Bywyd a gweithiau Azariah Shadrach/Pennod III
| ← Pennod II | Bywyd a gweithiau Azariah Shadrach gan Josiah Jones, Machynlleth |
Pennod III-Ei ddawn broffwydol → |
PENNOD III.
AMCANASOM hyd yn hyn osod prif ffeithiau a helyntion bywyd Shadrach, fel dyn a gweinidog, o flaen y darllenydd. Ein hamcan penaf yn awr yw edrych ar ei lafur awdurol: a. gallwn sicrhau y darllenydd yn mlaen llaw, os bu ei lafur fel gweinidog yn fawr, fod ei lafur fel awdwr yn llawn cymaint. Yn y ddau gymeriad, bu mewn llafur, o leiaf, yn helaethach na nemawr o neb yn ei oes. Gan nad beth am ei dalentau ef a'u talentau hwythau, y mae yn ddiau y gallai Shadrach gyfeirio, ar ddiwedd ei oes, at y rhan fwyaf o'i gydlafurwyr, a dyweyd am dano ei hun fel Paul, "Mi a lafuriais yn helaethach na hwynt oll."
Heb feddwl am gysylltu ei lafur gweinidogaethol a'i lafur awdurol â'u gilydd, y mae yn ddiau genym fod y naill neu y llall yn fwy na digon i ddynion yn gyffredin: ac o dan y cyfan o'i lafur, nid llawer a allent ymgynal. Ni a obeithiwn y ceidw y darllenydd ei lafur fel gweinidog mewn cof, tra fyddom yn taflu cipolwg ar ei lafur fel awdwr. Y mae hyn yn angenrheidiol er gwneud cyfiawnder â Shadrach. A chyn myned yn mhellach, goddefer genym ddyweyd ein bod, drwy gryn lawer o lafur, ac ychydig o draul, wedi llwyddo i gael y rhan fwyaf o'i lyfrau at eu gilydd: ond er ysgrifenu o honom ddegau o lythyrau, at bob math o bersonau, cyhoedd ac annghyhoedd, yn Nghymru a Lloegr, eto, y mae yn ofidus genym feddwl fod rhai o honynt ar ol. Ac nis gallwn roddi adolygiad manwl o'r llyfrau sydd genym; ond ni a roddwn fras-gyfrif am danynt, fel y gallom drosglwyddo, hyd y gallom, o leiaf lechres o'u henwau i'r oes a ddel. Gan fod llawer o hynodrwydd yn perthyn i enwau llyfrau Shadrach, ni a'u gosodwn yn llawn o flaen y darllenydd. Y cyntaf ydyw,
"Allwedd Myfyrdod; neu arweinydd i'r meddwl segur: yn cynwys dwy ar bymtheg o bennodau, yn nghyd a hymnau yn canlyn pob un o honynt. Dat. ii. 5; 1 Cor. x. 12." Argraffwyd hwn gyntaf yn Machynlleth, oddeutu y flwyddyn 1801. Dywedir ganddo ef ei hun am y llyfr, "Er nad oedd fawr o beth, eto fe argraffwyd, ac fe werthwyd miloedd o hono; yr hyn a fu yn anogaeth i mi i gyhoeddi rhagor o'm myfyrdodau o dro i dro." Nid ydym yn gwybod pa sawl argraffiad a fu o hono, ond dywedai Shadrach ei hun, yn y flwyddyn 1810, ei fod wedi cael ei argraffu bedair gwaith mewn ysbaid wyth mlynedd; a diau fod argraffiadau diweddarach wedi eu cyhoeddi o hono. Cyhoeddwyd argraffiad hylaw o hono yn Nghaerfyrddin, yn y flwyddyn 1849, gan M. Jones, Heol-y-prior. Yn y llyfr hwn y mae yr awdwr yn edrych ar wahanol wrthddrychau, a gweithrediadau natur, yn nghyd ag amryw weithredoedd dynion, ac yn eu defnyddio fel cynifer o hoelion wedi eu gosod mewn lle sicr, er mantais iddo ef i gael crogi swp o feddylddrychau ysbrydol wrthynt. Mewn gair, amcan y llyfr hwn yw gwneud "allweddau," neu agoriadau, o wahanol bethau, megys glan y môr, glan yr afon, y mynydd, yr ardd, y gwlaw, a'r gwlith, fel y gallai myfyrdod drwy eu cymhorth fyned at bethau ysbrydol a thragywyddol. Nid oes ynddo yr un ymgais at ysbrydoli pethau naturiol; ond yr ymgais yw ymgodi drwy gymhorth association of ideas, neu gysylltiad meddylddrychau, oddiwrth y gweledig a'r teimladwy, at yr anweledig a'r ysbrydol. Yn gyffredin y mae y byd materol, a gweledig, yn cuddio yr ysbrydol oddiwrth bobl; ond i feddwl Shadrach yr oedd pob peth perthynol i'r byd hwn fel mynegfys i gyfeirio ei sylw at bethau gwell ac uwch. Terfynir pob pennod â'r dymuniadau gweddigar a gyffröid yn ei feddwl gan y myfyrdod blaenorol; yn nghyd ag ychydig bennillion tarawiadol. Rhaid i ni addef ein bod yn caru y cynllun yn fawr. Y nesaf yw,
"Gweledigaeth y March Coch." Methasom yn dêg a chael golwg ar y llyfr hwn, ac felly nid oes genym ddim i fynegu am dano. Gallem feddwl iddo gael ei gyhoeddi oddeutu 1802-3. Y nesaf yw,
"Drws i'r meddwl segur i fyned i mewn i weithio i Winllan y Per Lysiau. Machynlleth: argraffwyd gan E. Pritchard, 1804." Llyfr yw hwn yn traethu yn syml am briodoleddau Duw. Gallem feddwl fod yr awdwr yn ystyried ei bod yn anmhosibl myned i Winllan y Per Lysiau i weithio, heb gael adnabyddiaeth y gywir o Dduw yn gyntaf. Y nesaf yw,
"A Looking Glass; neu Ddrych Cywir, i ganfod y gwrthgiliwr yn ei ymadawiad â Duw, ac yn ei holl lochesau dirgel, ac yn ei grwydriadau yn yr anialwch ac yn Babilon; ac hefyd yn ei ddychweliad adref at Dduw drachefn. Dat. ii. 5; 1 Cor. x. 12. Caerfyrddin: argraffwyd gan John Evans, yn Heol-y-prior." Cyhoeddwyd y llyfrau blaenorol, oddieithr y cyntaf, ganddo tra yn aros yn Llanrwst; ond yn nglyn â'r llyfr hwn, y mae yn galw ei hun-Azariah Shadrach, gweinidog yr efengyl yn Llanbadarnfawr. Gan fod y rhagymadrodd yn fyr ac yn nodweddiadol, ni a'i rhoddwn yn llawn:
"Gan nad wyf yn bwriadu galw neb ar y ddaear yn dad i mi, am hyny yr ydwyf yn cyflwyno hyn o LYFR bychan i dy ofal di, O ardderchocaf Dad TRAGYWYDDOLDEB, ac ARGLWYDD ESGOB CAERSALEM NEWYDD, gan ddymuno yn ostyngedig arnat ti i olygu drosto, a maddeu'r camsyniadau a'r ffaeleddau sydd ynddo, a gosod dy sêl wrtho, fel y byddo ef o fawr les a bendith i Dywysoges y Taleithiau, sef i Sion wan, sydd yn ceisio dyfod i fyny o'r anialwch a'i phwys ar ei Hanwylyd.
Hyn yw gweddi a dymuniad dy annheilwng was,
Penpontbren, Ebrill 21, 1807.
A. S.
Pwy byna' breintio'r Drych Gwrthgiliwr, Heb gael cenad gan ei awdwr, Fe gaiff boen a chosb yn sicir, Am iddo gynyg dwyn ei lafur.
Diau fod y darllenydd yn cydweled â ni fod y rhagymadrodd yna, a dweyd y lleiaf, yn ddigon gwreiddiol. A gallem gasglu oddiwrth y pennill fod Shadrach yn benderfynol o amddiffyn ei rights. Ond, a barnu oddiwrth ei gymeriad cyffredin, gallem feddwl nad yw y boen a'r gosb a fygythir yn ddim rhagor na phoen a chosb cydwybod.
