Cofiant D Emlyn Evans/Pan fyn y daw

← Masnach: Y Gan

Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans

Cartref a Chyfeillion →

XI.
PAN FYN Y DAW.

DYWEDIR wrthym i Gluck ysgrifennu rhai o'i brif weithiau ar ganol dôl, gyda phiano yn ei ymyl. Yr oedd Beethoven hefyd yn hoff o help dylanwadau natur, yn neilltuol y dymestl a'r mellt; a phan na chai y rheiny, cerddai drwy'r coedwigoedd a'r meysydd, nes y trwythid ei ysbryd â'u dylanwad. Ar y llaw arall, gallai Mozart ymgomio neu chware biliard ar yr wyneb pan fyddai ei greadigaethau godidocaf yn ymffurfio yn y dwfn. Dywed Wagner wrthym fod ystad o feddwl dangnefeddus a dirwystr yn ffafriol i waith crêol y cerddor, a'i fod yn anghenraid iddo ef ei hun, er y caffai'r anhawster mwyaf i'w sicrhau. Ond cawn ef wedyn, pan yn Marienbad, yn cymryd cwrs o feddyginiaeth, yn methu aros yr awr benodedig yn y dŵr, pan ddoi'r afflatus arall drosto, ac yn codi a gwisgo a rhedeg gartref i ysgrifennu Lohengrin.

Mater ydyw o ddod i'r ymgyfaddasiad iawn â ffynonellau ysbrydoliaeth—o roddi cyfle i ffynhonnau'r dyfnder lifo'n rhydd, drwy symud y rhwystrau amgylchiadol ar yr wyneb. Ymddengys eu bod yn rhedeg mor rhwydd ym Mozart fel nad oedd eisieu symud y pelau biliard pan yn cyfansoddi—dim ond pan yn ysgrifennu. Pryd bynnag y ceir gwaith cerddorol neu arall o werth, boed fawr neu fach, boed bennill neu bryddest, rhangan neu dreithgan, y mae yna berthynas organaidd rhwng ysbryd yr awdur a byd delfrydol gwir. Gall un fod mewn perthynas rwydd fel Mozart, ac un arall mewn un fwy afrwydd a chymleth fel Beethoven; ond y mae'n bod, yn wastad, gyda gwahaniaeth graddau'n unig. Lle na byddo'r berthynas hon,—pan fyddo'r cyfansoddwr, drwy ddysg, yn gwneuthur ar yr wyneb, ac yn cynhyrchu cyfuniadau o nodau yn unol â "deddfau dynol,"—yna nid yw'r gwaith o wir werth, ddim "o'r un waed a'r awen wir "—yn hytrach, perthyn y mae i'r byd sydd "a'i ddull yn myned heibio," nid i fyd "y dragwyddol gân."

Eto, gall y gwaith o gyfansoddi fynd ymlaen yn unigeddau'r dwfn pan fyddo yna lawer o grychni ar yr wyneb yn unig y mae'n rhaid i'r symudiadau ar yr wyneb beidio â chynhyrchu terfysg ac anhrefn. Dysgir ni gan feddyleg ddiweddar fod ein hisymwybyddiaeth nid yn unig yn ystordy, ond hefyd yn weithdy, ac fod yna weithio a dwyn i fod yn mynd ymlaen yno hyd yn oed yn ystod oriau cwsg. Yr oedd Wagner yn gyfarwydd â'r wedd feddylegol hon i'r mater. Mewn un man dywed "Yr oedd hyn oll yn suddo i'r meddwl ac yn addfedu'n raddol "; ac ymhellach: "Ymddangosodd syniad (conception) Lohengrin yn sydyn ger fy mron yn ei gyfanrwydd perffeithgwbl"-er y deuthai'r syniad dechreuol ohono iddo amser cyn hynny. Felly pan mae Islwyn yn canu

"Pan y myn y daw,
Fel yr enfys a'r gwlaw,"

rhoddai deall hyn yn llythrennol olygiad llawer rhy beiriannol a gwrth-fywydegol inni am weithrediadau ysbryd y gwirionedd ynddynt yw mai'n sydyn yn aml yr ymddengys yr hyn oedd yn bod ac yn tyfu o'r blaen yn y dwfn uwchlaw "trothwy" ymwybydd- ychydig o'r hyn a allent ac a deimlent." iaeth. Nid goddefol (passive) yw ysbryd dyn, ond derbyngar (receptive), a mwy gweithgar nag arferol pan dan ddylanwad yr awen wir "; ac er y gall y gwaith fynd ymlaen ar waethaf amgylchiadau amser a lle," y mae o fantais fawr sicrhau'r amodau mwyaf ffafriol a hyrwydd, yn allanol a mewnol. Ceir enghraifft dda o natur dibyniaeth—ac annibyniaeth—yr awen ar amgylchiadau yn hanes Mendelssohn.

