adeg y digwyddodd y pethau yr ydys ar fedr eu hadrodd, yno, fel ym mhobman arall, newidiasai'r anffodion meithion a ddilynasai wallgofrwydd Siarl VI[1] gymeriad dynion a golwg pethau, llawer maes yn ddiffaith a'r ffyrdd yn anodd eu tramwyo. Bron bob dydd parai clochdy'r castell ddychryn yn y dyffryn trwy gyhoeddi bod byddin gelyn yn dynesu. Prysurai'r bythynwyr i gasglu eu hanifeiliaid ynghyd a dodi eu dodrefn goreu ar gerbydau i'w dwyn i'r gaer lle y caent nodded dros amser. Ond peri colled feunyddiol a wnâi anwadalwch fel hyn; dilynai gwasgfa, yna digalondid a thrueni.
A gwaeth fyth yr anffodion oherwydd yr ymraniadau. Glynai pob pentref wrth blaid wahanol, ac felly, yn lle swcro'i gilydd, ni pheidiai cymdogion ag ymladd â'i gilydd a niweidio'r naill y llall. Pleidiai un yr Armaeniaciaid[2] a brenin Ffrainc, Siarl VII, a'r llall y Saeson a'u cynghreiriaid y Bwrgwyniaid. Yn anffodus, y rhai olaf hyn oedd gryfaf a lluosocaf bron ym mhobman. Nid yn unig yr oedd Lloegr yn feistres ar y rhan fwyaf o Ffrainc, eithr gosodasai hefyd dywysog Seisnig, sef y duc Bedford, yn ben y llywodraeth, a throesai pobl Paris i'w bleidio.
Bellach deffroesai dychweliad y gwanwyn obeithion ym mronnau pobl y torasai'r gaeaf hir eu calonnau. Wrth weled y dolydd yn glasu a'r coed yn deilio, ymwrolent. Mwynhâi'r mwyaf anffodus y cysur cyntaf hwn a ddug llawen heulwen Mai. Wrth wylio ail ddyfodiad y pelydrau cynnes, y gwyrddlesni a'r blodau, prin y medrent gredu nad ailenid achos Ffrainc yr un fath ag wyneb ei thir.
"Ni bydd Rhagluniaeth yn galetach wrth ddynion nag wrth y meysydd!" ebr yr hen bobl.
Ac felly ymroddid i obeithio, heb gymhelliad i hynny, namyn bod Duw wedi rhoi arwyddion gweledig o'i rymuster.
Pentref ar lethr y dyffryn y buom yn siarad am dano oedd Domremy, a theimlasai ei breswylwyr, fel pawb arall, gyfaredd gwyrddlesni cyntaf y flwyddyn. Wedi cymryd calon yn nyfodiad y dyddiau braf, mynasant ddathlu gŵyl y gwanwyn trwy ymdeithio yn osgordd at bren y tylwyth teg.
Hen bren ffawydd oedd hwn, yn tyfu ar y ffordd o Domremy i Neufchâteau, ac wrth ei droed ffrydiai ffynnon gref. Perchid ef yn y wlad honno fel pren lledrith y deuai'r tylwyth teg bob nos i ffurfio'u cylch o dano yng ngoleu'r sêr. Bob blwyddyn rhodiai arglwydd y cantref, a llanciau, llancesi, a phlant Domremy yn ei ddilyn, at foncyff y ffawydden fawr i'w haddurno â choronau blodau a rhubanau.
Yn awr, y diwrnod hwn, yr oedd tyrfa luosog newydd orffen y seremonïau arferol ac yn paratoi i fynd yn ôl i'r pentref.