Y mae natur a chynwysiad y llyfr hwn yn ddigon amlwg yn ei enw; ac yn mhob peth, y mae yn ymgeisio at lanw ei enw. Gallwn ddyweyd yn dra phriodol am y llyfr hwn, "fel y mae ei enw, fel hyny hefyd y mae yntau." Y mae yn meddu ar fwy o gyfanrwydd na llyfrau Shadrach yn gyffredin; ac ystyrir ef gyda'r goreu o honynt. Y mae y cyfanrwydd y cyfeiriasom ato yn rheswm dros y rhagoriaeth hwn; a dywedir fod yr awdwr ynddo yn darlunio ei deimlad a'i brofiad ei hun, yn yr anffawd alarus y bwriadwn gyfeirio ati eto; a diau fod hyny yn rheswm arall dros ei ragoriaeth. Ar y pethau a deimlasom, ac a brofasom ein hunain, y gallwn ysgrifenu oreu. Yn y llyfr hwn y mae yr awdwr yn dilyn gorchymyn ein Harglwydd i Petr, " Tithau pan y'th dröer, cadarnha dy frodyr." Argraffwyd hwn ddwy waith mewn ysbaid dwy flynedd o'i gy hoeddiad; ac erbyn 1845, dywedir fod cynifer ag 8000 wedi eu gwerthu, Gwelsom gopïau o argraffiad Caerfyrddin yn 1807; un eto yn 1820; eto, un arall yn 1829, gan Evan Jones, yr hwn sydd yn ein hysbysu ei fod ef wedi "prynu hawl idd y llyfr hwn;" yn nghyd a chopi o argraffiad arall nas gwyddom ei ddyddiad. Y mae yn dda genym hysbysu, hefyd, fod argraffiad glanwaith a hylaw o hono wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar yn y Bala, gan Griffith Jones.
Yn y flwyddyn 1845, cyhoeddwyd cyfieithiad Saesonaeg o'r llyfr hwn, dan yr enw "The Backslider's Mirror: a popular Welsh Treatise, translated from the ancient British Language, by EDWARD S. BYAM, Esq., late of the Mauritius. Bath: Binns & Goodwin; London: Simpkin, Marshall, & Co." Cyflwynir y llyfr yn y cyfieithiad hwn i Sir Fowell Buxton, Bart. Bu y cyfieithydd am hir amser yn Chief Magistrate yn Mauritius; ac ymddengys ei fod yn bleidiwr ffyddlon i'r caethion yn erbyn gormes ereill. Byddai yn dda i'r dynion ieuainc hyny sydd yn diystyru ein llenyddiaeth, ddarllen rhagymadrodd y gŵr hwn i'r cyfieithiad. Wedi cyfeirio at ein hen lawysgrifau, yn y meddiant o'r rhai, medd efe, y mae y Cymry ar y blaen ar unrhyw bobl ereill yn Ewrop, o ran eu rhifedi a'u hamrywiaeth; ac wedi cyfeirio at derfynau cyfyng ein llenyddiaeth, drwy fod yr iaith Saesoneg a'i holl gyflawnder o gyfoeth yn gwasgu arnom, y mae yn sylwi, yn neillduol, y gallwn ymffrostio eto mewn un peth ar waethaf ein terfynau cyfyng; hyny yw, nad oes un llyfr afiach—un yn cynwys gwenwyn meddyliol—un y gallwch ei alw yn briodol yn "llyfr drwg," wedi cael, nac yn cael, ei gyhoeddi yn ein plith. A dywed yn mhellach am y llyfrau oeddynt y pryd hwnw wedi cael eu cyhoeddi yn ddiweddar yn ein plith, "that they are of such a description as would do honour to the most vast, renowned, and polished nations of Europe;" a chyfeiria yn neillduol at Eiriadur Ysgrythyrol Charles o'r Bala, fel engraifft. Gosodasom ei uchel ganmoliaeth yn ei eiriau ei hun, fel na byddai neb o'r rhai sydd yn hoff o ddiystyru ein llenyddiaeth yn cael lle i ddyweyd ein bod wedi rhoddi ein geiriau ein hunain yn ei enau. Y nesaf ydyw,—
"Perlau Calfaria; neu Arian Gwaedlyd y Groes, wedi eu codi allan o Fanc Caersalem, a chwedi cael eu pwyso yn Nghlorianau y Cysegr; ac Aur efengylaidd, wedi cael ei gloddio allan o Fŵn-gloddiau'r Gyfraith Seremonïol; lle y dangosir sylwedd llawer o'r Types a'r Cysgodau, mewn difrifol Fyfyrdodau. Mat. xiii. 46; Preg. x. 19; Dat. iii. 18. Caerfyrddin: argraffwyd gan Jonathan Harries, yn Heol-y-Brenin, 1808." Y mae y llyfr hwn yn cynwys rhes o fyfyrdodau:-1. Ar fodolaeth Duw. II. Ei Briodoleddau, III. Ei Deitlau. IV. Ar y Gair. V. Ar Grist. 1. Ar Berson Crist. 2. Swyddau Cyfryngol Crist. 3. Darostyngiad Crist. VI. Myfyrdodau ar Grist fel Sylwedd y Cysgodau. VII. Ar Grist fel Sylwedd yr Aberthau, a phethau ereill. VIII. Ar Deitlau Crist. Crynodeb o brif athrawiaethiau crefydd yw hwn, yn nghyd a'r profion ysgrythyrol ar ba rai y gorphwysant; heb nemawr o ymgais at ymresymiad manwl. Dan y pen cyntaf, fodd bynag, yr ydym yn cael engraifft o ymresymiad da; a gobeithiwn y bydd yn foddhaol gan y darllenydd ei weled:—"Fe ymddengys yn eglur," meddai, "fod yn rhaid i'r greadigaeth fod er tragywyddoldeb, neu roddi bod iddi ei hun, neu gael ei bod gan rywun arall. Ond pe buasai y greadigaeth er tragywyddoldeb, yna, hi fuasai o angenrheidrwydd yn anfeidrol, yn ddiadfeiliol, yn annghyfnewidiol, ac uwchlaw. bod yn agored i gael ei dystrywio na'i niweidio gan ddim, Ac nis gallasai'r greadigaeth roddi bod iddi ei hun, canys rhaid i'r hyn a roddo fod i beth, i fod o. flaen yr hyn a gaffo ei fod ganddo; am hyny y mae yn rhaid fod y greadigaeth wedi derbyn ei bod oddiwrth rywun arall. Nid ydym yn meddwl y gall y darllenydd gael llawer gwell ymresymiad na hwn yn y Burnett Prize Essay. Gan fod rhagymadrodd y llyfr hwn eto mor nodweddiadol, ni a gymerwn ein cenad i roddi rhan o hono o flaen y darllenydd:
"Fy anwyl Gyfeillion a'm Cydwladwyr,—Yr ydwyf wedi eich anerch yn barod â Drychau i chwi ganfod eich gwynebau; yn bresenol yr ydwyf yn eich anerch â Pherlau i addurno a difyru eich meddyliau; ac hefyd yn eich anerch âg arian ddigon, o ddwys Egwyddorion; ac Aur Efengylaidd. Mewn cysgod y cawd sylwedd.
Gan fod llawer o honoch wedi dangos parodrwydd i dderbyn fy Nrychau mewn modd caredig, yr ydwyf yn hyderu na wnewch chwi ddim gwrthod y Perlau, y rhai sydd yn llawer mwy gwerthfawr a defnyddiol.
******
Hyn yw dymuniad eich annheilwng was yn yr efengyl,
Ebrill 23, 1808. ———————————— A. S.
Paid a blino yn ei ddechrau,
Rhag na chei di ddim o'r Perlau;
Dos, a darllen ef yn gyfan,
Ti gei gwrdd â'r Aur a'r Arian."
Yr argraffiad diweddaf a welsom o hwn, oedd un Caerfyrddin, yn y flwyddyn 1829, E. Jones, Heol-y-prior. Y nesaf yw,
"Clorianau Aur, i Gristionogion gael pwyso eu profiadau a'u hwyliau crefyddol: lle y dangosir y gwahaniaeth sydd rhwng hwyliau a chynhyrfiadau neillduol yr Ysbryd Glân, a'r hwyliau sy'n tarddu oddiar dymherau naturiol. Mewn ffordd o ymddyddan rhwng Paul a Silas.
Waith i mi bwyso gormod ar fy nhymherau gwan,
'Rwy'n aml dan y tonau, ac weithiau ar y lan;
Cadernid y cyfamod, a choncwest Calfari,
Esgyniad ac eiriolaeth, yw sail fy ngobaith i.
