Chwalfa/Wedi Tair Blynedd
| ← Yr Ail Flwyddyn Pennod V | Chwalfa gan T Rowland Hughes |
→ |
✱ Wedi Tair Blynedd ✱
AETHAI gwanwyn a haf a hydref arall heibio. Gorweddai niwl oer Rhagfyr dros y mynyddoedd a'r bryniau, gan eu cuddio hwy a'u heira fel pe na byddent. Prin yr oedd deilen, hyd yn oed ddeilen grin, ar lwyn wedi hyrddwynt dechrau'r mis.
Ymsythodd y dyn a weithiai ar ochr y ffordd, ac yna pwysodd ar ei raw i edmygu'r ymyl dwt a dorasai i'r glaswellt mwsoglyd wrth fôn y clawdd. Go lew, wir, ac ystyried ei fod yn newydd i'r gwaith. Trawodd ei raw ar ei ferfa a gwthio honno a'i llwyth o fan frigau a chrinddail pydredig drwy adwy yn y clawdd. Hm, meddyliodd wrth dywallt y dail meirwon i gysgod y wal, ond rhyw ochwyl diddiolch oedd hwn. 'Rŵan, y ffordd heb odid ddeilen arni: heno efallai, corwynt yn chwyrlio holl grinddail y greadigaeth o'u cuddfannau iddi: yfory, rhyw deithiwr cecrus yn holi beth yn y byd a wnâi gweision y Cyngor Plwy' â'u dyddiau.
Canodd corn y chwarel, corn pedwar, a ryddhâi'r dynion o'u gwaith yr adeg hon o'r flwyddyn; a'i ryddhau yntau hefyd. Rhoes y dyn ei frwsh a'i gaib a'i raw yn y ferfa a chychwynnodd i lawr y cwm. Cyn hir daeth at dyddyn bychan, gwyn ar ochr y ffordd, a gwthiodd ei ferfa i fyny'r llwybr wrth ei dalcen: yno, tu ôl i'r beudy, y cadwai ei arfau dros nos. Yna, a'i sach tros ei war, ymlaen ag ef yn araf tua'r pentref. Yn araf, er mwyn rhoi amser i'r fyddin o chwarelwyr fynd tuag adref o'i flaen.
Pan ddaeth ati, yr oedd y lôn a arweiniai i'r chwarel yn wag. Na, draw yn ei phellter o dan y coed ymlusgai rhyw bererin llesg. Yr hen Ishmael Jones? Ia—yr olaf un, fel arfer. Chwifiodd y dyn ei law arno cyn cyflymu'i gamau. Pan gyrhaeddodd waelod Tan-y-bryn, gwelai Harri Rags yn gwthio'i goits fach i fyny'r allt, ac yn gollwng rhai o'i drysorau hyd y ffordd.
"Hei, Harri," gwaeddodd, gan anghofio na chlywai'r mudan air, "aros imi gael rhoi help llaw iti."
Cynorthwyodd Harri i aildrefnu'r ysbail, ac yna gwthiodd ef y goits tra daliai'r perchennog afael yn y darnau o ffrâm gwely a goronai'r llwyth. Yr oedd llewyrch eto ar fusnes Harri Rags, a'r goits druan fel pe ar ei gliniau'n crefu am ysgafnau'r baich a roed arni. Yn uwch i fyny, rhuthrodd Huw "Deg Ugian," a oedd newydd orffen ei swper-chwarel, i'r stryd.
"Mi wthia' i, Edward Ifans. Yr ydw' i wedi cael bwyd."
"O'r gora', 'machgan i."
Troes y dyn i mewn i 'Gwynfa,' ac wedi taflu'r sach oddi ar ei ysgwyddau a golchi'i ddwylo, eisteddodd wrth fwrdd y gegin fach i fwyta'i blatiad o lobscows.
"Wel, rhyw newydd hiddiw, Martha?"
"Llythyr oddi wrth Llew bora 'ma."
"O? 'Ydi o ddim am ddŵad adra' 'fory fel arfar?" Gadawsai Llew y Snowdon Eagle ers tro a chael lle ar y stemar a gariai, dan ofal y Capten John Huws, lechi o Aber Heli i Lerpwl bob wythnos.
"Na, mae'n rhaid iddo fo aros yn Lerpwl. Y stemar yn y 'dry dock,' medda fo. Dyma fo'r llythyr."
Trawodd y llythyr agored wrth ochr ei blât, a darllenodd yntau:
Anwyl Fam a Thad,—
Gair gan obeithio y bydd yn eich cael mewn iechyd fel ag y mae'n fy ngadael inna. Ni fydda i ddim adra'r Sadwrn hwn gan fod y stemar yn gorfod bod yn y dry dock yma am wythnos. Yr ydym yn gobeithio cyrraedd Aber Heli ddydd Iau nesaf ac mi ddof adra'n syth oddi yno. Wedi arfar bod adra bob diwedd wythnos ers misoedd, mi fydd yn rhyfedd bod yma yn Lerpwl dros y Sul, ond mae Capten Huws am fynd â fi i gapel Cymraeg yn y bora ac wedyn yr ydym ein dau a Gwen, i ferch o, yn mynd i ginio at Mrs. Palmer (Meri Ann). Ond twt, be ydi un diwedd wythnos o'i gymharu â misoedd ar y Snowdon Eagle, yntê?
