Cofiant D Emlyn Evans/Cartref a Chyfeillion
| ← Pan fyn y daw | Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans |
Gwasanaeth → |
XII.
CARTREF A CHYFEILLION.
HYD y flwyddyn 1878 bu ef heb gartref "iddo'i hun," ag eithrio ymgais a wnaed ganddo ef, a dau gyfaill ar y ffordd," sef Wm. Owen ac Owen Owen, i gadw tŷ yn Abertawe, fel man canolog i'w teithiau. Yr oeddynt hwy'n gyfeillion cynnes a chydnaws, a pharhasant felly hyd y diwedd; ond wedi peth amser, meddyliodd un o'r tri fod dau'n well nag un (ac yn well na thri); dilynwyd ef yn fuan gan un arall o'r tri, a thorrwyd y cartref hwnnw i fyny. Bu Mr. Wm. Owen farw rai blynyddoedd yn ol; yr oedd Mr. Owen Owen yn un o'r rhai a gludai'r arch a'i gweddillion yn angladd Emlyn.
Yn 1878 priododd â gweddw ei gyfaill Mynyddog, merch y Parch. Aaron Francis (Aaron Mochnant) —un a fu, drwy ei hanianawd gerddorol, ei doniau cymdeithasol, a'i rhinweddau eraill, yn gymar ffyddlon iddo am 35 mlynedd. Buont fyw am ddwy flynedd. yn yr Amwythig, ac yna symudasant i Hen ffordd, lle yr arosasant hyd 1894. Penderfynid eu dewisiad o fan i fyw gan ystyriaethau masnachol yn bennaf—yr oedd eisieu man canolog i'w gylchdaith ef lle y gallai ddychwelyd o leiaf unwaith yn yr wythnos; ac i fesur hefyd, gan ystyriaethau eraill—naws a theimlad tuagat y lle.
Er na chynhyddodd rhif y teulu, ni fu erioed dŷ'n dioddef llai oddiwrth unigrwydd neu lonyddwch, gan faint y rhai a alwai neu a arhosai yno. Yr oedd ganddynt ill dau allu eithriadol i ymdaflu ac ymdoddi i gwmnïaeth gydnaws—i roddi eu hunain i fyny i'r gwaith o fod yn ddiddorol a defnyddiol i eraill, gan wneuthur y defnydd goreu ohonynt hwythau, mewn ymgom neu gân, stori neu ddadl ddifyr, fel y byddai'r awel yn chwythu.
Yn eu tŷ yn Henffordd arhosai yn wastad yr Joseph Parry a Dd. Jenkins yn ystod eu hymweliadau â'r dref adeg gŵyl gerddorol y Tri Chôr. Cawn ryw gipolwg ar natur y gwmnïaeth gan Mr. Jenkins
"Meddai galon hael, mewn ystyr ariannol, oherwydd lle gwelai angen, rhoddai yn ewyllysgar o'r ychydig oedd ganddo, ac yr oedd y croesaw i'w gyfeillion pan o dan ei gronglwyd yn ddibrin, a gwyddai y ffordd i'w gwneud yn hapus a dedwydd. Treuliasom lawer i orig ddedwydd dan ei gronglwyd pan yn ymweled â Gwyl Gerddorol y Tri Chôr yn Hen ffordd. Buom yno mewn pedair gwyl, a Dr. Parry ddwywaith gyda ni. Rhyfedd iawn, ni ddeuai i fwy nag un o'r cyfarfodydd allan o'r deu-ddeg gynhelid, pan yr ai Parry a ninnau i rai o'r rehearsals, cystal a'r perfformiadau. Unwaith llwyddasom i'w gael gyda ni i glywed Albani yn y 'Creation,' a'r noson hono gwahoddwyd Proffeswr Prout a Mr. Barrett, y Flautist, i'n cyfarfod i gael swper yn ei dŷ, ac yr oedd hono yn noson fawr yn ein hanes i gyd,—' big night,' ys dywedai yntau. Fel hyn, ychydig o gyngherddau ai iddynt hyd yn nod yn yr Eisteddfod Genedlaethol, ac os ai, nid arosai byth i'r diwedd, os na fuasai gweithiau rhai o'i ffryndiau yn cael eu perfformio. Gadawai feirniadaeth y rhai hyn, yn nghyd a rhai y gwyliau cerddorol yn gyfangwbl i ni bob amser. Yr ydym wedi cyfeirio mewn lle arall at un ymweliad o Dr. Parry â Henffordd, pan y daeth a full score Saul o Tarsus' gydag ef, ac ni chaed dim ond sôn am 'Saul' hyd nes i Emlyn fygwth mynd i'r gegin, a Parry fel plentyn yn addaw na wnai sôn rhagor, ond boreu tranoeth yn dod a'r gyfrol fawr a'i gosod ar y bwrdd o'i flaen yn llawn direidi. O ddedwydd ddyddiau! mae hiraeth calon arnom ar eu hôl. Ni ddychwelant byth mwy, ac y mae'r ddau gyfaill talentog a dyddorol yn gorwedd yn ddigon tawel, ond mae'r gân ganwyd ganddynt eto'n fyw, ac a fydd am oesau fel adsain pêr rhwng bryniau'n gwlad."