Ar y blaen gwelid nifer o foneddigion yn gwisgo sidan ac yn marchogaeth ar feirch, ac yn eu plith rai merched bonheddig yn dwyn wrth eu gwregys swp o allweddau i ddangos eu teitl, sef meistresi cestyll, a rhai merched ieuainc â thaleithiau[3] o leiniau gwydr lliw yn gymysg â phaderau mwsg yn eu dwylo. O'u hôl hwy deuai'r gweithwyr yn gwisgo brethyn melyn gyda gwregys a phwrs o groen gafr; yna'r llancesi a'r plant yn canu cerddi'r gwanwyn i ddathlu dyfod y dyddiau teg. Yma ac acw o'u hôl hwy cerddai nifer o weiniaid a ddeuthai i geisio adennill eu nerth yn gynt trwy rodio deirgwaith o amgylch yr hen ffawydden, a rhai cleifion a gludasid i'r ffynnon er mwyn i'w dyfroedd wella eu clefyd. Ac yn olaf, yn y rheng ddiweddaf, ymlwybrai teulu o ŵr a gwraig eisys mewn oed, â thri mab a dwy ferch yn eu dilyn.
Difrif ac onest oedd wynebau'r tad a'r fam, a symlrwydd agored ar wynebau'r bechgyn; cerddai'r ferch ieuengaf yn ei blaen dan ganu fel aderyn; ond am ei chwaer hŷn, a ddeuai'n olaf, ni ellid edrych ar honno heb synnu at dynerwch, nerth a phurdeb ei holl berson. Cerddai hi'n arafach ac adroddai'n isel ei llais weddi a ymddangosai'n llenwi ei holl fryd, nes i dwrf sydyn gyrraedd clust y dyrfa.
Troai pob llygad tua'r ffordd, ar honno cyfodai cwmwl o lwch.
"Dyma bobol Marcey yn mynd i ymosod arnom," llefai llawer llais.
Dychryn mawr ar y gwragedd a'r llancesi a phob un yn cychwyn ffoi tua'r pentref.
Ochr y Bwrgwyniaid a gymerai Marcey, a chawsid aml i ysgarmes rhwng eu gwŷr ieuainc a gwŷr ieuainc Domremy. Ond y waith hon byr fu parhad y dychryn; fel y dynesai'r tawch gellid canfod nad oedd yno namyn rhyw bump neu chwech o fechgyn yn ymlid im arall â cherrig ac yn llefain:
"Lleddwch o! Lleddwch yr Armaeniac!"
Nid oedd pawb o wŷr Domremy wedi dychryn, a phan waeddodd y rheiny yn eu tro, "Lleddwch y Bwrgwyniaid," trodd yr ymosodwyr yn eu holau ar redeg tua Marcey.
A'r un a erlidid, safodd yntau ynghanol y bobl oedd newydd ei waredu mor rhagluniaethol, yn chwŷs a llwch a gwaed drosto. Bachgen ydoedd, tua phymtheg oed, cryf, bywiog, ond tlotach ei wisgiad na'r bugail geifr tlotaf yn y dyffryn.
"Y nefoedd fawr! Pam 'roedd y llymrigwn uffern yna yn d'erlid di?" holai un o'r dynion a ddaliasai eu tir pan oedd y lleill wedi dychrynu.
"Ceisio 'roeddynt wneud i mi waeddi 'Byw fo'r duc Philippe,'[4] y brenin Seisnig!" atebai'r llanc.
"A fynnit tithau mo hynny?"
"Mi atebais: 'Byw fo'r brenin Siarl VII, ein hannwyl dywysog a'n cyfreithlon bennaeth.' "
Sŵn cymeradwyaeth i hyn a glywid ar bob llaw.
"Dyna eiriau dewr," ebr y gwladwr, "a diolch i Dduw am i ni fedru dy waredu di rhag y giwed yna, a chwilydd i bobol Domremy yw bod y cŵn Bwrgwyn ym Marcey yn medru cnoi pob Ffrancwr pur sy'n dod y ffordd yma; rhaid i ni roi terfyn ar y peth ryw ddiwrnod trwy roi tân dan 'i cianael nhwy."
Cymeradwyai rhai lleisiau'r geiriau hyn, ond eraill callach a gynghorai amynedd. Ail gychwynnodd pawb tua Domremy; a chan fod y llanc yn brysur yn ceisio atal y gwaed a lifai o archoll ysgafn a gawsai ar ei dalcen, gadawyd ef yn fuan ar ei ben ei hun ar ôl.