Gyda llaw, clywsom ddoe fod yr hen Snowdon Eagle i gael i thorri i fynny yn Aber Heli-wedi mynd yn rhy hen i'r môr a'r cwmni wedi prynu stemar yn i lle hi. Lwc imi adael yr hen long pan wnes i, yntê? Wn i ddim be ddaw o'r hen Seimon Roberts rwan—os gwellith o o'i waeledd. Mynd at i frawd Dwalad i Sir Fôn mae'n debyg, gan obeithio y bydd i goesau fo yn byhafio yno. Ond mae arna i ofn fod yr hen Seimon yn go wael. Mi alwais i i'w weld o wythnos yn ol yn i lodjing yn Aber Heli ac yr oedd o'n edrych yn gwla iawn. "Yr ydw i'n wintro am dipyn cyn cychwyn ar y feiej ola un, Llew, ngwas i," medda fo wrtha i. Ac mi fydd clywed bod y Snowdon Eagle yn cael i thorri i fynny yn ergyd drom i'r hen frawd.
Mae Capten Huws yn deud fod i frawd o, Capten William Huws, am riteirio o'r môr—nad aiff o ddim ar stemar dros i grogi. "Cwt sindars" mae o'n galw stemar. Llong hwyliau neu ddim iddo fo fel i'r hen Seimon.
Diolch am yrru'r llythyr oddi wrth Idris ymlaen imi. Dim newydd o bwys ynddo fo, dim ond diolch imi am yrru'r presant i Gruff ar i ben blwydd a thafod am ddewis llong, gan fod y cena bach yn mynd i lawr at yr afon fudur i'w nofio hi! Kate wedi cael yn agos i wythnos yn i gwely eto medda fo, ond wedi codi rwan ac yn brysur yn hel pethau at i gilydd i wneud danteithion ar gyfer y Dolig. Diar, un dda am daffi oedd Kate, yntê? Un dda gynddeir, chwadal yr hen Seimon Roberts.
Yr ydw i'n dal i stydio'n galad ac y mae'r Capten yn fy helpu i bob cyfla gaiff o. Deudwch wrth Huw Deg Ugian, os gwelwch chi o, y bydda i wedi pasio'n Gapten cyn iddo fo gael i wneud yn farciwr cerrig hyd yn od.
Dim chwanag rwan neu mi fyddwch yn meddwl fy mod i'n sgwennu o Rio a heb eich gweld chi ers cantoedd!
Cofion cynnes iawn,
LLEW.
"Mae o'n swnio'n reit glonnog," ebe Edward Ifans."A 'dydi o ddim yn sôn gair am y chwaral. Mae o wedi dŵad dros 'i siom, mae'n amlwg."
"Ne' yn 'i guddio fo, Edward. Dyna pam y mae o'n stydio mor galad, efalla'. I guro Huw Deg Ugian,' chwadal ynta'. Pam yr oedd Huw'n cael mynd yn ôl i'r chwaral a Llew ddim?"
"Mae Llew yn fab i ddyn styfnig o'r enw Edward Ifans, Martha . . . Wir, mae'r lobscows yma'n dda."
"Mae digon ohono fo," meddai hithau, gan gymryd ei blât i'w ail-lenwi.
Yr oedd cnocio mawr i'w glywed yn y drws nesaf, yn hen dŷ Idris, fel petai rhywun wrthi'n curo hoelion neu fachau i'r mur.
Nodiodd Edward Ifans tuag at y sŵn, gan wenu.
"Ia, cura di faint a fynni di, Wil," meddai."Yr ydan ni'n falch o glywad swn yn y drws nesa"." Yna troes i gyfarch mur y tŷ nesafi lawr: "A thitha', Huw, os lici di, cura ditha'."
Fel pe'n derbyn y gwahoddiad, dechreuodd rhywun guro ar fur y tŷ hwnnw hefyd, a chwarddodd Martha. Wil Sarah a oedd yn y tŷ nesafi fyny a Huw 'Sgotwr yn yr un nesaf i lawr, y ddau wedi dychwelyd o Bentref Gwaith y diwrnod cynt.
"Pryd y cyrhaeddodd 'u dodrefn nhw, Martha?"
"Bora 'ma. Ned y Glo ddaeth â nhw i fyny o'r Stesion, ac mae hi wedi bod fel ffair yma drwy'r dydd. Mi gafodd Ned help un neu ddau o ddynion sy heb ddechra' gweithio eto i gario'r petha' o'r drol i'r tŷ, ond rhywfodd neu'i gilydd fe gymysgwyd rhai o'r dodrefn. Mi ddaeth Wil Sarah i mewn yma amsar cinio i ofyn imi am fenthyg dropyn o lefrith i wneud 'panad, ac yr oedd o'n fawr 'i ofid. 'Does gen' i ddim bwrdd yn y tŷ, Martha Ifans,' medda' fo, ' dim ond coes un yn y parlwr. 'Roedd 'na dop sy'n sgriwio i ffwrdd ar hwnnw, ond dyn a ŵyr lle mae o wedi mynd.' Pwy ddaeth i mewn y munud hwnnw ond Huw 'Sgotwr—'fynta' isio dropyn o lefrith. Diawch, mae'r lle acw yn fyrdda' i gyd,' medda' fo. 'Dau yn y gegin ac un a hannar yn y parlwr. Gobeithio i'r nefoedd nad rhywun o Bentre' Gwaith pia' nhw.' . . . Ond yr oedd y ddau yn weddol strêt pan es i yno pnawn 'ma. Wel, fel'na mae hi-rhai yn cyrraedd yn ôl a rhai yn gadal o'r newydd yn 'u lle nhw."
Pryd mae'r teuluoedd yn cyrraedd? 'Fory?"
'Ia. . . O, 'roedd Wil wedi galw i weld Idris echnos. Maen' nhw'n o lew, wir, medda' fo, ond bod Kate yn gorfod cadw i mewn ar y tywydd oer 'ma."
"'Oedd . . . 'oedd dim blys ar Idris i . . . i drio dŵad yn 'i ôl i'r chwaral?"
"Roedd o . . . braidd yn hiraethus, medda' Wil, ac yn sôn llawar am 'i hen fargan ac am Lechfaen. Ond mae o'n cael arian reit dda lle mae o, a'r plant yn hapus iawn ym Mhentre' Gwaith. Mae Dic Bugail wedi mynd yn Sowthman iawn medda' Wil—yn 'rêl Shoni,' chwadal ynta'."
