Ceris y Pwll/Y Moel

Ceris y Pwll

gan Owen Williamson

PENNOD XX. Y MOEL

YMHA ystyr bynnag y mae i ni gymeryd hanes Mon gan yr hen awduron,-pa un ai fel hanes rhyddieithol heb addurn barddoniaeth yn amgylchynu mynegiad eglur o ffeithiau, ynte fel disgrifiad mabinogaidd, neu ddamhegol, mae yn ddigon dealladwy fod y dylanwad Brythonig wedi tywynnu yn foreu ar Fon-mor bell yn ôl fel nad oes ond ychydig iawn o sicrwydd hanes yn blethedig a'r addurn i'w gael mewn perthynas i'r goresgyniad, gwir neu dybiedig, olion yr hyn fel y tybir yw Cytiau'r Gwyddelod, a dylanwad y Gaelaeg ar flaguriad a thyfiant y Gymraeg. Os cymerir yr hanes megis mewn gwisg fabinogaidd, gan ystyried yr enwau Caradog a Chaswallon fel pe yn cynrychioli yr hen a'r newydd, gwelwn i amgylchiadau beri i Bran y Goidel, neu y Goidelig, fyned trosodd i'r Werddon, a gadael y ddau ddylanwad yn gydgyfrannog, hyd nes i Gaswallon ladd Caradog, a meddiannu yr holl ddylanwad yn yr ynys, a throi pob peth i agwedd Frythonig, fel y môr yn ymgodi dros Gymru gyfan, gan adael yn unig dros ennyd bennau mynyddoedd Eryri a Meirionnydd heb eu gorchuddio.

Sut bynnag y bu, marw fu raid i Garadog, a theyrnasodd Caswallon yn ei le dros Fon i gyd. Fel llywydd doeth rhannodd yr ynys, fel y sylwyd, i ddosbarthiadau, gyda llysoedd ym mhob dosbarth, ac uchel lys yn Aberffraw.

I Lys Aberffraw y galwyd Ceris i roi cyfrif cyhoedd am ei absenoldeb o'i orsaf ar adeg o argyfwng pwysig. Yr oedd pob amheuaeth o'i deyrngarwch a'i fwriad heddychol, erbyn hyn, wedi diflannu, a phrofion amlwg wedi eu cael nad oedd a wnelai ef ddim â'r ymgyrch Goidelig o Eryri i Fon. Tynnwyd yn ôl y cyhoeddiad' a'r rhybudd ynglŷn â throsedd tybiedig Ceris, a dyfarnwyd ei fod yn ymadael â'r Llys heb ddim amheuaeth yn tywyllu ei gymeriad. Ond er iddo felly gael ei gyhoeddi yn ŵr rhydd, gyda phob hawl ddiamheuol i'w etifeddiaeth a'i holl eiddo, galwyd ef yn Foel bob amser gan fonedd yr ynys, ac hyd yn oed gan y Tywysog, yn ei ddull chwareus pan gyfarfyddai â'r hen forlywydd. Galwyd ei le o hynny allan yn Llwyn y Moel, yn lle Llwyn Ceris, ac felly glynodd yr enw Goedelig wrth yr etifeddiaeth hyd y ddeunawfed ganrif, pryd yr ail-adeiladwyd y Llwyn, ac y galwyd yr adeilad urddasol yn Blas Newydd, anheddle teulu â'i glod mor uchel â Thwr Marquis.

Ar ôl y goresgyniad Brythonig nid oedd angen am Wyliwr y Fenai fel o'r blaen, oblegid unwyd Mon a pharthau eraill â'r hyn oedd yn cydnabod Tywysog Gwynedd megis Prif. Nid ymadawodd y reddf forwrol o ysbryd Ceris, ond efe a ddefnyddiodd ei longau i bwrpas mwy heddychol na'r un ddilynid ganddo o'r blaen. Diweddodd ei oes hir a defnyddiol fel morlywydd a masnachydd: ymenwogodd hefyd a chynyddodd ei gyfoeth yn ddirfawr trwy gyfnewid nwyddau ar raddfa helaeth ym mhorthladdoedd y Werddon. Efe hefyd wnaeth Am-loch yn enwog fel porthladd o'r hwn yr allforid mwn a gloddid o grombil cyfoethog Mynydd Parys, perchennog mwy diweddar yr hwn oedd ddisgynnydd o Ceris, Llwyn y Moel. Ymffrostiai Ceris yn ei enw a ddisgynasai iddo mewn dull mor ryfedd. Nid oedd long harddach, nac yn tynnu mwy o sylw yma borthladd bynnag y galwai, na llestr Ceris Llwyn y Moel. Ar ben blaen y llong cerfiasid, mewn llythyrenau Goidelig, ac yn iaith hen frodorion Mon, yr enw " Mayil an Ton," (Moel y Don), a bytholir enw y llywydd â'i long drwy iddo aros hyd heddyw fel enw y Borth gyfagos sy'n cysylltu Mon a phorth Felinheli, neu Porth Dinorwig.