Ceiriog a Mynyddog/Ceiriog

← Ceiriog a Mynyddog

Ceiriog a Mynyddog gan John Morgan Edwards

Cynhwysiad →

CEIRIOG.

CANODD Ceiriog wrth fodd calon gwerin Cymru. Efe, o'n holl feirdd, yw'r mwyaf adnabyddus,— mae ei enw ar bob aelwyd a mwy o'i waith ar gôf y genedl na gwaith odid fardd. Fel bardd telynegol nid oes ei ail,—cân mor naturiol ag aderyn y gwanwyn. Mewn ffermdy, elwir Pen y Bryn, Llanarmon Dyffryn Ceiriog, y ganwyd John Ceiriog Hughes, Medi 25ain, 1832. Enw ei rieni oedd Richard a Phoebe Hughes. Ychydig o fanteision addysg gafodd pan yn fachgen. Bu yn ysgol Nant y Clôg heb fod nepell o'i gartref am beth amser. Treuliodd ei febyd yn hapus yn chware ar hyd lethrau'r Berwyn,—" hefo'r grug a'r adar mân," neu ym murmur "Nant y Mynydd," ar ben ei "Garreg Wen." Ond nid bugail ar un o'r "hen fynyddoedd mawr" garai mor gu, oedd i fod, nac amaethwr i ddilyn yr "arad goch." Bu raid iddo adael mynydd a'i swyn am fwg a dwndwr tref Manceinion, ond rhoddodd ei hiraeth ar eu hol dinc swynol i'w gân. Gadawodd Lanarmon yn 1848 i fod yn argraffydd yng Nghroesoswallt, ond symudodd yn 1849 i Fanceinion, lle y bu hyd 1865.

Tra ym Manceinion, gweithiodd yn egniol i ddiwyllio ei hun drwy ddarllen llenyddiaeth ac ymgydnabyddu â rheolau barddoniaeth. Gwnaeth gyfeillion â llenorion goreu'r ddinas, yn eu mysg yr oedd Idris Fychan. Trwy ddylanwad yr aelwyd, natur, Cyfarfodydd Llenyddol a'r Ysgol Sabothol a'r llenorion hyn, daeth ei enw yn adnabyddus trwy Gymru. Bu ei "Myfanwy Fychan" yn fuddugol yn Eisteddfod Llangollen, 1858. Tybia rhai mai "Myfanwy Fychan" yw ei brif waith, tra dywed ereill mai "Alun Mabon " yw ei oreu—waith, ond mae'r ddwy'n em. Yn 1860, cyhoeddodd ei "Oriau'r Hwyr," ac yn 1862 ei "Oriau'r Bore," lle mae pigion a goreu ei gân. Argreffir ei holl waith yn dair cyfrol ddestlus gan Meistri Hughes a'i Fab, Gwrecsam,— dylent fod yn llaw pob Cymro. Gadawodd Fanceinion am Gymru yn 1865, a daeth yn orsaf feistr i Lanidloes. Symudodd yn 1870 i Dowyn, Meirionnydd, a'r flwyddyn ddilynol, aeth i Drefeglwys i symud drachefn cyn diwedd y flwyddyn 1871 i Gaersws.

Bu farw Ebrill 23ain, 1887, a hûn ym Mynwent Llanwnog, ger Caersws. Ar y groes uwch ei fedd mae englyn o'i waith ei hun rydd ddarluniad byw o hono,—

Carodd eiriau cerddorol,—carodd feirdd,
Carodd fyw'n naturiol;
Carodd gerdd yn angherddol:
Dyma ei lwch, a dim lol.

Yn ddiweddar, codwyd cof-adeilad hardd a gwasanaethgar iddo yn ei hen gartref ar lan yr Afon Ceiriog.

Carai Gymru'n angherddol, a gwnaeth a allai i godi'r Hen Wlad yn ei hol." Hoffai'r Eisteddfod, gwelai ddyfodol gwell iddi, a chymerai ddyddordeb digymysg ym mhob symudiad i hyrwyddo addysg Cymru. Rhoddodd enaid newydd yn alawon ein gwlad, drwy wneyd geiriau cyfaddas i'w canu arnynt. Gyda'r tyner a'r tlws yr ymhoffai ei Awen fwyaf, felly, perlau ei waith yw ei ddarnau lleddf.

Hyderaf y deffry y pigion hyn feddwl ieuenctid Cymru i ddarllen gweithiau llawn Ceiriog a Mynyddog, yn ogystal a gwaith beirdd rhagorol ereill ein Cenedl. Ar ddiwedd y gyfrol ceir cynllun—wers. Ymarferwch ateb y deuddeg gofyniad hyn—neu rai tebyg—ar bob. pennill. Mae'r Eirfa'n lled gyflawn.

J. M. EDWARDS.

ARANFA,

TREFFYNNON.