Gododd Edward Ifans oddi wrth y bwrdd. "Mi a' i i'r llofft i newid," meddai, "ac wedyn i lawr i edrach am yr hen Robat Williams. Sut mae o heno, tybad?"
"Mi welis i Catrin yn y siop gynna'. Suddo mae o, Edward, mae arna' i ofn, ac 'roedd hi'n deud bod Doctor Roberts yn ysgwyd 'i ben yn o ddiobaith bora 'ma pan alwodd o i'w weld o.
'I galon o, medda' fo. Mae o wedi gwaelu er pan ddaru chi alw nos Fawrth, medda' Catrin."
Ia, 'i galon o, meddyliodd Edward Ifans yn llwm a braidd yn chwerw. Wedi'i thorri gan y diwedd trist a fu i'r streic, gan daeogrwydd ei gyd-weithwyr. Ond ni ddywedodd ddim wrth Fartha, dim ond gwenu wrth ei gweld hi'n brysio i olchi'r llestri.
"Am redag tros y ffordd yr ydach chi, yr ydw' i'n gweld," meddai.
"Rhyw wrthwynebiad?"
"Dim o gwbwl. Rhowch gusan i Eiluned a Gwyn bach trosta' i."
Erbyn hyn, trigai Megan tros y ffordd, yn cadw tŷ i'w hewythr John. Claddwyd Ceridwen yng nghanol Mehefin a bu John Ifans fyw ar ei ben ei hun am dri mis. Pan anwyd baban Megan yng Nghorffennaf-bachgen, a alwodd hi yn Gwyn—dywedai wyneb Letitia Davies fod un plentyn yn rhoi llawenydd dirfawr iddi, ond bod dau—ac ychwaneg, efallai, os âi pethau ymlaen fel hyn—yn fwrn ar fyd. Felly hefyd y teimlai Ifor, a anwybyddai'r mab bychan yn llwyr—ond pan regai ef weithiau ganol nos. O'r diwedd, er mwyn cael rhyddid i grwydro'n amlach i'r dref, cytunodd i roi chweugain yr wythnos i Fegan a'i rhyddid i fynd ymaith lle y mynnai. Hi a wnaethai'r cais, ond y tu ôl iddo yr oedd yr awgrym a daflasai'i hewythr John ati droeon—"Piti na fedret ti a'r plant ddŵad i fyw ata' i, a gadael yr hogyn yna, go daria 'i ben o. Mi fasan ni mor hapus â'r gog, wsti, a'th fam yn medru rhedag draw pan fynnai hi yn lle bod fel pelican yn Gwynfa.'"
A gwireddwyd y gair. Brysiai traed trymion John Ifans tuag adref bob nos er mwyn i'w perchennog gael siglo crud Gwyn a cheisio diddori Eiluned drwy ganu am ddau gi bach yn mynd i'r felin, neu am yr iâr yn dodwy wy bob dydd a'r ceiliog yn dodwy dau. Nid oedd yn ganwr a fu erioed ar lwyfan, ond credai'i gynulleidfa, a farchogai'n hapus ar ei droed, ei fod ymhlith goreuon y wlad.
Nid yn aml y mae gan blant dri o deidiau, ond mwynhâi Eiluned a Gwyn y rhagorfraint honno. Dyna "Taid "—John Ifans oedd ef—"Taid Nain" tros y ffordd, a "Taid Davies " i fyny yn Albert Terrace. Galwai'r olaf ambell fore ar ei daith gasglu—hel 'siwrin oedd ei waith yn awr—a dôi i lawr yn ddi-ffael bob nos Wener i ddwyn chweugain Ifor i Fegan ac i oedi'n ddigrif o ddedwydd uwchben cwpanaid o de. Fel rheol, yr oedd gan Letitia Davies Bwyllgor â llythyren fawr ar nos Wener, a chyn gynted ag y caeai hi'r drws ffrynt o'i hôl, neidiai Gruffydd Davies i'w gôt fawr a'i het, pranciai drwy'r drws cefn a charlamai drwy lonydd culion, dirgel, tua Than-y-bryn. Trawai i mewn hefyd yn annisgwyl ambell gyda'r nos. "Digwydd pasio" y byddai, ond gwyddai John Ifans a Megan mai "digwydd bod allan " yr oedd ei wraig, a'r dyn bychan yn manteisio ar y cyfle i chwarae triwant o Albert Terrace.
Yr oedd Nain hefyd yn llawer hapusach. Câi hi a Megan "de bach" am ddeg bron bob bore, a rhedai dros y ffordd yn aml yn ystod y dydd. Ac, a hunllef Albert Terrace drosodd am byth, collodd Megan yr olwg sorth, ddiysbryd, a fu arni. Beth a ddigwyddai petai ei Hewythr John yn mynd yn wael neu Ifor yn gwrthod talu'r chweugain, ni wyddai. Ond ni phoenai: digon i'r diwrnod ei ddaioni ei hun.
"Sut mae o heno, Catrin Williams?" gofynnodd Edward Ifans pan gyrhaeddodd dŷ Robert Williams.
"Mae o i'w weld dipyn yn well, wir—yn fwy siriol, beth bynnag. Dowch i mewn. Mi fydd o'n falch iawn o'ch gweld chi. Hen noson fudur, yntê? 'Dda gin' i ddim niwl."
Arweiniodd ef i fyny'r grisiau a'i roi i eistedd wrth y gwely. Yr oedd y lamp yn olau yno a thân yn y grât.
"Wel, Robat Williams?"
"Wel, Edward?" Tynnodd yr hen arweinydd ei sbectol haearn a tharo'r llyfr a ddarllenai ar y bwrdd wrth ochr y gwely.