O leiaf credai ef hynny, oblegid ni welsai mo'r ferch ifanc a adawsai i weddill ei theulu fyned i'w taith, ac a nesasai ato â'i hwyneb yn llawn o dosturi caredig.
"Y mae'r hogiau drwg wedi'ch brifo chwi," ebr hi wrth edrych ar yr archoll a olchai ef yn y ffynnon. "O, y mae'n resyn gweld gwaed pobol dda yn rhedeg fel hyn ym mhob cyfeiriad; nid oes yma ond diferynnau, mewn lleoedd eraill rhed yn ffrydiau ac afonydd."
"Ie," atebai'r llencyn, "y Bwrgwyniaid sy'n fwyaf ffodus ym mhobman; dywedid y dydd o'r blaen yn Commercy eu bod wedi curo'r Ffrancwyr eto yn ymyl Verdun. A phan own i 'n gwarchod y geifr yn Pierrefitte fe ddwedid y byddai popeth yn fuan dan eu traed."
"Fyn y Meistr Mawr mo hynny," meddai'r llances yn fywiog, "na, fe geidw Ef ein gwir frenhinoedd i ni er mwyn i ninnau barhau'n Ffrancwyr cywir. O, y mae gen i ffydd yn y Meistr, ac yn ei fendigaid gwmni, Michel Sant, Catherine Sant, a Marguerite Sant."
Gyda'r geiriau hyn ymgroesodd yn ddefosiynol, penliniodd ac offrymodd weddi ddwys mewn llais isel; wedi hynny ail ddechreuodd holi'r llanc am dano'i hun.
Atebodd yntau mai ei enw oedd Remy Pastouret, mai bugail geifr tlawd oedd ei dad, a'i fod newydd farw; ei fod yntau ar ei ffordd i ymweled â châr iddo ym mynachlog y Carmeliaid,[5] yn Vassy.
Yn dâl am ei gyfrinach ef dywedodd y llances hithau y gelwid hi yn Romée[6] ar ôl ei mam, ac mai Jeanne oedd ei henw bedydd, fod gan ei thad dŷ a rhai meysydd, a'u bod yn llwyddo i fyw yn fain ar gynnyrch y rhai hynny.
A than ymddiddan felly cyraeddasant y pentref. Holodd Jeanne ple yr oedd Remy yn mynd i dreulio'r noson.
"Yn y lle y treuliais y tair diweddaf," ebr y bugail ifanc; "wrth borth yr eglwys, y garreg yn wely a'r nef serennog yn babell."
Gofynnodd Jeanne iddo ar beth y bwriadai swperu.
"Ar grystyn o fara caled wedi ei fwydo yn ffynnon y pentref," ebr yntau.
Mynnai hithau wybod beth oedd ganddo at barhau ei daith hyd yn Vassy.
"Iechyd da a Rhagluniaeth Dduw," ebr Remy.
"Am yr olaf fe gewch hwnnw'n siwr," atebodd Jeanne dan wenu; "ond hefo'r bara caled mi allaf fi roi llaeth ein geifr, ac yn lle cysgu ar garreg y porth cewch le dan do Cristnogion."
Gyda'r gair arweiniodd ef at dŷ â'i do gwellt wedi ei addurno â mwswg ac ambell dusw o redyn. Yr oedd y teulu ar fedr eistedd wrth y bwrdd. Gwnaeth Jeanne i Remy fynd i mewn, dangosodd iddo'r lle a fwriadesid iddi hi ei hun, ac yna ymneilltuodd i gongl y pentan i weddïo.
Ni wnaeth neb sylw o'i gwaith yn gosod y bachgen dieithr yn ei lle ei hun; yr oedd pawb wedi hen arfer â pheth felly. Gwyddai fod ei theulu yn rhy dlawd i roddi elusen, ac ni fynnai i'w haelioni hi gyfyngu ar raid neb o'r lleill, felly ni roddai elusen byth ond o'r hyn a ddigwyddai o'r da i'w rhan hi; a rhoddai i'r tlawd a wahoddai i mewn ei lle wrth y bwrdd a'i gwely gwellt.