Aberystwyth: argraffwyd gan James a Williams, 1809. Traethodyn dwy geiniog yw hwn, wedi ei gyflwyno i "Gristionogion o bob enw," gan obeithio y bydd i'r bendigedig Dduw ei fendithio, "i'ch gwasgu chwi yn gyffredin i chwilio yn fanwl pa beth sydd genych erbyn gwynebu'r sylweddolfyd mawr tragywyddol." Ymhola i bedwar peth:-1. Pa beth sydd yn profi fod yr Ysbryd Glân yn Dduw. II. Pa beth yw yr Ysbryd Glân i'w bobl. III. Pa beth yw y gwahaniaeth sydd rhwng yr hwyliau sydd yn tarddu oddiar dymherau naturiol yn unig, a'r hwyliau santeiddiedig sydd yn cael eu cynhyrfu, mewn modd neillduol, gan yr Ysbryd Glân. IV. Pa beth yw y gwahaniaeth sydd rhwng y gwir Gristion a'r rhagrithiwr. Yr ydym yn ystyried y llyfryn hwn yn un gwir dda: a chwenychem yn fawr ei weled yn llaw pob un tueddol i hwyliau, yn enwedig mewn adeg o ddiwygiad. Y nesaf yw,—
"Blodau Paradwys, yn llawn o fêl; neu ddifrifol fyfyrdodau ar amrywiol o'r enwau, a'r teitlau, a'r cyffelybiaethau rhyfeddol ag y mae y duwiolion ac Eglwys Dduw yn gael yn yr Ysgrythyrau Santaidd. Caerfyrddin: argraffwyd gan J. Evans, Heol-y-prior, 1810." Mewn cyfeiriad at deitl y llyfr hwn, y mae yr awdwr yn gobeithio y bydd ei "anwyl gyfeillion a'i gydwladwyr," fel "gwenyn," yn ddiwyd i sugno mêl o gysuron i'w heneidiau o bob blodeuyn o honynt. Y mae y teitl yn gyflawn hysbysiad am gynwysiad y llyfr hwn. Ni welsom ond un argraffiad o hono. Y nesaf yw,
"Trysorau'r Groes, wedi cael eu cyflawn agor ar ddydd marchnad yr efengyl, ac yn cael eu cynyg yn rhad tra parhao'r farchnad i'r penaf o bechaduriaid; lle y dangosir rhagoriaeth y cyfamod gras ar y cyfamod o weithredoedd; gogoniant y gyfraith a gogoniant yr efengyl. Lle y dangosir hefyd beth yw ffynon y cyfamod gras, natur y cyfamod, trysorau y cyfamod, gwaed y cyfamod, cadernid y cyfamod, a'r modd ag y mae Duw yn gwneud ei hun drwodd i'w blant mewn cyfamod; yn nghyd. a nodau y bobl sydd yn y cyfamod yma. Mewn llafurus fyfyrdodau. 2 Sam. xxiii. 5.
Bendithion ar fendithion, trysorau angeu loes,
Grawnsypiau mawrion addfed yn hongian ar y groes,
Sydd yn cwmpasu'm henaid, rhinweddau mawr eu grym,
A minau yn y canol, heb allael d'wedyd dim.
"Yr ydwyf yn ddiolchgar iawn i chwi am eich caredigrwydd, ac am y derbyniad a wnaethoch o'r hyn a ysgrifenais yn barod; ac yr ydwyf yn gobeithio y bydd i'r Arglwydd fendithio'r tudalenau canlynol i'ch cadarnhau yn egwyddorion iachusol y. Grefydd Gristionogol, ac i feithrin profiad efengylaidd yn eich cyflyrau; ac yr wyf yn gobeithio yn eich gwaith yn myfyrio ar y cyfamod gras, y dewch i weled fod genych ddigon o fodd i fyw yn wyneb marw, a bod genych ddigon o drysorau yn wyneb tlodi, ac y deuwch chwi i weled fod y cyfamod gras yn ddigon o ffon cynaliaeth i'ch eneidiau ar y rhiwiau, yn y nos, ac yn y tywydd garw ar eich profiad.
Hyn yw dymuniad eich annheilwng was, Rhagfyr 17, 1810.
A. SHADRACH.
Ni welsom ond un argraffiad o hono, Os ydyw teitl y llyfr hwn yn rhy hir i foddio chwaeth dda, y mae pobl, erbyn hyn, wedi myned yn rhy bell yr ochr arall. Os na ddylai teitl fod yn hirwyntog, eto dylai fod o hyd digonol i roddi awgrym am gynwysiad y llyfr. Dywed yr awdwr yn ei ragymadrodd, fod hwn y seithfed tro iddo anerch ei gydwladwyr âg ychydig linellau o'r argraffwasg; ond os cyfrifir y nifer blaenorol, ceir gweled fod hwn yr wythfed tro, ac nid y seithfed, fel y dywedir. Nis gwyddom pa fodd i gyfrif dros hyn. Ai tebyg fod ei lyfrau eisoes yn rhy aml i'r awdwr gadw cyfrif o honynt? Ddarllenydd anwyl! ni fynegwyd dim o'r baner eto. Ar ddiwedd y llyfr hwn, y mae'r awdwr yn ein hysbysu fod ganddo lyfr hymnau yn agos yn barod i'r argraffwasg. Y maent i fod ar destynau ysgrythyrol; ac fe fydd y testynau yn cael eu rhoddi i lawr ar frig y ddalen, a dwy neu dair llinell o sylwadau arnynt, o flaen yr hymnau." Y nesaf yw," —
Goleuni Caersalem; neu gyfeillachau'r dysgyblion yn Jerusalem; lle y traethir yn ddifrifol am amrywiol o bethau pwysfawr, ar ddull o ymddyddan rhwng yr apostolion, mewn deg ar ugain o gymdeithasau (societies) yn Jerusalem; lle y gwneir sylwadau ar ugeiniau o ysgrythyrau, a dangosir ugeiniau o nodau gwir dduwioldeb. Ac y mae hymnau ar ol pob un o'r pennodau, ar ddull yr apostolion yn canu ar ddiwedd eu cymdeithasau. Act. i. 15; ii. 42, 44. Caerfyrddin: argraffwyd gan E. Jones, Heol-y-prior." Tybiwn y bydd rhagymadrodd y llyfr hwn yn foddhaol yn ei grynswth:—
"AT EGLWYS DDUW.
Yr ydwyf yn cyflwyno hyn o lyfr bychan i dy ofal di, o ardderchocaf Dywysoges y Taleithiau, sef i ti, O anrhydeddusaf Briodasterch Tywysog Siloh, sef Mab y Brenin Alphia. Byddi di a'th briod, O odidocaf Bendefiges, yn teyrnasu ar fryniau gogoniant, a'ch coronau yn ddysglaer ar eich penau, pan y byddo coronau'r byd wedi diflanu, a phan y byddo holl deyrnasoedd ac ymherodraethau daear wedi colli eu llewyrch i gyd o'r bron.
Er mor deg yw dy draed mewn esgidiau, O Ferch Pendefig, ac er mai gemwaith aur yw dy wisg; ac er mor hardd yw dy ruddiau gan dlysau, a'th wddf gan gadwyni; ac er dy fod wedi dy wisgo â'r haul, a'r lleuad dan dy draed, ac ar dy ben goron o ddeuddeg seren, yr wyf yn hyderu ar dy foneddigeiddrwydd, na wnei di ddiystyru hyn o wasanaeth bychan o law un o'th annheilwng weision. Fe fuasai yn dda genyf pe gallaswn dy wasanaethu yn well; ond mi a debygwn weithiau y byddwn yn foddlon i wylo dagrau o waed er dy fwyn, pe gallwn, a bod hyny o ryw les i ti.
O ardderchocaf, ac O wynfydedig Wraig yr Oen, yr ydwyf yn gadael hyn o lyfr bychan yn dy ofal; a pha beth bynag sydd ynddo yn rhy wael ac yn rhy annheilwng o'th fawrhydi, fel Tywysoges y Nefoedd, tafl dy fantell foneddigaidd o gariad drosto; a pha beth bynag ag sydd ynddo yn ol meddwl calon dy oruchel a'th ardderchog Briod, dyro ef i gadw yn ystafell dy galon; a phan y byddot ti yn ymddyddan â'th Briod yn ystafell- oedd gweddi a chymundeb, cofia finau, y gwaelaf o'th weision, wrtho
Hyn yw dymuniad dy annheilwng was,
A. S."
Y mae y wyneb-ddalen yn ddigon i ddangos cynllun y gwaith. Prif bynciau yr ymddyddanion ydynt—I. Mawredd trueni dyn trwy'r cwymp II. Llitiriadau galarus proffeswyr. III. Rhyfeddodau yr iachawdwriaeth. IV. Y pechodau sydd yn barod i'n hamgylchu. V. Yn nghylch pa bethau y dylem holi ein hunain. VI. Y gwahaniaeth sydd rhwng rhith a sylwedd. VII. Gogoniant yr eglwys yn y dyddiau diweddaf. Yr ydym yn caru'r cynllun yn fawr; a diamheu genym fod y llyfr hwn wedi bod yn "oleuni" mewn gwirionedd i lawer meddwl duwiol mewn awr gyfyng.