"Yr hen ddarllan 'na eto," ebe Catrin Williams."Swatio a gorffwys ddeudodd Doctor Robaits wrthach chi, yntê?
Rhowch y dwylo a'r breichia' 'na o dan ddillad y gwely, wir. Maen' nhw fel clai gynnoch chi, yr ydw' i'n siŵr. Ydyn', fel clai, Edward Ifans," meddai wedi iddi deimlo llaw ei gŵr."Ond pa iws ydi prygethu wrtho fo? 'Waeth i chi siarad hefo'r gath 'na ddim.' Yr oedd y gath mewn myfyr swrth o flaen y tân.
Gwenodd Robert Williams wedi i'w wraig fynd ymaith."Mi fasa' rhyw ddieithryn yn meddwl bod Catrin yn rêl blagard, Edward," meddai. Yr oedd ei lais yn bur wan. Cydiodd Edward Ifans yn y llyfr."Hanes Ardal Llechfaen" gan Robert Roberts y teiliwr ydoedd.
"O, llyfr yr hen Robat Robaits?
Ia. Dipyn o hen bry' ydi Robat, fachgan, chwilotwr heb 'i ail. Ond mae'r llyfr yn gwneud imi deimlo'n hen iawn. Y bennod 'na ar gychwyn achos yr Annibynwyr on i'n ddarllan 'rŵan. Diar, yr ydw i'n cofio'r cymeriada' y mae o'n sôn amdanyn' nhw. 'I nain o yn cerddad bob cam o Gefn Brith a'i chlocsia' am 'i thraed a'i 'sgidia' gora' dan 'i braich, ac yn newid y clocsia' wrth ddrws y Tŷ Cwrdd. Ydw', yr ydw' i'n 'i chofio hi-pwtan fach chwim fel wiwar, yn gwisgo bonat o sidan du bob amsar. Yr hen Owen Jones Tyddyn Celyn wedyn, fo a'i gi-yr ydw' i'n 'i gofio ynta'. Dyn mawr â locsyn coch, a'i wefusa' fo'n symud bob tro yr oedd o'n meddwl. Mi fydda'r ci hefo fo yn y gwasanaeth bob amsar ac yn medru mesur deugain munud o bregath i'r eilad. Os âi'r pregethwr dros y deugain munud, mi fydda'r hen gi yn agor 'i lygaid a'i geg ac yn rhoi ochenaid dros y lle. A'r hen Owen yn rhythu'n gas arno fo ac wedyn yn taflu winc slei ar un ne' ddau o'r bobol o gwmpas-pan oedd y pregethwr ddim yn edrach. Ia, un da oedd Owen Jones Tyddyn Celyn. 'Wyt ti'n 'i gofio fo? Na, yr oedd o wedi marw cyn dy eni di, ond oedd?"
Oedd, yr ydw' i'n meddwl . . . 'Ydach chi wedi sgwennu rhywfaint yn ddiweddar, Robat Williams?"
"Ddim gair ers mis. Er . . . y cwarfod dwytha' hwnnw. Bu tawelwch rhyngddynt. Yr oedd nos Sadwrn y cyfarfod olaf yn glir iawn ym meddwl y ddau, ac ni hoffai'r un ohonynt sôn am y peth. Am fisoedd lawer cyn hynny, llithrai dynion yn ôl i'r chwarel a chynyddai rhif y Bradwyr yn gyflym o wythnos i wythnos. Clywyd ym mis Mawrth na fyddai angen tua chwe chant o'r hen weithwyr pan ddeuai diwedd y Streic, am fod yn y chwarel ormod o ddynion cyn i'r helynt ddechrau ac y cadwai'r awdurdodau y rhan fwyaf o'r chwarelwyr newydd ymlaen. "A fydda' i ymhlith y rhai fydd wedi'u cau allan?" oedd y cwestiwn pryderus ym meddwl llawer un, ac ysgrifennodd amryw i'r chwarel—ond heb ddweud gair wrth ei gilydd—gan gredu mai'r cyntaf i'r felin a gâi falu. Daliai llawer o'r gwŷr hynny i fynychu'r cyfarfodydd ac i sôn am sefyll yn gadarn fel y graig," ond gan ddyfalu'n slei pa bryd y clywent o swyddfa'r gwaith. Ym Mehefin, dywedodd un o brif swyddogion y chwarel nad oedd arnynt eisiau ond rhyw naw cant o weithwyr eto; yng Ngorffennaf, dychwelodd rhai o aelodau Pwyllgor y Gronfaʼn ddirgel i'r gwaith; yn Awst, ymfudodd llawer eto i'r De ac amryw i America; ac yna ym Medi, hysbyswyd bod y tair mil o bunnau a dderbynnid yn flynyddol oddi wrth Gynghrair Cyffredinol yr Undebau Llafur i beidio. Beth . . . beth yn y byd a wnaent yn awr? Yr oedd newyn yn rhythu arnynt. O b'le y dôi arian y rhent heb sôn am fwyd a glo a dillad? Medi oer, a'r gaeaf yn ei awel.
Yn nechrau Hydref, anfonwyd cylchlythyr i'r De i ofyn i'r dynion yno, fel y streicwyr gartref, bleidleisio dros ymladd ymlaen neu ildio. Pleidleisiwyd yng nghanol y mis a chael bod y mwyafrif mawr yn gryf dros barhau i frwydro."Parhau i frwydro," "ymladd i'r pen," "sefyll fel y graig," ond. . . ond sleifio'n ôl i'r chwarel yr oedd ugeiniau o bleidleiswyr Llechfaen a'r cylch. Ciledrychai dynion yn amheus ar ei gilydd yn y cyfarfodydd, sibrydent, ffracent—a thu allan dywedai oerwynt Tachwedd fod eira ar y copaon. Yna, yn un o'r cyfarfodydd olaf, cododd yr hen Ifan Tomos yn herfeiddiol ar ei draed. "Yr ydw' i wedi dŵad yma i ddeud wrthach chi yn ych gwyneba' fy mod i am yrru f'enw i'r chwaral,"meddai." Mae'n well gin' i wneud hynny na chodi fy llaw dros ymladd ymlaen a mynd adra' i sgwennu'n llechwraidd i'r offis. Galwch fi'n Fradwr os liciwch chi, ond yr ydw' i'n onast ac agorad yn yr hyn ydw' i'n wneud." Y noson honno y pleidleisiwyd eilwaith yn Llechfaen ac yn y De ac y penderfynwyd rhoi terfyn ar y streic.