Cefais y pleser o fod yno unwaith yr un pryd a Dr. Parry yn ystod yr ŵyl, a dyna'r tro y gwelais ystyr yr ymadrodd "y dragwyddol gân." Yr oedd gan Parry ryw waith mawr mewn llaw y pryd hwnnw yn ogystal, a chofiaf yn dda am faintioli a phwysau'r cyfrolau; ond yr hyn oedd hyfrytaf yng ngolwg dyn ieuanc nad oedd yn gallu eu dilyn i gyfrinion y gân oedd y dull syml a brawdol o ganu a beirniadu y gwahanol rannau. Gwir fod Parry'n llawn o'i waith a'i syniadau ei hun, a chlywais hyn yn cael ei gondemnio fel myfiaeth, ond myfiaeth oedd, o leiaf yn y cysylltiadau hynny, heb ddim yn foesol atgas o'i chylch—myfiaeth yr eos yn ymgolli yn ei chân mewn anghof o bopeth arall. Dangosir nad oedd dim yn fombastaidd a thrahaus o'i chylch gan ei waith yn cludo'i gopiau trymion i Henffordd er mwyn cael barn a chydymdeimlad ei gyfeillion yno. Un noson gwahoddwyd arweinydd y gerddorfa i fewn, ac yr oedd honno'n "noson fawr" hefyd, os canu hyd oriau mân y bore sy'n gwneuthur noson yn fawr.
Gwir fod yr adegau hyn yn rhai eithriadol, ond ar raddfa lai digwyddent o hyd ac o hyd. Dyma enghraifft o'i ddull arferol o roesawu cyfeillion, o un o'i lythyrau at yr Athro Jenkins
"Yn awr, gyda golwg ar ddod yma: pam na ddenwch yr wythnos nesaf? Y mae'r tywydd yn hyfryd yn awr, ac yr ydym yn cael ein te prynhawnol allan ar y lawnt, tan y goeden onnen sy'n awr yn llawn dail. Cyn hir tyr y tywydd i fyny, ac unwaith y gwna, gallwn gael tymor hir o wlaw ar ol yr holl heulwen yma. Os deuwch cyn cychwyn eich cwrs (yn y Coleg) fe a'ch adnewydda ar ei gyfer. Fedrwn i ddim dal y stwr dychrynllyd sydd yn yr ystryd yna yn y bore, a byddai'r crowd ar y Terrace ac ymhobman yn gwneud bywyd yn boen i mi."
Yr ydym yn ddyledus i Dr. Protheroe am yr atgofion a'r nodiadau a ganlyn ar Emlyn fel cyfaill:—
"Pan ar dro yn yr Hen Wlad, cefais fy hun, yng nghwmni y diweddar Proffeswr David Jenkins yng Ngorsaf Glandovey Junction, ar ein ffordd i'r Eisteddfod Genedlaethol gynhelid y flwyddyn honno yn Ffestiniog. Meddai fy nghyfaill: "Yr wyf yn disgwyl Mr. Emlyn Evans i'n cyfarfod yma, ac yna awn yn gwmni diddan i'r wyl.' Dyna fy nghyfarfyddiad personol cyntaf â'r awenydd hyfryd, er fod llawer gohebiaeth wedi pasio rhyngom. Yr oeddwn wedi cael y pleser o'i wel'd cyn hynny, gan ei fod ef yn un o feirniaid Eisteddfod Abertawe yn 1880, a minnau yn llwyddo i ennill y wobr ar ganu'r unawd Alto Onid oes balm yn Gilead' (Owain Alaw). Yr oedd y cyfarfyddiad hwnnw yng Nglan Dyfi yn ddechreu cyfnod o gyfeillgarwch pur; a bydd i mi, tra bwyf byw, gael aml i orig felys wrth atgofio llawer tro hapus yn ei gwmni diddan yr ymweliadau â Chemmes—y tro doniol pryd yr euthum, ar ddamwain, drwy preserves rhyw ŵr bonheddig yn agos i Ddinas Mawddwy. Mawr yr ysmaldod a'r miri—fel y dywedai: 'Fe fyddai yn ddoniol o beth pe bai y plismon a'r cipar yn ein cymryd i fyny fel poachers—a'r newydd yn cael ei yrru i'r Amerig.'.
