Ceris y Pwll/Addewid Iestyn

Ceris y Pwll

gan Owen Williamson

IX. ADDEWID IESTYN

MAE'N bryd dychwelyd at gymeriadau eraill, hanes y rhai, er nad mor bwysig ag hanes y personau a enwyd, sydd er hynny'n angenrheidiol i daflu goleuni i gyrrau pwysig, fydd ddyddorol hefyd i rai na allant ddilyn, neu gael cyfleustra i ddarllen llyfrau yr hen hanes, a deall achosion ac effeithiau y chwyldroad a ddechreuodd y cyfnewidiadau a greodd Fon newydd o ddefnyddiau cymysg.

Dygwyd eisoes ger bron y darllenydd yr arwres, yr hon er na ellir ei dyrchafu i sedd Buddug, eto yn ei chylch cymhariaethol fychan fu yn foddion i liniaru llawer ar ymrysonau crefyddol oedd yn dechreu cynhyrfu Mon yng ngwawrddydd Cristionogaeth mewn gwahanol ffurfiau eglwysig. Yr oedd Mynachaeth seml y tadau Goidelig wedi treiddio i orllewinbarth pellaf yr Ynys, ond, fel yr awgrymwyd, yr oedd blaenfyddin yr eglwys neu y fynachaeth Frythonig, mewn ffurf feudwyaidd, wedi dechreu lefeinio y toes, ac wedi llenwi rhai â chywreinrwydd ynghylch trefniadau ac arferion newyddion, fel y disgrifid defodau yr Eglwys Dywysogaethol Frythonig a'i harferion crefyddol. Un o'r pethau hynny oedd arfer y cylchoedd cerddorol mawreddog a ddilynid ym Mangor Isgoed: ond nid oedd hynny ond megis sibrwd pell o'i gymharu ag effaith dyfodiad y cenhadon Brythonig, gan y rhai y dygwyd crefyddwyr Goidelig Mon wyneb yn wyneb ag adfywiad crefyddol a barodd gyfnewidiad mawr yng Nghymru.

Fel y crybwyllwyd, yr oedd y dreftadaeth a etifeddodd Dona ar ôl ei mam yn terfynu ar etifeddiaeth y llanc Iestyn a enwyd o'r blaen, a naturiol oedd iddo ef a Dona ddyfod i gydnabyddiaeth agos, yn enwedig oherwydd i Geris fel gwyliwr y goror, a'r dyledswyddau ynglŷn â hynny, fod dan orfodaeth i osod etifeddiaeth Dona dan ofal ac arolygiaeth Iestyn.

Er nad oedd y ddau ieuanc wedi bod yn ddigon agos i'w gilydd i wybod ond ychydig ynghylch y gwahaniaeth oedd rhwng eu harferion crefyddol, eto, fel y mae haearn yn hogi haearn, yr oedd y naill trwy reddf cydymdeimlad yn gallu amddiffyn y llall, pa bryd bynnag y deuai y trydydd i feirniadu ac ymosod.

Hefyd yr oedd eu tueddiadau yn gydnaws, ac oherwydd hynny edrychai y naill fel y llall at ddydd eu cyfarfyddiad gyda disgwyliad hyfryd; ond beth bynnag oedd yn achosi y dyddordeb cynyddol rhyngddynt nid oedd un o'r ddau yn awyddus i ymarfer cymaint o gywreinrwydd fel ag i ewyllysio agor y blwch oedd a'i gynhwysiad mor beraroglaidd iddynt. O du Iestyn nid oedd ei sefyllfa ef yn gyfryw fel y gallai obeithio na disgwyl i foneddiges o radd Dona ymostwng i fod yn ddim amgen nag yn etifeddes oedd yn rhwym yn unig i gydnabod Iestyn fel goruchwyliwr ei hetifeddiaeth. Yr oedd yn ffyddlon yn ei swydd ac yn cydnabod ei ymrwymiad.

Yr oedd achos eu cyfarfyddiad presennol yn wahanol iawn i bob achos arall, oblegid yr oedd y wlad yn gynhyrfus, a sibrydion fel fflamau tân yn llyfu sofl a chrinllyd wellt. Yr oedd peryglon bygythiol fel mellt yn rhuthro drwy'r ffurfafen oedd megis ar ymollwng yn nhwrf y taranau a gynhyrfai yr Ynys.

Mae'n wir nad oedd neb o deulu y Llwyn yn llewygu gan ofn. Yr oedd yr Esgob a Cheris wedi trefnu tŷ eu cymdeithas oreu y gallent, ac yn barod i wynebu yr amgylchiadau. Yr oedd Dona yn ymollwng yn dawel ar allu a doethineb ei thad a'i chynghorwr ysbrydol: ac o'r tu ôl i'r cwbl yr oedd presenoldeb ei chyfaill ieuanc yn rhoi hyder anesboniadwy yn ei chalon, oblegid yr oedd rhywbeth cryfach na ffydd yn nylanwad y Goidel-Frython gyda phobl gymysg gogledd Mon, yn peri iddi, yn gyffelybiaethol, ei gofleidio yn ei mynwes.

"Mae'n dda gen' i dy weled," oedd croesawiad cynnes Ceris; " mae rhywbeth yn sisial ynof y dylem fel cyfeillion, ar adeg fel y presennol, nerthu ein gilydd trwy wneyd pob peth allom i gysuro ein gilydd. Nid wyf fi yn amheu gonestrwydd neb, er fod brad yn creu siomedigaeth, ym mynwes llawer un. Sut bynnag y bydd i bethau droi allan, yr wyf yn ymddiried ynot ti am ddiogelwch personol Dona fy merch, beth bynnag ddaw o'n heiddo, os bydd i Ragluniaeth weled yn dda fy nghymeryd oddiwrthi. Nid wyf yn gofyn i ti ei hamddiffyn—gwn y gwnei."

"Gwnaf, Ceris," meddai, gyda'i waed yn cochi ei wyneb, "gwnaf gyda phob diferyn o fy ngwaed." Neidiodd Dona ar ei thraed, ac yn ddiarwybod iddi ei hun, cofleidiodd Iestyn, tra'r oedd Ceris yntau yn gwthio ei law i law ei gyfaill: ac felly seliwyd cyfamod rhwng y tri na thorrwyd mo honno.