"'Dydach chi . . . 'dydach chi ddim wedi . . . colli ffydd, Robat Williams?" gofynnodd Edward Ifans yn awr.
"Yr on i ryw fis yn ôl, mae arna' i ofn. Ond yr ydw' i'n gweld petha' dipyn yn gliriach erbyn hyn. Mi a' i ymlaen hefo fy sgwennu pan ga' i godi eto-neu os ca' i ddyliwn i ddeud efalla'."
"Rhyw fis yn ôl . . ." Noson y cyfarfod olaf un a oedd yn ei feddwl. Eisteddai Robert Williams wrth y bwrdd ar y İlwyfan fel arfer yr hwyr hwnnw, ond yr oedd ei wyneb yn hagr a'i law, a ddaliai nodiadau ynglŷn â'r pleidleisio, yn crynu. Hon, meddai wrtho'i hun, oedd noson chwerwaf ei fywyd. Bechan oedd y gynulleidfa-yr oedd llawer iawn wedi brysio'n ôl i'r chwarel ac ugeiniau yn aros yn anniddig am lythyr o'r swyddfa. Cododd y Cadeirydd o'r diwedd.
Annwyl gyd-weithwyr-neu efalla' y dylwn i ddeud Annwyl gyd-fradwyr,' " meddai."'Wnawn ni ddim aros yma'n hir heno. I beth, yntê? Yr ydan ni wedi sefyll ysgwydd wrth ysgwydd yn o hir, am dair blynadd, ac mor amal yr ydan ni wedi defnyddio'r frawddeg sefyll ne' syrthio hefo'n gilydd '! Wel, yn wyneb cyni a newyn ac afiechyd, syrthio fu raid inni-ond nid hefo'n gilydd, gwaetha'r modd. Trist fu colli'r frwydyr. Tristach fu i gannoedd adael y rhengau yn llechwraidd cyn i bawb benderfynu rhoi'u harfa' i lawr yn unfryd a chytûn. Ac yr ydw' i'n dallt erbyn heno fod amryw ohonoch chi oedd fwya' styfnig dros ddal i ymladd, wedi gyrru i'r chwaral ers tipyn ond wedi cael eich gwrthod yno. Ai penderfynu brwydro ymlaen gan wybod nad oedd gynnoch chi ddim i'w golli yr oeddach chi, y rhai gwrthodedig? 'Does dim eglurhad arall yn dwad i'm meddwl dryslyd i.
"Nos Sadwrn dwytha', fel y cofiwch chi, fe ddaru ni yn y cwarfod wythnosol 'ma bleidleisio eto, a phasiwyd ein bod ni'n torri'r streic i fyny. Fe gododd dros gant 'u dwylo o blaid parhau i frwydro, ond llawer o'r rheini oedd y rhai cyntaf i ruthro i swyddfa'r chwaral fora Llun i grefu am waith. Wel, yr ydw' i am ddilyn cyngor Catrin 'cw a brathu fy nhafod' heno.
"Yr un noson, yr oeddan' nhw'n pleidleisio yn Rhaeadr, ym Maesteg, yn y Porth, ym Merthyr, ac yn New Tredegar. Ac yn wyneb yr amgylchiada', yn enwedig y sleifio'n ôl i'r gwaith, yr un fu 'u dyfarniad nhwtha' ym mhob un o'r lleoedd hynny.
Felly, gyfeillion, fel eich Cadeirydd chi drwy'r helynt i gyd, yr ydw' i'n cyhoeddi'n ffurfiol heno fod y streic hir ar ben. Fe fydd 'J.H.' yn hysbysu awdurdoda'r chwaral mewn llythyr dros y Pwyllgor ac yn gofyn iddyn' nhw dderbyn cymaint ag sydd bosibl o'u hen weithwyr yn ôl. Ond fel y gwyddoch chi, mae'n rhaid i bawb wneud cais personol yn y swyddfa, a dywedwyd droeon ar goedd ac mewn papur newydd y cymerir rhan dyn yn y streic i ystyriaeth wrth benderfynu a roir ei waith yn ôl iddo ai peidio. Yr ydan ni'n gorfod ildio'n ddiamodol: felly pwy ydan ni i ofyn am delera' a ffafra'? Os metha rhai ohonoch chi â chael gwaith, y mae'r Pwyllgor mewn cyffyrddiad â gwŷr fel Mabon ac eraill yn y De, a threfnir i roi cymorth o weddill y Gronfa i'r ymfudwyr. Ond mae amryw sy'n rhy hen i adael 'u cartrefi bellach, neu efalla' fod amgylchiada' personol, fel afiechyd yn y teulu, yn gwneud symud yn amhosibl. Pasiwyd gan y Pwyllgor fod yr arian sy mewn llaw o'r Gronfa i gael 'u defnyddio i gynorthwyo'r rhai hynny cyhyd ag y gellir.
"Does 'na ddim ond dau beth arall-diolch i'n cydweithwyr ni drwy'r Deyrnas, yn enwedig yr Undebau Llafur drwy'r holl wlad, am fod yn gefn inni, a diolch i bawb ddaru gyfrannu mor hael at y Gronfa ac a roes dderbyniad mor wresog i'r corau a'r casglwyr drwy'r helynt. Yr ydw' i'n galw ar Edward Ifans i gynnig y diolch i'n cyd-weithwyr . . .