"Fe gofiaf yn dda am y croesaw cynnes, a'r amser diddorol gafwyd yn ei gartref ym 'Mron y Gân. Mor nodweddiadol yr enw! Yr oedd yno galon dan y fron, calon a gurai yn llawn o garedigrwydd diymffrost. Yr oedd amgylchoedd Bron y Gan yn ddeniadol, ac nid rhyfedd i rywun ganu—
'O! mae'r ardd o flaen y drws
Yn arlun tlws o Eden,
Hawdd yw gwel'd oddeutu'r lle
Ei fod yn gartre'r awen;
Yn y gwrychoedd gylch y ty
Cerddoriaeth sy'n mhob deilen.'
Yr oedd Emlyn yn gyfaill sylweddol—nid un ar yr wyneb. Nid oedd dim yn ormod iddo wneuthur, os byddai drwy hynny yn gallu bod o wasanaeth. Credai mai y ffordd sicraf i ennill serch ydoedd drwy roddi serch. Nid pawb, er hynny, fedrai gael mynd i mewn i gysegr santeiddiolaf ei gyfeillgarwch. Ond i'r rhai a anrhydeddid â'r agoriad o'r cyntedd, yr oedd y cymundeb yn llawn swyn a'r gymdeithas yn felys. Rhoddai i mi gipolwg ar agwedd gerddorol Cymru Fu.' Aed dros hanes lawer, ac fel yr ysgrifennai ef ei hun ryw dro: 'Am yr ystorïau a adroddwyd, a'r chwedlau a ail gyfodwyd, y barnedigaethau ar bob peth a phawb mewn llên a chân, byd ac allan o'r byd, a draddodwyd, a'r oll heb falais na sèn, a maent yn ysgrifenedig ar lechau y côf yn unig, ac i aros yno yng nghudd oddiwrth allanolion fodau.
'If happy be myself and mine,
What matters that to thee and thine.'
Cymerai ddiddordeb yng ngwaith ei gyfeillion, holai'n fanwl am eu hynt, ymgynghorai â hwynt, rhoddai awgrym parth y tebygolrwydd o lwyddiant yr anturiaeth hyn, neu'r ymgais arall;
rhoddai gyfarwyddiadau clir sut i gyhoeddi gweithiau,—mewn gair, yr oedd yn bopeth i'w gyfeillion. Pan yn gohebu â mi, cai symudiadau y byd cerddorol le pwysig yn ei lythyrau, a thrwy hynny yr oeddwn, er yn byw ymhell o'r Hen Wlad, drwy ei garedigrwydd yn cael fy nghadw yn bur gynefin â'r hyn a ddigwyddai ar lwyfannau eisteddfodau a chyngherddau Cymru. Ymhyfrydai mewn rhoddi cyfarwyddyd i gerddorion ieuainc. Os byddai angen help llaw ar neb teilwng, gellid apelio at Emlyn, mewn llawn hyder y ceid yr hyn ofynnid ganddo. Yr oedd yn hollol ddidderbynwyneb, a dywedai'r gwir wrth ffrynd yn ogystal a gelyn. Yr oedd yn Gymro trwyadl, carai ei wlad yn angerddol, a'i deimlad oedd
'Mewn adfyd a hawddfyd, mewn gaeaf a haf,
Mae 'nghalon yng Nghymru ple bynnag yr âf.'
Un tro, ar ol i mi ymweled â Glannau'r Teifi, ysgrifennai ataf:—
'I am very glad you enjoyed your visit to my old neighbourhood. If I had been there, I could have shown you many an Eldorado of a spot, but I nowadays, like Peri at the Gates of Paradise, only see it from afar. Altho' some of my relatives are still there, my old friends are dead and gone, sleeping quietly under the daisies near the murmuring Ffrwd Wen.'