Bwriasid brigau ar y tân er mwyn sirioldeb yn ogystal ag i leddfu min awel yr hwyr; ac wedi i Remy a'r teulu nesu i'r aelwyd, dechreuodd hi ei holi ynghylch y pethau a glywsai am helyntion Ffrainc. Adroddodd Remy y newyddion a gawsai ar y ffordd, a pharai clywed am bob anffawd i'r eneth ochneidio a chroesi ei dwylo.
"O, pe medrai'r llancesi ado'r droell a'r diadelloedd," ebr hi, "feallai yr edrychai'r Meistr Mawr ar eu duwiolfrydedd ac y rhoddai iddynt y fuddugoliaeth a wrthyd i rai cryfach."
Ond ysgwyd ei ben a wnâi ei thad oedrannus wrth y geiriau hyn, ac ateb:
"Ffôl yw meddwl pethau felna, Romée; meddyliwch fwy am Benoist de Toul, ac yntau'n disgwyl eich cael yn wraig onest a gweithgar; nid oes a allom ni wrth amgylchiadau'r byd; gwaith ein tywysogion uchelwaed, gyda chymorth Duw, yw eu trefnu hwy."
Trannoeth cododd Remy ar lasiad y wawr; cafodd Jeanne eisys gyda'i gwaith. Wedi diolch iddi am a wnaethai erddo, holodd hi am y ffordd i Vassy. Yr oedd y llances ar gychwyn i arwain y diadelloedd i'r comin, felly arweiniodd ef ei hunan hyd y groesffordd gyfagos, ac wedi dangos iddo'r cyfeiriad y dylai fyned:
"Ewch rhagoch o hyd nes cyrraedd y Marne," ebr hi, "a phan ddowch at groes neu eglwys nac anghofiwch deyrnas Ffrainc yn eich gweddïau."
A chyda'r geiriau hyn rhoddodd iddo'r bara oedd ganddi'n ginio iddi ei hun, a hefyd dair ceiniog, sef cymaint oll ag a gynilasai; ac am y mynnai ef ddiolch iddi, neidiodd yn ysgafn ar y ceffyl a dywysai, a gyrrodd ef ar garlam tua'r coed, a'r gweddill o'r ddiadell yn ei dilyn.
Gan nad beth oedd trueni pobl Lorraine o achos gorthrech y frenhiniaeth o'r blaen a helyntion gwleidyddol yr amser presennol, gallent eu cyfrif eu hunain yn ffodus wrth gymharu eu byd â chyflwr y taleithiau oddiamgylch. Gallent hwy amaethu eu tir ganol dydd goleu, lladd a dyrnu eu hyd a phorthi eu praidd ar y bryniau; yr oedd y wlad wedi ei thlodi, ond nid wedi ei llwyr anrheithio. Gwesgid ar bopeth gan ysbeiliadau garsiynau'r gwahanol drefi a chan heidiau o Fohemiaid ac anturiaethwyr[7] arfog yn anrheithio; rhuthrai'r rhain allan o'r llwyni gyda'r nos fel bleiddiaid i geisio ysglyfaeth. Ac eto, dihangai'r pendefigion yn eu cestyll caerog rhag y colledion hyn. Wedi ymgyfoethogi yn llawnder y ganrif o'r blaen ni ofalent hwy am ddim ond mwynhau eu golud. Ni bu moethusrwydd erioed mor afradlon ac ynfyd. Gwisgai'r merched am eu pennau dyrau aruthr eu maint yn llawn o berlau a lasiau; ar flaenau eu hesgidiau crogai cnapiau o aur; ac yr oedd eu gwisgoedd o felfed, o sidan neu o bali, ac yn disgleirio gan feini gwerthfawr.
Hyd yn hyn ni feddai'r teithiwr ieuanc un syniad am y golud hwn, ond digwyddodd anturiaeth heb ei disgwyl i agor ei lygaid ar y peth.