Yr oedd hynny fis yn ôl. Fel rheol, er ei fod bellach yn ŵr deuddeg a thrigain, yr oedd Robert Williams yn sionc iawn ar ei droed, ond yn araf a llesg y cerddodd tuag adref y noson honno, fel un a aethai'n hen mewn hwyrnos fer."Diar, yr ydw' i wedi blino, Catrin bach," meddai pan gyrhaeddodd y tŷ."Fel 'tasa' pob mymryn o nerth wedi mynd allan ohona' i. Yr ydw' i'n meddwl yr a'i i 'ngwely ar unwaith."
Yn ei wely y bu byth er hynny. Galwai Edward Ifans i'w weld unwaith neu ddwy bob wythnos, ond ychydig a siaradent am y streic. Clwyfwyd Robert Williams yn dost gan ei gydweithwyr, a cheisiai beidio â chyffwrdd â'r briw. Crwydrai ei feddwl a'i sgwrs yn ôl, yn hytrach, i'w fachgendod ac i'w flynyddoedd cyntaf yn y chwarel—at yr hen filwr ungoes, meddw—" Spreg Leg"—a gadwai ysgol yng nghapel y Bedyddwyr ac a chwarddai yn ei ddyblau ar ôl gwthio rhyw hogyn anwyliadwrus yn bendramwnwgl i'r seston; i Sosieti y Plant, rhagflaenydd y Band of Hope, lle y gwnaed cerddor o Robert Williams; i'r sgwario a'r ymsythu ar ddiwedd blwyddyn yn yr Ysgol Genedlaethol pan ddôi swyddog o'r chwarel heibio i ddewis y bechgyn mwyaf a chryfaf ar gyfer y gwaith; i'w ddyddiau cynnar yn y chwarel a'r gwaseidd-dra a'r llwgrwobrwyo a oedd yno. Ni soniai hyd yn oed am streiciau ac etholiadau'r gorffennol, eithr dewis byw ym mhymtheng mlynedd cyntaf ei fywyd.
Ond heno, nid ymhell yn ôl yr âi meddwl Robert Williams."Mi ddeudis i funud yn ôl fy mod i'n gweld petha'n gliriach erbyn hyn, Edward, meddai."Mae fy meddwl i wedi bod yn chwerw iawn ers. . . er y noson ola' honno. A dim heb achos. Dyna ti William Williams y drws nesa' 'ma. Mi frwydrwn i'r pen,' medda' fo'n ffyrnig yn y cwarfod dwytha' ond un, yntê? Ond yr oedd o'n mynd i swyddfa'r chwaral ben bora dydd Llun i drio cael y blaen ar bawb arall. Dyna ti Dafydd Lloyd tros y ffordd 'ma wedyn. Mi lwgwn cyn yr ildiwn ni,' oedd 'i eiria' fo, os wyt ti'n cofio. Ond mi ollyngodd Elin Lloyd y gath allan o'r cwd y diwrnod wedyn wrth siarad hefo cnithar Catrin 'ma. "Wn i ddim be' sy o'n blaena' ni," medda' hi, a Dafydd wedi'i wrthod yn fflat yn yr offis.' Digwyddiada' fel 'na ddaru fy suro i. Ac wrth imi wrando ar dramp y traed yn mynd i'r chwaral bob bora, ychydig iawn ohonyn nhw oedd yn swnio'n gadarn ac onast. Ychydig iawn, iawn, Edward."
Tawodd, a'i lygaid hen yn cau gan flinder. Agorodd hwy eto ymhen ennyd, a disgleiriai hyder ynddynt yn awr.
Ond yn ystod y dyddia' dwytha' 'ma, fel yr on i'n deud neithiwr wrth Mr. Edwards y gwnidog, mae'r chwerwder wedi mynd bron i gyd, fachgan. Yr hyn sy'n aros yn fy meddwl i ydi ein bod ni, chwarelwyr syml, cyffredin, wedi meiddio sefyll am dair blynadd dros ein hiawndera', wedi ymladd ac aberthu mor hir dros egwyddor. 'Fasa' fy nhad ddim yn credu bod y peth yn bosib', a phrin y medrai'i dad o ddychmygu'r fath haerllugrwydd. Colli'r frwydyr ddaru ni, ac erbyn y diwadd yr oedd afiechyd ac anobaith ac ofn wedi dryllio'r rhenga' a gwneud llawer ohono' ni'n llai na ni'n hunain. Dynion gwan a gwael yn gorfforol oeddan ni erbyn hynny, a Duw yn unig a ŵyr be' ydi dylanwad y corff ar y meddwl a'r ewyllys. Ond mi ddaru ni ymladd yn hir ac ymladd yn ddewr-hynny sy'n bwysig, Edward, hynny sy'n bwysig."
Edrychodd Edward Ifans yn bryderus arno. Yr oedd ei lais yn wan iawn, heb fod fawr mwy na sibrwd bellach, a chaeasai'i lygaid eto. Cododd yr ymwelydd rhag i'r huodledd ymdrechus hwn drethu'r claf.
"Ia, yr ymdrech oedd yn bwysig, Robat Williams," meddai'n ddwys, " yr ymdrech, nid y wobr."
Ia, Edward. Mi ddaru ni golli'r frwydyr-ac ennill y dydd. 'Fydd dim rhaid i'r rhai ddaw ar ein hola' ni ymladd am dair blynadd a dwyn y fath chwalfa i'r hen ardal. Efalla' na fydd raid iddyn' nhw ymladd o gwbwl."