Erbyn hyn, yr ydym wedi cael allan mai yn Aberystwyth yr argraffwyd y llyfr hwn gyntaf, gan James a Williams. 1812. Ni ddywedir pa bryd y cyhoeddwyd ef yn Nghaerfyrddin; ni welsom ond y ddau argraffiad hyn o hono. Y nesaf ydyw,—
"Udgorn y Jubili, yn cyhoeddi rhyddid i'r Hottentotiaid; neu Hymnau newyddion, ar amryw destynau, ac yn neillduol ar lwyddiant yr efengyl. Esaiah. xxiv. 16. Caerfyrddin: argraffwyd gan John Evans, yn Heol-y-Farchnad isaf. 1818." Hysbysir ni ganddo na fu un o hymnau y llyfr hwn yn argraffedig o'r blaen. Gallem feddwl mai at y llyfr hwn y cyfeiriai Shadrach ar ddiwedd "Trysorau y Groes;" ond nid yw ei gynlluniad yn hollol gyfateb i'r hyn a ddywedwyd yno y byddai. Y mae yr hymnau ar destynau ysgrythyrol mae yn wir; ond nid yw "y ddwy neu dair llinell o sylwadau" yn eu blaenori, fel yr addawyd. Yr ydym yn credu fod yr hymnau a ddilynant y gwahanol bennodau yn ei lyfrau ereill, yn rhagori ar y rhai a gynwysir yn y llyfr hwn. Hawddach yw gwneud hymn dda pan fyddo myfyrdod blaenorol ar bwnc wedi rhoddi cynhyrfiad i ddyn, na phan fyddo yn eistedd, fe allai mewn gwaed oer, i gyfansoddi hymn yn unswydd. Tra fyddom yn myfyrio yr enynir tân; a rhaid fod tân ynom cyn y bydd tân yn y pennill gyfansoddir. Nid bob amser y mae ffigyrau Shadrach yn yr hymnau hyn yn hapus; ac yn anffodus, y mae yn dwyn enwau personau a lleoedd mor aml i'w hymnau, nes gwneud llawer o honynt yn anghyfaddas i'w defnyddio. Beth feddyliai y darlenydd am glywed y pennillion hyn, er enghraifft, yn cael eu rhoi allan a'u canu mewn cyfarfod cyhoeddus?
CAN ISRAEL YN CYCHWYN GYDA'R GOLOFN.
Ffarwel i fynydd Saphir, ffarwel i Harada,
Ffarwel i dir Maceloth, ffarwel i Tahath dda;
Ffarwel i tithau Taara, ffarwel i Mithca sych,
Ffarwel i dir Hasmona, lle bum yn wael fy nrych.
Ffarwel i dir Maseroth, mi af tua'r hyfryd wlad,
Ffarwel i Benejaacan, ffarwel Horhagidgad;
Ffarwel i dir Jotbatha, ffarwel Ebrona lân,
Farwel i Esion-gaber, mi deithiaf yn y bla'n.
Yn y modd hwn eir dros holl daith yr Israeliaid, nes y cawn ein hunain o'r diwedd yn rhoi
Ffarwel i rosydd Moab, a duwiau Sepharfaim,
A Dibon, Gad, a Nebo, ac Almon-Diblathaim.
Ond na feddylied y darllenydd mai rhywbeth fel yna yw cynwysiad y llyfr i gyd; na, y mae ynddo rai hymnau melusion. Wele enghraifft:
Cefais aml saeth wenwynig at fy mywyd lawer tro,
Nid aiff rhai o'r saethau gefais byth o'm meddwl, byth o'm co';
Er cael gwaetha'r saethau tanllyd, er cael clwyfau, eto'n fyw !
Mae fy mywyd wedi guddio gyda Iesu Grist yn Nuw.
Dirifedi yw ngelynion a'm trallodau yn y glyn,
Af er hyny trwy'r peryglon nes dod fry i Sion fryn;
Cês fy nghuro'n nhrigfa dreigiau ar fy siwrnai lawer gwaith,
Ond rwy'n canfod drwy'r cymylau beth o gyrau pen fy nhaith.
Y nesaf yw,—
"Rhosyn Saron, wedi blodeuo yn nghanol yr anialwch; lle dangosir trwy'r ysgrythyrau, mai dyben cyfryngdod a marwolaeth Crist oedd dwyn iachawdwriaeth gyflawn i holl wrthddrychau y tragywyddol gariad, a hyny mewn modd teilwng o Dduwdod; ac na bu ef ddim marw dros neb ag sydd wedi myned i uffern. Mewn byr fyfyrdodau. Esa. liii. 11. Aberystwyth: argraffwyd ac ar werth gan Samuel Williams, yn Heol-y-Bont. 1816." Argraffwyd ef hefyd yn Llanrwst, gan John Jones, dros William Jones, Trefriw. Ni welsom ond y ddau argraffiad hyn. Y mae y llyfryn hwn yn bur wahanol i'r lleill. Athrawol oeddynt hwy, ond dadleuol yw hwn; neu, fel y dywed y mawrion, ddarllenydd hynaws, yr oeddynt hwy yn didactic, ond dialectic yw hwn. Hysbyswyd ni iddo gael ei fwriadu i wrthweithio dylanwad y "system newydd " oedd ar y pryd yn ymledu yn ein talaeth. Ac y mae hyny yn cydsefyll yn dda â geiriau Shadrach ei hun yn y rhagymadrodd i'r llyfryn hwn:-"Nid ydwyf yn caru cecrus ymddadleu am bethau crefyddol, (medd efe), oblegyd y mae hyny yn tueddu i oeri cariad, i feithrin rhagfarn, ac i fagu ymrysoniadau, yn hytrach nag adeiladaeth dduwiol; ond eto yr ydwyf yn barod i roi rheswm am y gobaith sydd ynof; ac yn y tudalenau canlynol, yr ydwyf yn dywedyd meddwl fy nghalon am ddyben cyfryngdod a marwolaeth Iesu Grist; ac 'na ato Duw i mi ymffrostio ond yn nghroes ein Harglwydd Iesu Grist.' "Gwaed Iesu Grist ei Fab Ef sydd yn glanhau oddiwrth bob pechod,' &c." Ond, fel y mae yn amlwg erbyn hyn, yr oedd Dr. Edward Williams, a'i esbonwyr Cymreig, yn rhy gryfion iddo. Rhaid i ni addef, fodd bynag, fod y llyfr hwn wedi ein harwain i goleddu syniadau llawer iawn uwch am Shadrach fel meddyliwr, nag a feddem o'r blaen. A chynghorem y bobl hyny sydd wedi bod yn siarad yn isel am yr awdwr, i geisio ysgrifenu llyfr llawer gwell na hwn ar ei ochr ef i'r pwnc. Cof gan y darllenydd, feallai, fod Shadrach, mewn cyfeiriad ato ei hun yn darllen gwaith Dr. Whitby, Tillotson, a Fuller, "a gwaith Dr. Williams, o Rotherham," yn "diolch byth" am fod gan bob dyn hawl i farnu drosto ei hun. Rhydd "Rhosyn Saron " gwbl esboniad ar y "diolch" hwn;—cyfodai oddiar wahaniaeth golygiadau. Galwai rhai o'r bobl mwyaf Arminaidd y llyfr hwn yn "Ysgellyn Saron." Ai tybed fod hyn yn profi eu bod yn teimlo oddiwrth ei bigiadau? Os felly, y mae y llysenw roddir ar y llyfr yn fwy o ganmoliaeth iddo na pheidio! Prawf hyn fod ynddo rywbeth. Y nesaf ydyw,
"Cerbyd Aur; neu daith y myfyrdod o'r Arfaeth i Eden, o Eden i Sinai, ac o Sinai i Bethlehem Judea, lle ganed sylwedd yr holl gysgodau, sef Crist yr Arglwydd; lle y gwneir sylwadau myfyrdodol ar ugeiniau o ysgrythyrau, a hymnau yn canlyn y pennodau. Salm xxxix. 12: lxxvii. 12. Caerfyrddin. 1820." Cyhoeddwyd tri argraffiad o'r llyfr hwn; y diweddaf, yr hwn sydd o'n blaen, ydyw un Caerfyrddin, 1857; argraffwyd ac ar werth gan M. Jones, Heol-y-prior. A ydyw y darllenydd yn dechreu blino wrth ein dylyn? Os felly, wele gerbyd aur at ein gwasanaeth 1-Rhoed ei law i ni, a dringed "i'r cerbyd yma." Er ei fod yn gerbyd aur, eto na wangaloned am dro; feallai mai dyma y tro diweddaf y gwahoddir ef i gerbyd fel hwn; ac y mae ganddo eto gryn lawer o ffordd i'w theithio. Yn ei ragymadrodd, dywed yr awdwr wrth ei "anwyl gyfeillion a'i gydwladwyr," ei fod wedi dechreu ar ei daith fyfyrdodol bon er ys llawer o flynyddau; a gobeithia y bydd i'r hanes fer a roddir yma o'r "daith fyfyrdodol hon, i gychwyn llawer o honynt i deithio ar bererindod trwy feusydd eang ffrwythlon yr ysgrythyrau, yn lle teithio trwy feusydd gwagedd a gau bleserau y byd." Anerchir ei" gyfeillion a'i gydwladwyr" fel hyn, ganddo, o " Galltycrib," Mawrth 26ain, 1819. Yn y llyfr hwn, y mae yr awdwr yn personoli myfyrdod; a rhydd y ddosran agoriadol awgrym am gyfansoddiad y llyfr:
"I. MYFYRDOD AR YR ARFAETH DRAGYWYDDOL. Myfi, Myfyrdod, a gefais fy ngeni a'm magu yn mhalas Deall, ac yn 'stafell y Meddwl Dirgel; a chefais ychydig o ddysg yn ysgol 'Mofyngar; ond fe ddaeth yn fy meddwl yn foreu i fyned i deithio yma a thraw i edrych ar ryfeddodau Goruchel Lywiawdwr y byd; ond cyn i mi deithio nemawr, daethum at eisteddfod Jehofa, y Tad, y Gair, a'r Ysbryd Glân, pa rai sydd yn ogyfuwch mewn gallu a gogoniant, ac yn ogyd-dragywyddol; ac yn ymbleseru, yn llawenychu, ac yn tragywyddol ymddedwyddu y naill yn y llall, pryd nad oedd haul na lleuad, ser na phlanedau, pa dynion nac angylion; ac yn eistedd mewn cyngor unol i ddwyn rhyw bethau mawr oddiamgylch, ag y bydd canu am danynt pan byddo amser wedi darfod.
Y mae y llyfr hwn yn dechreu gyda'r arfaeth, ac yn talu sylw i brif ffeithiau yr Hen Destament. Cedwir ieithwedd y ddosran uchod o'r dechreu i'r diwedd. Yr oedd yr awdwr wedi bod yn hwy nag arferol cyn dod a'r llyfr hwn allan. Yr oedd pedair blynedd yn agos â phasio er pan gyhoeddwyd "Rhosyn Saron;" & gallem feddwl fod sychder dadleuaeth wedi diffrwytho ei feddwl, oni bai fod maint y llyfr hwn yn rhoddi esboniad arall. Y llyfr hwn yw y mwyaf o'i eiddo hyd yn hyn. Y mae yn cynwys 200 o dudalenau, yn yr argraffiad diweddaf, mewn llythyren go fân. Y nesaf ydyw,—
"Tabernacl Newydd, wedi cael ei agoryd ar fynydd Calfaria, yn nghyntedd pa un y gall yr Iuddewon a'r Cenedloedd gydganfod hawddgarwch a gogoniant Iesu Grist, yr hwn yn unfryd a groeshoeliasant ar Golgotha; sef myfyrdodau a sylwadau ar rai materion o bob pennod yn agos ag sydd yn y Testament Newydd: mewn dull o ymddyddanion rhwng Iuddewon a Chenedloedd, yn nghylch amrywiol o Destynau a Phregethau Efengylaidd. Hefyd, Hymnau, ar eu dull yn canu ar ddiwedd y cyfarfodydd, Heb. ix. 8. Caerfyrddin: argraffwyd gan Evan Jones, yn Heol-y-prior." Nid oes un dyddiad wrth yr argraffiad hwn; ond hysbysir ni ar argraffiad o Berlau Calfaria gyhoeddwyd yn 1829, fod "y llyfr rhagorol hwnw a elwir y Tabernacl Newydd," y pryd hwnw yn y wasg. Awgrymir drwy hyn fod y llyfr yn adnabyddus o'r blaen, ac y mae genym o'n blaen hen argraffiad o hono, sydd yn ymddangos yn rhy hen i'r flwyddyn 1829; ond yn anffodus, y mae ei wyneb-ddalen yn eisieu. Hwn yw y mwyaf o'i holl lyfrau; a chynwysa dros 300 o dudalenau yn yr argraffiad henaf a welsom, a 300 cywir yn yr ail. Y mae y llyfr hwn yn cynwys 229 o bregethau, mwy neu lai cyflawn, ar destynau o wahanol lyfrau y Testament Newydd. Yr ydym yn tybied mai hwn oedd ystordy mawr y pregethwyr gweiniaid hyny oeddynt yn delio mewn defnyddiau ail-law flynyddoedd yn ol. Ac fel llyfr yn cynwys skeletons pregethau, yr ydym yn meddwl fod y llyfr hwn yn sefyll yn anrhydeddus yn mhlith llu. Y mae yr awdwr wedi bod yn lled hapus yn y cynllun gymerodd i osod ei skeletons allan. Y mae yn dychymygu ei fod yn esgyn i fryn penodol; ac ar y bryn hwnw y mae yn gweled amryw ddynion yn gweithio yn ddiwyd wrth eu galwedigaeth, ac yn ymddyddan a'u gilydd yn siriol. Wedi dynesu atynt, y mae yn tybied, yn gyntaf oll, ei fod yn clywed un o'r enw Asaph yn gofyn yn gyfeillgar i Heber, " Pa. le y buoch chwi, fy anwyl gyfaill, yn treulio y Sabboth diweddaf?" Y mae hyny yn arwain Heber i ddyweyd ei fod wedi bod yn y Tabernacl, yn Bethesda, ac yn Bethlehem. Yna arweinir ef gan ei gyfaill i adrodd y pregethau a glywodd yn y lleoedd hyn, ac yna daw skeletons i mewn yn naturiol dros ben. Bydd y cyfeillion fel hyn yn myned y Sabboth i gyfarfodydd Sinai, a Bethel, a Horeb, a llu o leoedd ereill; ac weithiau i gymanfaoedd Hermon, a Saron, a Sardis, a'r cyffelyb; bryd arall, byddant wedi bod mewn cyfarfod misol yn Salem, neu gyfarfod chwarterol yn Tabor, &c., a mawr yw eu hyfrydwch tybiedig pan yn adrodd i'w gilydd y toraeth pregethau a wrandawsant. Yn sicr, y mae Shadrach wedi bod mor ddedwydd yn ei gynllun gyda'r llyfr hwn, fel nad ydym yn teimlo lawer gwaith mai "esgyrn" pregethau sydd genym. Y nesaf yw,
"Dyfroedd Siloam, yn cerdded yn araf, ac yn wynebu ar yr holl genedloedd; sef myfyrdodau a sylwadau ar y pethau canlynol:—1. Sylwadau ar, ac addysgiadau oddiwrth, amryw o enwau a geiriau ysgrythyrol. II. Sylwadau ar amrywiol o'r cyffelybiaethau ysgrythyrol. II Sylwadau ar hanesion ysgrythyrol. IV. Sylwadau ar wahanol droion Duw. yn ei ragluniaeth at ddynion yn y byd. V. Sylwadau ar gwymp Babilon fawr. VI. Sylwadau ar alwad yr Iuddewon. VII. Sylwadau ar ogoniant y Mil Blynyddoedd. VIII. Sylwadau ar ddirywiad yr eglwys yn y dyddiau diweddaf, a gwrthryfel Gog a Magog. A hymnau yn canlyn y myfyrdodau. Ezec. xlvii. 9. Aberystwyth: argraffwyd gan Esther Williams, 1827." Wedi'r fath wyneb-ddalen, nid oes eisieu i ni ddyweyd dim am gynwysiad y llyfr hwn. Yn ei ragymadrodd, y mae yr awdwr, fel arferol, yn anerch ei "anwyl gyfeillion a'i gydwladwyr," a dywed wrthynt:—"Yr ydwyf yn eich anerch unwaith eto, â'r gyfran hon o'm Myfyrdodau. Chwi fuasech yn eu cael yn gynt, oni buasai llawer o drafferthion blin, a nychdod, a gwendid corfforol, a llesgedd yn y tŷ o bridd; ond yr wyf yn gobeithio y byddant o fendith i chwi eto, i'ch dwyn i fyfyrio llawer yn ngair y gwirionedd." Dyddir hwn Aberystwyth, Ebrill y 4ydd, 1827. Y mae y darllenydd yn gweled mai "araf" iawn yn wir y rhedodd y "Dyfroedd" hyn er cyhoeddiad y llyfr blaenorol; ond na thybier fod yr awdwr yn segur. Na, er cyhoeddiad y Cerbyd Aur, bu yr awdwr yn y drafferth fawr yn adeiladu capel Aberystwyth; ac yn y drafferth fwy fyth yn ceisio talu am dano. Ac heblaw hyny, ddarllenydd, y mae y llyfr hwn yn 300 o dudalenau. Ac i brofi diwydrwydd yr awdwr yn mhellach, gallwn ddyweyd wrth y darllenydd fod yr "Hysbysiad" canlynol i'w weled ar amlen y llyfr hwn:
"Y mae y llyfrau canlynol agos bod yn barod i'r argraffwasg, gan Azariah Shadrach:—1. Gwallt Samson yn cael ei dori. 2. Cerbyd o Goed Libanus. 3. Darn o Bomgranad. 4. Cangen o Rawn Camphir. 5. Myrr Dyferol. 6. Modrwyau Aur. 7. Tlysau Aur. 8. Boglynau o Arian. 9. Maes Boaz. 10. Gwisgoedd y Cysegr. 11. Blodau'r Figysbren. 12 Y Mor Tawdd.