Yr oedd newydd basio trwy bentref tlodaidd lle y gwelsai'r trigolion yn brysur yn ceisio dal llyffaint mewn llyn i'w cinio, pryd y cafodd ei hun o flaen castell. Cylchynid ei furiau â ffos yn llawn o ddŵr rhedegog, ac ar y dŵr nofiai haid o elyrch claerwyn eu plu. Wrth wylio'u symudiadau gosgeddig, clybu Remy yn sydyn anferth dwrf yn codi o'r tu ôl iddo. Trodd a gwelodd ferch ifanc a'i cheffyl wedi rhusio ac yn rhedeg tua'r ffosydd. Safai llawer o foneddigion a llawer o weision wrth y bont, ac yn eu cyfyngder yn codi eu breichiau a'u lleisiau. Ychydig eiliadau'n hwy a byddai'r march dychrynedig wedi ei fwrw ei hun i'r dŵr. Yn nhwymniad y foment, ac heb ystyried y perigl, neidiodd Remy i gyfarfod ag ef, cydiodd yn yr afwynau, a chymerodd ei lusgo ganddo hyd at lan y gamlas, ac yno tripiodd y ceffyl. Trwy hynny bwriwyd merch y castell o'i chyfrwy tros ben yr anifail; ond daliodd Remy hi yn ei freichiau a gosododd hi'n dyner ar y llawr.
Digwyddodd hyn oll mor sydyn nes bod y ferch ifanc eisys ar ei thraed a bron wedi bwrw ymaith ei dychryn erbyn i'r boneddigion gyrraedd. Ac am Remy, neidiasai ef ar ôl y march, ac nid hir y bu cyn ei ddwyn yn ôl gerfydd yr afwyn.
"Dyma fo, Perinette, dyma fo," ebr yr hynaf o'r boneddigion, yn amlwg yn ateb i gwestiwn y ferch ifanc. "Tyrd yma, lanc dewr, fel y caffom ddiolch i ti am dy gymwynas i fy merch i."
"Hebddo ef mi fuasai ar ben arnaf," meddai Perinette, â'r cryndod eto heb lwyr ado'i llais.
"Dowch, dowch, y mae'r cwbwl drosodd," ebr gŵr y castell, dan anwylo ei llaw; "ond pam ddiawl mynd i gyfarfod â'n gwesteion ar farch? Ond 'ran hynny, dyma nhwy i gyd wedi cyrraedd, a'r cyfan sy genti i'w wneud yw eu croesawu nhwy."
Archodd Perinette yn chwai i wesyn ifanc dwysu ei cheffyl i'r castell, a gwahoddodd Remy i'w ddilyn; yna rhodiodd rhagddi efo'i thad i gyfarfod â nifer o wragedd a gwŷr bonheddig a gyfeiriai tua'r bont godi.
Yr oedd gwledd fawr i fod y dydd hwnnw yng nghastell yr arglwydd de Forville, ac yr oedd holl fonedd y cylchoedd wedi eu gwahodd iddi. Ar ôl dal swyddi pwysig, a thrwy'r rheiny chwyddo ei ffortiwn yn ddeg cymaint, yr oedd yr arglwydd de Forville yn byw mewn cyfoeth tywysogaidd, heb arno ofal am ddim ond gwneud ei fywyd, yn ei eiriau ef ei hun, "yn llwybr dymunol i Baradwys." Cawsai Remy ei osod dan ofal goruchwyliwr y castell gan Perinette, a gwisgwyd amdano yn hardd yn lifrai'r arglwydd de Forville, a daeth i lawr i'r brif neuadd gyda bechgyn eraill y castell.
Yno gosodasid bwrdd mwy na thrigain troedfedd o hyd ac arlwy ryfeddol arno. Ar ei ddau ben safai adeiladau coed, mynydd Parnassus oedd un, gydag Apollo a'r Awenau, a'r llall yn uffern, a'r ellyllon i'w gweled ynddi yn rhostio'r colledigion. Yn y canol gwelid peth fel pastai aruthrol yn llawn o gerddorion, ac fel y deuai'r gwesteion i mewn dechreuai'r rheiny ganu symffoni swynol wedi ei chyfansoddi ar alaw enwog Y Gŵr Arfog.