Ganol dydd, drannoeth-dydd Sadwrn ydoedd ac Edward Ifans gartref i'w ginio-arhosodd Martha i'w gŵr orffen bwyta cyn torri'r newydd iddo.
"Dowch â'ch 'panad i'r gadair freichia' 'ma, Edward. A chymwch fygyn hefo hi."
Ufuddhaodd yntau. Trawodd y cwpan ar y pentan a thaniodd ei bibell yn araf, gan wybod bod ganddi rywbeth anfelys i'w ddweud wrtho.
"Wel, Martha? Allan â fo."
"Mae'r hen Robat Williams wedi'n gadael ni."
Yfodd ef lymaid o'r te heb ddywedyd gair, ac yna syllodd ir tân.
"Pryd . . . pryd yr aeth o?"
"Bora 'ma, pan oedd y wawr yn dechra' torri. Dydd Merchar y byddan' nhw'n claddu."
Eisteddodd Edward Ifans yno'n hir heb yngan gair. Yna cododd a mynd i'r gegin ganol. Tynnodd y llyfr, "Hanes Ardal Llechfaen" o'r cwpwrdd llyfrau yng nghongl yr ystafell a dychwelodd i'w gadair freichiau yn y gegin fach. Tu fewn i'r llyfr yr oedd ysgrifau wedi'u torri allan o bapurau newydd, a chymerodd un ohonynt a'i hagor allan yn ofalus. Darllenodd hi yn araf drosodd a throsodd, gan adael i'r te oeri ac i'r bibell ar y pentan wrth ochr y cwpan ddiffodd.
"Be' ydi hwn'na, Edward?"
"Yr ysgrif sgwennodd Dan yn Y Gwyliwr' ar Robat Williams."
Ochneidiodd hithau. "Dan," meddai."Roedd rhywbath yn deud wrtha' i y dôi llythyr oddi wrtho fo bora 'ma. Ond 'ddaeth 'na ddim gair."
"O, mi gawn rywbath ddydd Llun, mae'n debyg, Martha . . . Dydd Llun oedd hi pan glywsom ni ddwytha', yntê?"
"Ia, pan yrrodd o ddwybunt inni. Mae mis er hynny. A'r tro cynt yr oedd pum wsnos rhwng 'i lythyra' fo. 'Ddaw o adra' dros y 'Dolig, tybad?"
Ni ddywedodd ei gŵr ddim. Ychydig a siaradent am Dan, gan na wyddent fawr ddim o'i hanes yn Llundain. Gwyddent ei fod yn bur lwyddiannus yn Fleet Street, ond . . . ond llwch yn eu dwylo oedd y llwyddiant hwnnw pan gofient y stori a glywsent ar ddamwain amdano. Trawodd dau aelod o'r côr arno un noson wrth dafarn yn y Strand, a buont yn ddigon annoeth i'w wahodd gyda hwy i'r llety lle'r arhosai tua dwsin ohonynt. Yr oedd yn feddw, yn dlawd yr olwg er ei lwyddiant—ac, yn ei ddiod, yn huawdl ac ymffrostgar. Hy, byddai'r nofel Saesneg yr oedd ef yn gweithio arni yn ei wneud yn fyd-enwog ac yn ŵr cyfoethog yn fuan iawn!
"Ddeudis i ddim wrthach chi ddoe, Edward," chwanegodd Martha," ond yr oedd Wil Sarah yn dallt bod Dan wedi bod yn y Sowth—dros 'i bapur newydd-a heb fod ar gyfyl Idris a Kate."
"Efalla' . . . efalla' na chafodd o ddim amsar i bicio yno."
"Efalla', wir. Ond . . . ond mae'n haws gin' i gredu . . ."
"Be'?
"Mai ofn Kate yr oedd o. 'Wn i ddim pam, ond yr oedd gan Kate fwy o ddylanwad na neb ar Dan. O, piti na châi o gychwyn yn y Coleg eto, Edward."
"Mi gynigis i hynny iddo fo yn fy llythyr dwytha'. Mae mis er hynny, mis heb atab."
"Oes." Ochneidiodd eto, ac yna cymerodd y cwpan oddi ar y pentan. "Dydach chi ddim am yfad y te 'ma, yr ydw' i'n gweld."
"Dim diolch, Martha . . . Piti na chaem ni Dan yr ysgrif 'ma'n ôl, yntê? Gwrandwch ar y clo sydd iddi—Ni wyddom pa bryd na beth fydd terfyn yr helynt hwn, ond gwyddom y saif yr hen arweinydd yn gadarn i'r diwedd un, a'i fwriad fel her rhyw lwybr nadd ar war gelltydd. Pwy bynnag arall a lithra neu a flina, ni chloffa efe. Hyd yn oed os pery'r streic am flwyddyn gron arall, gwyddom y gall Robert Williams ddywedyd hefo'r Apostol Paul: Mi a ymdrechais ymdrech deg, mi a gedwais y ffydd.'
Ysgydwodd Martha Ifans ei phen yn ddwys."Mi fasa'r adnod yna yn un go dda ar fedd yr hen Robat Williams, on' fasa', Edward?"
Gododd yntau ei olwg yn gyflym o'r ysgrif. Martha, basa', cystal â dim.
"Basa',
Basa', wir. A ni'r chwarelwyr ddylai roi'r garrag ar 'i fedd o. Carrag las o'r Twll Dwfn, lle buo fo'n gweithio am gymaint o flynyddoedd."