D.S. Ni bydd un o honynt dros werth swllt."
Ddarllenydd anwyl! onid doeth y gwnaethom ddringo i'r Cerbyd Aur, gan fod pen ein gyrfa yn ymddangos eto mor bell! Y nesaf ydyw,
"Gwallt Samson yn cael ei dori, pan oedd yn cysgu ar liniau Dalilah: neu, y Cristion yn colli ei nerth a'i wroldeb mewn dyledswyddau crefyddol wrth gysgu mewn difaterwch; mewn deuddeg o fyfyrdodau ar y pethau canlynol:-1. Myfyrdod ar fywyd Samson. 2. Myfyrdod ar Samson fel cysgod o Grist. 3. Myfyrdod ar Samson yn cysgu ar liniau Dalilah. 4. Myfyrdod ar wallt Samson yn cael ei dori. 5. Myfyrdod ar y Cristion yn colli cymundeb â Duw. 6. Myfyrdod ar y Cristion yn colli heddwch cydwybod. 7. Myfyrdod ar y Cristion yn colli ysbryd gweddi. 8. Myfyrdod ar y Cristion yn colli hyder mabaidd. 9. Y Cristion yn colli ysbryd myfyrdod. 10. Myfyrdod ar y Cristion yn colli ysbryd gwyliadwriaeth. 11. Myfyrdod ar y Cristion yn colli ymddygiad santaidd. 12. Myfyrdod ar y ddyledswydd o hunanymholiad. Yn nghyd â Hymnau ar ol y myfyrdodau, ar ddull Samson yn canu ar ol enill ei fuddugoliaethau, mewn difrifol fyfyrdodau. 1 Tim. iv. 15. Caerfyrddin: argraffwyd yn Swyddfa Seren Gomer, gan W. Evans, 1831." Y mae rhediad y llyfr hwn yn hysbys i'r darllenydd oddiwrth y wyneb-ddalen gyflawn uchod. Y mae yn gynwysedig gan mwyaf o bregethau a hymnau. Cynwysa 180 o dudalenau. Y mae llawer o'r pregethau a'r hymnau hyn yn bur dda; ac, ar y cyfan, yr ydym yn meddwl fod Gwallt Samson yn cael ei ystyried yn deilwng o sefyll yn uchel yn mysg ei lyfrau ereill. Y nesaf ydyw,—
"Cangen o Rawn Camphir; neu Phiol y Fendith: sef sylwadau ar amrywiol ysgrythyrau, ac yn neillduol ar yr ordinhad santaidd o Swper yr Arglwydd: yn mha rai y gosodir allan fawredd cariad, darostyngiad, dyoddefiadau a marwolaeth Crist, wrth ddwyn oddiamgylch iachawdwriaeth dragywyddol i ferch yr hen Amoriad. Yn nghyd a Hymnau yn canlyn y sylwadau, i gynorthwyo Sion i hwylio ei thelynau wrth deithio adref i fryniau gogoniant; mewn byr fyfyrdodau. Can, i. 14; 1 Cor: X. 16; xi. 24. Caerfyrddin: argraffwyd gan W. Evans, Swyddfa Seren Gomer." Ysgrifenwyd rhagymadrodd y llyfr hwn yn Aberystwyth, Awst, 1832; ond ni ddywedir pa bryd y cyhoeddwyd ef. Y mae yr awdwr yn y gyfrol hon eto yn anerch ei "anwyl gyfeillion a'i gydwladwyr," ac yn dywedyd wrthynt, "Yr ydwyf yn eich anerch â'r gyfran hon o'm myfyrdodau ar yr ordinhad santaidd o Swper yr Arglwydd, gan obeithio y bydd i'r. Jehofa ei bendithio i ddwyn llawer o'r newydd i roddi ufydd-dod i orchymyn Crist, trwy ymostwng i gadw coffadwriaeth barchus, o'i gariad mawr, a'i ddarostyngiad annghymarol, a'i ddyoddefiadau chwerwon, a'i farwolaeth boenus ar Galfaria yn lle bechaduriaid; ac hefyd i ddwyn y rhai sydd yn ymarfer â chymuno i ystyried pwys y gwaith, yn nghyd a'r angenrheidrwydd o ddifrifol hunanymholiad cyn iddynt agosau at fwrdd yr Arglwydd; ac i ystyried yr angenrheidrwydd o ffydd fywiol yn yr Arglwydd Iesu, â chariad gwresog ato, ac edifeirwch duwiol am eu holl bechodau, yn nghyd a'r rhwymau sydd arnoch i rodio yn addas i efengyl Crist yn mhob man ac yn mhob amgylchiad," &c. Y mae y llyfr hwn eto yn meddu ar fwy o gyfanrwydd na'i lyfrau yn gyffredin; ac y mae, oblegyd hyny, yn well. Gwneir ef i fyny o bregethau cyflawn, y rhai a ymganolant i gyd yn Swper yr Arglwydd. Y mae yn 155 o dudalenau. Ni welsom ond un argraffiad o hwn, nac o'r un blaenorol iddo. Yr ydym yn ystyried y llyfr hwn yn bur dda a defnyddiol; a gobeithiwn. na adawa ein cyhoeddwyr iddo farw. Y nesaf ydyw,—
"Myrr Dyferol; neu sylwadau ar amryw destynau ysgrythyrol, a ddangosant fod yr iachawdwriaeth fawr dragywyddol yn ddiamodol, i gyd o ras penarglwyddiaethol y Drindod Anfeidrol, ac anogaethau neillduol i ddyledswyddau Cristionogol; mewn dau ar ugain o fyfyrdodau difrifol. Yn nghyd a Hymnau yn canlyn y myfyrdodau, i gynorthwyo Sion i hwylio ei thanau: wrth deithio adref i'r nefol drigfanau, lle. na bydd neb yn galaru, nac yn wylo byth. Salm cxix. 27. Caerfyrddin: argraffwyd gan W. Evans, Swyddfa Seren Gomer, 1833." Ni welsom ond yr argraffiad hwn o hono. Y mae hwn yn 136 o dudalenau; ac yn groes i'r hysbysiad ar ddiwedd Dyfroedd Siloam, y mae. ei bris yn 1s. 6ch. Gallai y darllenydd feddwl oddiwrth deitl y llyfr hwn ei fod yn cynwys rhyw athrawiaethau hynod, gan fod yr awdwr yn ein hysbysu ei fod yn ymdrin âg "amryw destynau ysgrythyrol, a ddangosant fod yr iachawdwriaeth fawr dragywyddol yn ddiamodol." Na thybier, er hyny, nad oedd yr awdwr yn uniongred gyda golwg ar amod yr iachawdwriaeth. Rhaid i'r darllenydd ddal mewn cof fod y gair iachawdwriaeth yn cael ei ddefnyddio yn aml mewn dau ystyr gwahanol:-weithiau i osod allan gynllun Duw i achub mewn iawn; a phrydiau ereill achubiaeth neu gadwedigaeth weithredol y pechadur crediniol. Nis gall fod amheuaeth gan neb nad yw iachawdwriaeth yn yr ystyr flaenaf—yn yr ystyr o drefn achubol-yn gwbl ddiamodol. Nis gall neb, pwy bynag fyddont, wadu na ddygodd Duw y drefn achubol—YR IACHAWDWRIAETH-i fodolaeth yn gwbl annibynol ar amodau o du y dyn. Nid rhoddi ei Fab i farw wnaeth Duw os na wnai y byd fod yn gas wrtho, neu y cyffelyb: ond Efe a'i traddododd Ef drosom ni oll, ar waethaf ein hymddygiadau pechadurus. Y mae y bobl fwyaf Arminaidd, yn ddiau, yn cydweled â'r rhai mwyaf Calfinaidd ar y pwnc hwn. Ond os cymerwn y gair iachawdwriaeth yn yr ystyr arall yn yr ystyr o gadwedigaeth weithredol, yna, y mae yn ddiau ei bod yn amodol.