Y mae yntau bellach, gyda'i awen barod, ei farn aeddfed, a'i galon fawr a hael, yn gorffwys yn dawel dan lygaid y dydd, a'r Teifi swynol yn murmur ei galargan fel y llifa'n hamddenol heibio Llandyfriog. Bydd i Gymru Fydd edrych yn ol ar fywyd a llafur David Emlyn Evans, a rhoi iddo ei le dyladwy fel un o feibion mwyaf athrylithgar y gerdd yng Nghymru—Gwlad y Gân." Y mae yna arwedd ar ei berthynas â'i gyfeillion (cerddorol yn bennaf) na bydd y darlun ohono'n llawn heb gyfeiriad ati, sef yr arwedd fachgennaidd. Ymddengys fod hon yn arwedd ar bob hen gyfeillgarwch yn neilltuol felly os bydd yr hen gyfeillion ar eu gwyliau, heb bwysau'r byd brwnt i ddofi eu hafiaith. Ond hyd yn oed ar wahân i wyliau y mae hen gyfeillion, a chyfeillion hen o ran hynny, yn tueddu i droi'n hogiau'n union yng nghwmni ei gilydd. Ymryddhânt o lyffetheiriau cymdeithas gelfyddydol a full-dress y bywyd swyddogol, a chant eu gïau moesol a meddyliol o leiaf yn rhydd—pan fo'r corff yn pallu—i chware a neidio, a phaffio fel cynt, mewn direidi ac ysmaldod, mewn difyrrwch ffansi, a rhialtwch sgwrs a stori.
Ond ymddengys fod artists yn fwy o hogiau, ac yn para'n hogiau'n hwy, nag eraill yn gallu ymdaflu i ddigrifwch di-faich yn fwy llwyr. Hogiau felly, heb erioed dyfu allan o'r cyfnod hwnnw, oedd Joseph Parry a Gwilym Gwent. Nid oedd Emlyn a John Thomas a Dd. Jenkins felly'n gyson; ymollyngent i'r berthynas hon â'i gilydd yn rhwydd iawn. Ar un adeg yn ei fywyd (wedi 1880!) ceisiodd yr elfen hon wneuthur lle mwy sicr a chyson iddi ei hun yn ei hanes. Bu Gwalia, Llandrindod, yn "gartref oddicartref" iddo am lawer o flynyddoedd; ac yn ystod y cyfnod y cyfeiriwn ato, bu ef a nifer o gyfeillion eraill Hughie Edwards, Llwydwedd, Lucas Williams, R. S. Hughes a Dd. Jenkins ar brydiau yn cydgyrchu i Landrindod bob blwyddyn pan fyddai'r lloer yn llawn. Mr. Ed. Jenkins (Ap Ceredig) oedd y whipper-in gan amlaf. Gelwid hwy "y fflamawg gad," am eu bod yn cydymdaith, ac yn gwisgo ties flamgoch, mae'n debig.
Wele enghraifft o'r "whips" a yrrid allan:—
"O! mor braf, O! mor braf
Yn yr hwyr yw lloer yr haf:
Anadl hon yw'r awel fwyn
Sydd yn suo yn y llwyn;
Dywed wrthyf, 'Dos ar frys
I Landrindod, hwn yw'r mis;
Yno bydd y fflamawg gad,
Nid gwiw rhoddi un nacâd.
Rhaid cael Emlyn yno'n wir,
Rhaid, os yw yn gyfaill pur,—
Cyfaill pur! pwy fyth a'i gwad ?
Y lloer a'i gŵyr, a'r fflamawg gad!"
Awst 8fed, 1884.
"Un o'r troion mwyaf rhyfedd yn hanes 'y fflamawg gad' oedd ei hymweliad a Llanwrtyd i weled John. Wrth gwrs, yr oedd yn ofynnol gwneuthur rhagbarotoad cerddorol, a dysgodd Emlyn i ni ddarn newydd spon: ei deitl oedd, We are going down to Egypt to see Benjamin. Yr oedd cystadleuaeth newydd fod yn rhywle, lle y beirniadai Emlyn, a darn o'r gystadleuaeth honno oedd We are going down to Egypt.
Wedi cyrhaedd Llanwrtyd, hysbyswyd ni fod Martha Harries, yr hon oedd yn gantores boblogaidd ar y pryd, yn aros mewn ty ar ein ffordd i'r Post Office; a than gysgod y gwrych yn ffrynt ei llety, rhoisom donc ar Wyt ti'n cofio'r lloer yn codi '—dewis gân Martha.