Aeth pawb i'w le. Ar gyfair pob gwestai yr oedd yno blat, dysglen arian, pleth o flodau'r gwanwyn, ac un o'r ffyrch bychain oedd wedi dod yn ddiweddar yn ffasiwn yn y tai bonheddig. Bara had carwai yn unig a rennid, a gwin gyda saets neu rosmari.
Gosododd pob gwestai ei napcyn ar ei ysgwydd, a bwytaodd y ddysglaid gyntaf yn sŵn yr offerynnau. Wedi gorffen hynny, agorodd y diawliaid eu huffern a thynasant ohoni gyflawnder o adar rhost a phasteiod, a rhannwyd y rheiny â'r ager yn codi oddi arnynt. Wedyn, pan ddaeth tro'r ffrwythau, cododd Apollo a'r Awenau, a bwrw o'u deutu ddyfroedd pêr a ddisgynnai fel glaw peraroglau ar bob llaw; ac yn rhith y march adeiniog, Pegasus, canodd Normaniad un o gerddi yfed ei wlad, cerdd a briodolid i Basselin[8] ei hun:
Y clincian a garaf yw clincian potelau, |
Mil gwell yfed gwin wrth y tân gyda'r nos, |
Cymeradwyai'r gwesteion hyn mewn afiaith a hwyl.
"Myn Bartholomew Sant! Dyna beth 'rwyf i 'n i alw'n gân," ebr offeiriad mawr codog, yr oedd ei blat bob amser yn llawn a'i wydryn yn wag, "pe bai pawb o'r un feddwl a Phegasus, ni cheid gweled Ffrainc wedi ei gadael i'r gwŷr arfog."
"Wel, yn siwr ddigon," atebai'r arglwydd de Forville, "pa ddiben yw ymladd cymaint â'r Bwrgwyniaid a'r Saeson, a hwythau'n gryfach?"
"Ac yn gadael i ni gael y degwm," ychwanegai'r offeiriad.
"Y bobol sydd heb eiddo sy'n pleidio'r rhyfel," ebr rhyw reithior goludog.
"Fel pe gwnai wahaniaeth mawr iddynt hwy fod yn Ffrancod neu rywbeth arall!"
"Fel pe bai'n bosibl iddynt berthyn i neb byth ond i genedl fawr y bwbachod."
"I'r diawl â'r ynfydion."
"Dywedodd Duw 'Tangnefedd i ddynion o ewyllys da'!"
"Sef i'r sawl sy'n brecwasta, yn ciniawa ac yn swperu."
"Heb anghofio'r Benedicite."
"Na'r perlysiau."
Yn wir, yr oeddynt newydd roi'r perlysiau ar y bwrdd, er mawr foddhad i'r boneddigesau a oedd heb fwyta nemor ddim hyd yn hyn ond tipyn o'r pasteiod; wedyn dygodd y gweision lestri llawn o beraroglau poeth fel y gallai pawb o'r gwesteion ddal ei wallt, ei ddwylo a'i ddillad yn yr ager pêr; a chododd pawb i fynd i neuadd y ddawns.
Bwytaodd Remy a'r gweision weddill y wledd; a phan oedd yn ymadael, anfonodd Perinette iddo bwrs go lawn, a dymunodd arno ei fwynhau ei hun er ei mwyn hi.
Yr oedd yr anrheg yn fwy o werth fil o weithiau nag un yr eneth dlawd o Domremy, a dylasai'r cyngor fod yn fwy dymunol i'r llanc. Eto, trysori'r tair ceiniog a roddasai Jeanne iddo a wnâi efe a chadw ei chyngor yn ei gof. Hynny oedd am ei fod yntau hefyd wedi ei fagu ymhlith y gwerinos hyn na feddent ddim namyn mamwlad y dymunent ei chadw; yntau er yn fore wedi arfer caru ei bobl yn well nag ef ei hun, a gashâi â'i holl reddfau iau'r tramorwr, ac a fynnai gadw, â phris ei fywyd o bai raid, bethau hanfodol y genedl, sef y brenin, y faniar, a saint gwarcheidiol Ffrainc.