-Hyny yw, nis gall neb, mewn oed a synwyr, gael eu cadw heb gredu. Y mae pawb, feddyliem, yn cydweled ar hyn eto,-y Calfiniaid yn gystal a'r Arminiaid. Gwir fod y Calfiniaid yn credu etholedigaeth ddiamodol, ond nid cadwedigaeth felly. Yn ol eu barn hwy, y mae etholedigaeth, nid yn cadw dyn ei hun, ond yn ei ddwyn i afael cadwedigaeth, drwy ei ddwyn i gredu yn gyntaf. Y mae credu yn amod cadwedigaeth, yn ol eu barn hwy, hyd yn nod i'r etholedigion. Y maent, felly, yn gosod cymaint o bwys ar amod cadwedigaeth â neb fodd bynag: a phe bai pawb yn dal hyn mewn cof, ni fyddai cymaint o ymddadleu o bosibl ag y sydd. Ymddengys i ni mai dyma hefyd oedd golygiadau Shadrach. Byddai yntau, hefyd, yn barod i ddweyd mai un peth yw fod etholedigaeth yn ddiamodol, ond mai peth arall, gwahanol iawn, yw fod iachawdwriaeth, yn yr ystyr o gadwedigaeth, felly. Credai Shadrach y blaenaf, ond ni chredai yr olaf; ac y mae yn amlwg oddiwrth deitl y llyfr hwn fod yr awdwr yn defnyddio y gair " diamodol" yma yn gyfystyr a'r frawddeg fod yr iachawdwriaeth "i gyd o ras penarglwyddiaethol y Drindod Anfeidrol." Ac yn ei ragymadrodd, y mae yr awdwr yn egluro ei feddwl yn well. Wedi cyfarch ei "anwyl gyfeillion a'i gyd-deithwyr tua'r byd mawr tragywyddol," dywed wrthynt fod y traethawd hwn "yn dangos fod yr iachawdwriaeth i gyd o ras penarglwyddiaethol y Jehofa, heb ddim teilyngdod yn y dyn." Oni bai mai dyma oedd meddwl yr awdwr wrth y gair "diamodol," byddai teitl y llyfr hwn yn wrthddywediadol; gan y dywedir ei fod yn cynwys anogaethau neillduol i ddyledswyddau Cristionogol." Addefwn fod Shadrach yn uchel-Galfinaidd, ond ni charem i neb feddwl, oddiwrth deitl y llyfr hwn, ei fod yn uwch nag oedd mewn gwirionedd. Diau fod y darllenydd wedi sylwi pa mor barod yw pleidiau gwrthwynebol i gymeryd mantais annheg ar eu gilydd. Gan fod un dosbarth yn dyweyd fod etholedigaeth yn ddiamodol, chwythir yr udgorn yn union, a chyhoeddir ar g'oedd gwlad eu bod yn dyweyd fod iachawdwriaeth (=cadwedigaeth) yn ddiamodol: fel pe bai etholedigaeth ac iachawdwriaeth yr un peth! Oblegyd y duedd anffodus hon, barnasom ei bod yn ddyledswydd arnom roddi ystyr Shadrach ei hun i'r gair "diamodol" yn y cysylltiad uchod. Y mae y llyfr hwn eto yn gynwysedig o ddwy ar ugain o bregethau cyflawn, a dilynir hwy gan bennillion gwell na'r cyffredin o'i eiddo. Erbyn hyn, fe wel y darllenydd fod y tri llyfr diweddaf hyn wedi dyfod allan mor aml a rheolaidd a'r rhai cyntaf gyhoeddid ganddo. Y mae dau reswm dros hyny. Erbyn hyn yr oedd Shadrach wedi dyfod o'i deithiau casglyddol; ac o Ionawr, 1830, hyd ddiwedd 1834, bu ei fab, y Parch. E. L. Shadrach, yn awr o Pembroke Dock, yn cydweinidogaethu âg ef. Y mae hyny, efallai, yn cyfrif dros y ffaith fod ei bregethau, neu, fel y geilw efe hwynt, ei "fyfyrdodau," yn cael eu hysgrifenu yn gyflawnach nag arferol. Y nesaf ydyw,—
"Meditations on Jewels and precious stones, suggested by walking on the Sea Shore at Aberystwyth. Zech. iii. 9. Aberystwyth: printed for the Author by J. Cox, 1833." Gallem feddwl mai ychydig feddyliodd y darllenydd gael cyfarfod â Shadrach ar faes llenyddiaeth Seisonig. Er hyny, yno y mae yn ein harwain yn awr: a rhydd hyny brawf arall i ni nad oes diwedd ar ryfeddodau! Amcan Shadrach yn y llyfryn hwn yw cymhell y rhai fyddo yn chwilio am cornelian stones ar hyd traeth Aberystwyth, i fyned i chwilio am yr hyn a gymherir i geryg gwerthfawr yn yr ysgrythyrau. Nis gallwn wneyd yn well, gyda golwg ar y llyfr hwn, na rhoddi o flaen y darllenydd anerchiad terfynol yr awdwr i'w ddarllenwyr:
"My dear friends,When you search diligently for cornelians and other stones on the sea shore of Aberystwyth, let me invite you to the sea shore of the everlasting gospel, that you may find pearls and jewels to enrich your souls to all eternity, and bathe yourselves in the blood of Christ, and in the fountain which was opened to the house of David, and to the inhabitants of Jerusalem. Amen.
Aberystwyth, June 25, 1821. AZARIAH SHADRACH.
Fel hyn yr oedd Shadrach yn ceisio gwneud defnydd o bob peth i arwain meddwl pobl at grefydd. Os gwir ddywed y Sais fod pregethau mewn ceryg, y mae mor wir a hyny fod Shadrach yn ceisio pregethu oddiarnynt. Gallem feddwl, oddiwrth y ddau ddyddiad, fod y llyfr hwn wedi ei gyhoeddi yn flaenorol, neu ei fod wedi cael ei ysgrifenu lawer o flynyddoedd cyn iddo gael ei argraffi. Y nesaf ydyw,
"Tlysau Aur, i addurno Tlodion Eden, neu fyfyrdodau a sylwadau ar amrywiol o destynau a gwirioneddau pwysig, cynwysedig yn yr ysgrythyrau santaidd, yn nghyd a Hymnau yn canlyn y Myfyrdodau, i gynorthwyo Sion i hwylio ei thelynau wrth deithio adref tua'r nefol drigfanau, ar faesydd purdeb yn ngwlad anfarwoldeb. 1 Tim. iv. 15, Abertawy: argraffwyd gan E. Griffiths, Heol-fawr, 1837." Yn ei anerchiad i'w "anwyl gyfeillion a'i gydwladwyr," y mae yr awdwr yn dyweyd nad oes yn awr ond cam rhyngddo ag angeu: a bod llawer o'r hen weinidogion a fu yn cydweitho âg ef yn achos yr efengyl, ac yn cydymdrechu yn mhlaid y ffydd, wedi dyosg eu harfau, Ac yna ychwanega yr hyn a roddwn i lawr yn ei eiriau ei hun:
"Y mae dros ddeng mlynedd ar ugain er pan ddarfu i mi eich anerch gyntaf â chyfran o'm myfyrdodau; ond er cymaint o fyfyrdodau a gyhoeddais, y maent yn myned oddiwrthyf oll yn fuan; am hyny yr wyf yn gobeithio fod rhywrai yn cael hyfrydwch wrth eu darllen, fel y cefais inau wrth eu myfyrio. Gallaf dystio, yn ymyl y bedd, mal bywyd hyfryd iawn yw bywyd o fyfyrdod ar air Duw, ac ar bethau ysbrydol a thragywyddol; ac yr wyf yn gweddio yn ddifrifol am i hyn o fyfyrdodau, a phob addysgiadau buddiol, fod o les i'ch eneidiau anfarwol, i'ch addfedu i'r aneddle lonydd, ac i'r orphwysfa nefol.