"Wedi cyrhaedd y Post Office, lle cartrefai John, ymrestrodd y parti, a chydag ymdrech anarferol datganwyd We are going down to Egypt to see Benjamin: dychrynwyd John, a diangodd o'r golwg, ond tynnodd y swn, neu y sain, yr ymwelwyr yn dyrrau o'u tai. Dyna un o ddifyr droion 'y fflamawg gad "
Er i "John" ddianc y tro hwn, yr oedd ef yn gymaint hogyn a'r un, fel y gŵyr ei gyfeillion. Ai Dafydd" yn hogiau'n union yng nghwmni ei gilydd ac yn aml yn eu gohebiaeth. Diau y cafodd Emlyn lawer o ddifyrrwch uwchben y pictiwr a ganlyn o'i gyfaill John, a ddiogelwyd ymhlith ei drysorau:—Fy Anwyl Gyfaill,
Derbyniais yr eiddot yn Llundain, a'r darnau i blant a'th lythyr yma. Da gennyf ddweyd i mi allu myned drwy y daith a'r gwaith yn bur lew; ond taith ofnadwy oedd honno i Penmachno. Mi groesais y mynydd o Dolyddelen, ac yr oedd hi yn gwlawio yn ofnadwy, a'r grug yn wlyb, nes yr oeddwn yn wlyb hyd odreu y got yn bur fuan. Nid oedd yno ond llwybr anodd iawn ei ddilyn, a dim ond ambell i ddafad a grugieir yn fy nghyfarch yr holl ffordd. Pan ar y very top daeth awel o wynt a chymerodd fy umbrella i ffwrdd gyda hi, ac yr oedd yn myned mor gyflym, ac yn twmblo mor ofnadwy, a minnau yn rhedeg nerth traed ar ei ol ac yn methu yn deg a dyfod yn agos iddo—yr oeddwn wedi rhedeg cyhyd ag oddi yma i'r Station yma neu ragor drwy y brwyn a'r grug a'r pyllau, heb edrych ym mha le yr oeddwn yn gosod fy nhraed i lawr, oblegid nid oedd waeth gan nad allwn fyned yn wlypach-fel yr oedd golwg ddoniol arnaf, ac ni wyddwn pa un ai llefain ai chwerthin, ai rhegu (a wnawn). O'r diwedd, dyma fo dros ryw ddibyn o'm golwg, ac yr oeddwn wedi ffarwelio ag ef yn fy meddwl, ond erbyn cyrraedd i'r fan, dyna lle'r oedd yn dawel ei wala islaw y clogwyn yn y cysgod, ac yn ddianaf Helynt ryfedd wir—a'r hen grugieir yn tarfu i ffwrdd o'm blaen ac yn gwneud swn tebyg iawn i "Ha, Ha, Ha, Jack, Jack, Jack." Ond tase gen i ddryll mi roiswn i Jack i rai ohonynt. Wedi cyrhaedd ol i'r llwybr a cherdded cryn dipyn ar hyd-ddo, mi gollais y llwybr, ac ar ol teithio rhyw gymaint daethum yn erbyn rhyw wal uchel yn groes i'r mynydd—ond wedi aros a cheisio guessio ple'r oedd Penmachno, mi lwyddais i gael y llwybr drachefn. Yr oeddwn yn y capel tua haner y cyfarfod cyntaf, wedi cael pob ymgeledd yn y ty Capel. Wel dyna i ti yr helynt—ond yr oedd yn dda i mi nad aethum yno nos Sadwrn, oblegid cor Penmachno gafodd y wobr.
. . . . . . . . . .
Cofion fyrdd,
Gwaith rhwydd fyddai ychwanegu; ond nid ydym am roddi mwy o le i'r agwedd hon yn y Cofiant nag sy'n gymhesur â'r lle oedd iddi ym mywyd gwrthrych y Cofiant. Yn hwnnw yr oedd yn hollol is-wasanaethgar; ond yn y safle honno chwareodd ran dra phwysig yn ei hanes yn ddiau, drwy lacio tipyn ar dyndra gewynau meddyliol a moesol, a chadw peirianwaith y giau rhag treulio allan gan egni'r ysbryd a bres—wyliai yn y corff gwan.
BRON-y-GAN.