Bychan oedd rhif y gweithwyr yn y chwarel y prynhawn Mercher dilynol: daethai hyd yn oed y Bradwyr, gannoedd ohonynt, adref yn gynnar i dalu'r deyrnged olaf i'r hen Robert Williams. Eisteddai Edward Ifans hefo'r perthynasau a'r gweinidog wrth y bwrdd yn y parlwr yn gwylio'r dynion, un ar ôl y llall yn rhes ddiderfyn bron, yn taro chwech neu swllt ar yr hances sidan wen a daenesid ar y bwrdd. Pan oedd yr
offrwm" a'r gwasanaeth byr yn y tŷ drosodd, aeth Edward Ifans allan gyda Mr. Edwards y gweinidog, a safodd ychydig tu ôl iddo yn nrws y tŷ. Ni wyddai'n iawn paham y gwnâi hynny, oni ddyheai am weld â'i lygaid ei hun y dyrfa enfawr a lanwai'r stryd gan ymledu'n drwchus o un pen iddi i'r llall.
Agorodd Mr. Edwards ei Feibl."Darllenwn y bymthegfed Salm," meddai, a'i lais yn glir ac uchel.
'Arglwydd, pwy a drig yn dy babell? pwy a breswylia ym mynydd dy sancteiddrwydd?
"Yr hwn a rodia yn berffaith ac a wnêl gyfiawnder ac a ddywed wir yn ei galon.
Heb absennu â'i dafod, heb wneuthur drwg i'w gymydog, ac heb dderbyn enllib yn erbyn ei gymydog.
'Yr hwn y mae y drygionus yn ddirmygus yn ei olwg; ond a anrhydedda y rhai a ofnant yr Arglwydd yr hwn a dwng i'w niwed ei hun ac ni newidia.
'Yr hwn ni roddes ei arian ar usuriaeth ac ni chymer wobr yn erbyn y gwirion. A wnelo hyn, nid ysgogir yn dragywydd.'
Troes y gweinidog ddalennau'r Beibl yn gyflym.
"Ychwanegwn rai adnodau o'r Epistolau at y Corinthiaid a'r Hebreaid," meddai.
"Oherwydd paham nid ydym yn pallu . . .
'Canys ein byr ysgafn gystudd ni sydd yn odidog ragorol yn gweithredu tragwyddol bwys gogoniant i ni:
'Tra na byddom yn edrych ar y pethau a welir ond ar y pethau ni welir : canys y pethau a welir sydd dros amser, ond y pethau ni welir sydd dragwyddol. . .
'Canys efe a ymwrolodd fel un yn gweled yr anweledig." Caeodd y gweinidog y Beibl a phlethodd ei ddwylo o'i amgylch gan godi'i wyneb tua'r nef. Gwyrodd pawb yn y dorf fawr eu pennau mewn gweddi.
"Yr ydym wedi cyfarfod yma, ein Tad trugarog, i estyn ein diolch iti. Mae dagrau yn ein llygaid, ond dagrau ydynt wedi'u goleuo gan lawenydd dwys—llawenydd am inni gael y fraint a'r fendith ryfeddol o adnabod dy was y rhown yr hyn sy farwol ohono i'r pridd heddiw. Fel dyn uniawn a charedig a hoff yn ei gartref ac yn ei ardal, fel crefyddwr, fel crefftwr yn ei waith, fel arweinydd ymhlith dynion—mawr— ygwn Dy enw, O Dad, am roi inni'r anrhydedd o gwmni'r gŵr da a chyfiawn hwn. Ti yn unig, O Clywsom ei gyffelybu i'th was Moses yn arwain ei bobl drwy'r anialwch tua Chanaan. A chlywsom rai yn ein plith yn murmur yn chwerw na chafodd ef ddringo o rosydd llwyd Moab i fynydd Nebo, i ben Pisgah, ac na pheraist Ti iddo weled â'i lygaid y tir y cyrchai tuag ato. Dduw, a wêl y dyfodol a ffrwyth ei lafur ef. Ni chenfydd ein golygon ffaeledig ni tu draw i yfory a thrennydd, ond mil o flynyddoedd ydynt yn dy olwg Di fel doe wedi yr êl heibio ac fel gwyliadwriaeth nos. Ond gwyddom ni, a gwyddai yntau cyn ein gadael, Dad tosturiol, nad ofer ei ymdrechion dewr. 'Efe a fydd fel pren wedi ei blannu ar lan afonydd dyfroedd, yr hwn a rydd ei ffrwyth yn ei bryd, a'i ddalen ni wywa.' ... Ac efe a ddwg ffrwyth lawer.'...O lafur ei enaid y gwêl.' "Dy nawdd tyner a fo tros ei weddw annwyl yn ei hunig— rwydd a'i hiraeth, O Dad, a throsom ninnau oll, y llafurwyr sydd eto'n aros ym maes yr ardal ddrylliedig hon. Rho ynom nerth i lunio, o dlodi a phryder a hagrwch y dyddiau blin, gyfoeth a hyder a phrydferthwch bywyd llawnach a helaethach nag a adnabu un ohonom erioed o'r blaen—o ymryson dang— nefedd, o drallod lawenydd, o elyniaeth gariad. Hyn fyddo'n braint ni oll yn enw Crist ein Harglwydd. Amen.' Cododd y bobl eu pennau, a chlywid llawer "Amen" yn furmur dwfn drwy'r stryd. Yna, lediodd y gweinidog yr emyn. Yr oedd tros fil yn yr angladd, a dywedid wedyn. fod y dôn i'w chlywed, ar flaen yr awel a chwythai tuag yno, ym mhob rhan o'r chwarel, ac i bawb a oedd yn y gwaith roi eu harfau i lawr a sefyll yn bennoeth i wrando'n ddwys.
"O fryniau Caersalem ceir gweled
Holl daith yr anialwch i gyd;
Pryd hyn y daw troeon yr yrfa
Yn felys i lanw ein bryd . . ."
Gwyrodd Edward Ifans ymlaen yn y drws i syllu tua'r chwarel draw yn y pellter. Trawai llafn o heulwen oer Rhagfyr ar wyneb yr hen ŵr ar wyneb y graig.
Edrychodd Edward Ifans yn hir arno. Yr oedd ei wên mor anchwiliadwy ag erioed.