Wyf, eich annheilwng was yn yr efengyl, Hydref 21, 1836.
AZARIAH SHADRACH.
Llyfr o bregethau cyflawn eto ydyw hwn, gyda'r hymnau "j gynorthwyo Sion i hwylio ei thelynau" wrth reswm. Mae testynau neu bynciau y pregethau oll yn bwysig; ond nid yw yn ymddangos i ni fod un canolbwynt i'r llyfr hwn er rhoddi cyfanrwydd iddo. Ceir ynddo ar 192 o dudalenau, ymdriniaeth syml ac ysgrythyrol ar brif bynciau crefydd. Ni welsom ond un argraffiad o'r Tlysau hyn, Y mae llyfrau yr awdwr yn y blynyddoedd hyn, ac o hyn yn mlaen hyd ddiwedd ei oes, yn llawer mwy mewn maint, ac yn well mewn golwg, nag yn mlynyddoedd cyntaf ei awduraeth. Pa un ai ynddo ef ei hun, ynte yn ei amgylchiadau, ynte yn ysbryd mwy darllengar yr. oes, y mae y rheswm dros hyn, nis gwyddom; efallai yn mhob ụn o'r tri, Y nesaf yw,—
"Blodau y Ffigysbren, neu Fyfyrdodau Difrifol ar amrywiol o bethau sobr, ag sydd yn dal perthynas dragywyddol â'r hil ddynol; sef Ardderchawgrwydd a Gwerthfawrogrwydd Gwir Grefydd; mai dyledswydd pob dyn yw cadw gwinllan ei galon ei hun, a gwylio ar ei enaid; am y gwahaniaeth sydd rhwng y gwir Gristion a'r rhagrithiwr, a rhwng y duwiol a'r annuwiol.
у Hefyd, am wagder y byd, dysgeidiaeth yr Ysbryd Glan, a ffyddlondeb Duw i'w holl addewidion a'i fygythion; yn nghyd a hymnau yn canlyn y myfyrdodau, i sirioli eneidiau y saint yn Bochim, gwlad y galarnadau, Hạb, üi. 17; Mat. xxiv. 32. Abertawy: argraffwyd gan E, Griffiths, Heol-fawr, 1837." Tudalenau, 144. Y mae y wyneb-ddalen yn cynwys prif bynciau y llyfr hwn. Y mae yn gywir ar yr un cynllun a'i lyfrau ereill; ac yn cyfranogi o ragoriaethau a ffaeleddau y lleill. Y mae yn cynwys ugain o bregethau cyflawn, oddieithr y ddiweddaf. Y mae y darllenydd yn sylwi fod yr awdwr, erbyn hyn, wedi taro wrth frawddeg newydd i amlygu amcan yr. hymnay. Y nesaf ydyw,—
"Cerbyd o Goed Libanus; neu Sylwadau a Myfyrdodau ar lawer o adnodau, ac ar amryw o faterion pwysig cynwysedig yn yr ysgrythyrau santaidd; sef,—I. Myfyrdod ar gerbyd Solomon. II. Ar sefyllfa druenus y cenedloedd ag sydd heb yr efengyl. III. Sylwadau ar lawer o ysgrythyrau sydd yn dangos y bydd i'r efengyl gael ei phregethu drwy yr holl fyd, ac y dychwelir y cenedloedd yn gyffredinol at yr Arglwydd. IV. Fod tyrfa fawr i ddyfod i Sion yn y man. V. Fod amser hyfryd ar wawrio ar y byd yn gyffredinol. VI. Am yr Achan sydd yn bresenol yn achos o aflwyddiant, a'r modd i gael gafael ynddo. VII. Am y gogoniant yn ymadael o Israel. VIII. Am yr angel yn codi ei law i'r nef, ac yn tyngu i'r hwn sydd yn byw yn oes oesoedd, na bydd amser mwyach. Yn nghyd a hymnau yn canlyn yr holl fyfyrdodau. At yr hyn yr ychwanegwyd hanes byr o fywyd yr awdwr. Act. viii. 29. Aberystwyth: argraffwyd gan D. Jenkins, Heol-Fawr. 1840." " Dos yn nes a glyn wrth y cerbyd yma," meddai yr awdwr wrthym drwy y motto a ddewiswyd ganddo ar y wyneb-ddalen. Dyna ddywedwn ninau wrth y darllenydd ar ei ol. Wedi gadael o honom y "Cerbyd Aur," aiff y cerbyd hwn â ni bellach i ben ein taith, er pelled yw. O ran dim a glywsom, dyma y cerbyd olaf a adeiladwyd gan Azariah Shadrach; ac aeth hwn ag ef i lan yr Iorddonen. Yno, daeth cerbyd tanllyd a meirch tanllyd byd arall i ymofyn am dano; a chipiwyd ef ganddynt o ymyl ei gyfeillion, gan y rhai nid oedd dim mwyach i'w wneud ond gwaeddi yn alarus, "Fy nhad, fy nhad, cerbyd Israel a'i farchogion!" a dymuno am i ddau parth o'i ysbryd ffyddlon a gweithgar syrthio, nid yn unig arnynt hwy, ond hefyd ar bawb fyddent yn ymaflyd yn yr un gwaith ag ef. O gerbyd i gerbyd, aeth ef i ben ei daith o'r diwedd. Mwyach, dymunwn heddwch i'w lwch! Wrth derfynu ei anerchiad yn hwn i'w anwyl gyfeillion a chydwladwyr," y mae yr awdwr yn dyweyd.
"Yr ydwyf yn gobeithio y cewch chwi wrth ddarllen y myfyrdodau hyn eich llenwi o sel santaidd, danllyd, dros anfon yr efengyl i holl deuluoedd y ddaiar, a'ch tueddu i gyfranu yn helaeth o'ch trugareddau tymhorol at anfon Beiblau a chenadau hedd at y bobl sydd yn methu o eisieu gwybodaeth.
Hyn yw dyniuniad eich ufydd was yn yr efengyl, Aberystwyth, Awst, 1840.
A. SHADRACH."
Fel yr awgrymasom yn y bennod gyntaf ar Fywyd a Gweithiau ein hawdwr, yr ydym yn ddyledus i'r byr hanes a roddir ar ddiwedd y llyfr hwn am lawer o ffeithiau hanesyddol ei fywyd. Gresyn fod bywyd mor ddefnyddiol a llafurus wedi ei adael mor ddigoffadwriaeth cyhyd.
Yr ydym, erbyn hyn, wedi rhoddi bras-gyfrif o gynifer ag ugain llyfr wedi eu cyhoeddi ganddo; ond os gwna y darllenydd edrych eto ar hysbysiad amlen "Dyfroedd Siloam," caiff weled fod yno rai yn cael eu haddaw, nad oes genym yr un cyfrif am danynt; sef, Darn o Bomgranad, Modrwyau Aur, Boglynau o Arian, Maes Boaz, Gwisgoedd y Cysegr, a'r Mor Tawdd. Yr oedd y rhai hyn oll "agos a bod yn barod" yn y flwyddyn 1827; ond methasom yn deg a chael golwg ar gymaint ag un o honynt. Clywsom, fodd bynag, gyda sicrwydd, fod y Mor Tawdd a Maes Boaz, wedi eu cyhoeddi; a hysbyswyd ni gyda chryn hyder, fod y Boglynau o Arian wedi eu cyhoeddi hefyd. Ni wyddom ddim am y lleill. Heblaw y rhai hyn eto, gwelsom hysbysiad yn Seren Gomer, am ryw flwyddyn, y byddai llyfr hymnau bychan, dan yr enw Mer Awen, i wneud ei ymddangosiad; ond nid oes genym ddim i ddyweyd am hwn ychwaith. Fel hyn, ynte, y mae genym sicrwydd fod Azariah Shadrach wedi cyhoeddi cynifer a thri ar ugain o lyfrau o wahanol faintioli, a thybiaeth ei fod wedi cyhoeddi rhagor. Yn ddiau, yr hyn a allodd hwn efe a'i gwnaeth.