Pan oedd ef a'i wraig yn y wlad hon yn 1833, ac yn aros gyda pherthynasau yn Denmark Hill, trefnwyd i gael picnic i Windsor ar y cyntaf o Fehefin. Yr oedd popeth yn barod, a'r cerbyd wrth y drws, ond ar y foment olaf esgusododd Mendelssohn ei hun rhag mynd gyda hwy. Ar y ffordd tua Windsor, gofynnodd un o'r cwmni i'r wraig pam na fuasai ef yn dod, ac atebodd hithau: "Lled debig fod ganddo rywbeth ar ei feddwl ac eisieu ei ysgrifennu i lawr." Ar eu dychweliad adref, yr oedd y cyfansoddwr yn llawn direidi yn eu cyfarfod yn y drive; ac ar ol iddynt fynd i'r ystafell, chwareodd iddynt Lieder A., No. 30; ac ar ol dibennu, dywedodd, "Dyna'r hyn y bûm yn ei wneuthur yr amser y buoch chwi yn Windsor."

Ym myd Awen nid oes nac Ellmyn na Chymro: yr un yw ei natur yng Nghymru ag yn yr Eidal. Gwyddom fod Dr. Parry, pan fyddai'r llif yn codi, ac amser hunan-fynegi yn dod, yn gorchymyn rhwymo nifer o gyfrolau yn drigfan leol (local habitation) i'w feddylddrychau. Yn ol Mr. Dd. Jenkins, yr oedd gan Gwilym Gwent lyfr mawr yn y tŷ, i drysori ei gynhyrchion ynddo. Cyfansoddai yn y gwaith, ac ar y ffordd i'r gwaith ac o'r gwaith; a chyfansoddai'r cwbl cyn gosod nodyn ar bapur. Wedi cyrraedd y tŷ, gofynnai am y llyfr, ac yna ysgrifennai y pedwar llais heb na blot na scratch arno."

Bydd yn llawenydd gan y darllenydd ddeall nad yw'r Awen wedi gadael John Thomas yn ei henaint. Fel hyn yr ysgrifenna at Emlyn yn 1912:

"Wedi gorffen honno (anthem) yr oedd geiriau 'Bendigedig yn hofran yn fy meddwl ar fy ngwaethaf, a rhyw frawddegau yn gwthio eu hunain arnaf, fel yr oedd yn amhosibl cael llonydd. O'r diwedd es ati i'w rhoddi i lawr, a bob yn dipyn yr oeddynt yn chwyddo, a'r diwedd fu ceisio eu rhoi at ei gilydd, a'u trefnu goreu gallwn."

Y mae'r darllenydd wedi sylwi fod Emlyn yn cyfeirio at brofiadau cyffelyb yn ei lythyrau—e.g.:

"Mae defnyddiau Rhangân fechan Saesneg yn rhedeg yn fy mhen yn awr, fel nas gallaf wneud nemawr o ddim nes eu rhoddi ar ddu a gwyn." Mewn un arall cyfeiria at "symudiadau bychain yn ei ben yma a thraw"—yr esgyrn heb ddod at ei gilydd eto; ac mewn ateb i gais ei gyfaill (Dd. Lewis) am anthem i blant, dywed fod ganddo un "yn ei feddwl" ac y "daw allan " yn fuan—nid allan o'r wasg bid siŵr, ond o'r gweithdy mewnol. Wele enghraifft arall o un o'i lythyrau at Mr. D. W. Lewis, Brynaman:—

"D oedd yr un anthem a ysgrifennais i'r llyfr newydd (y Caniedydd) yn fy moddio, nac un o'r tonau ysgrifennais ar Eisteddal teithiwr blin,' ond yr oedd y geiriau yn fy nilyn o hyd, a nos Sul—ganol y nos—y wraig yn cysgu, y forwyn yn chwyrnu, y gath yn mynd dros ei brwydrau llygodawl yn ei chwsg, a Phol y parret yn wincio a'r naill lygad (edrycha'n debig ofnadwy i Gladstone y prydiau hynny) daeth i'm meddwl ar unwaith Beth am Anthem ar y geiriau?' Wel, cewch ei gweld; dywed y wraig yma fod rhywbeth ynddi, ac un anodd iawn i'w boddio yw hi, fel y ladies yn gyffredinol."

Ond yr oedd hyn wedi cyfnod y trafaelu.

Yn ystod y cyfnod hwn gallwn feddwl amdano ef a'r gwaith creu yn mynd ymlaen yn y weithfa yn ystod y dydd mewn trên a cherbyd—ac yna'n cael ei osod i lawr "ar ddu a gwyn" yn yr hwyr yn ystafell y gwesty.

Yr oedd yntau'n hoff o natur, ac yn fyw i'w hapeliadau, a gwnai'r defnydd goreu o bob cyfle i gymdeithasu â hi. Gwyddai am y rhodfeydd hyfrytaf, tawelaf, oddeutu Henffordd a Chemaes,—a Chastell-newydd, bid siŵr. Hyd yn oed ar ei deithiau masnachol, nid oedd heb gryn lawer o hamdden. Yr oedd yn gyflym mewn meddwl a gweithred, ac âi drwy ei waith yn gymharol rwydd. Yr oedd awdurdodau'r Cwmni y gweithiai tano hefyd yn llawn cydymdeimlad a charedigrwydd, ac yn gwybod ei werth masnachol iddynt.

Fel hyn y cyfansoddwyd Y Gwanwyn meddai ef mewn llythyr at Mr. D. W. Lewis:

"Nid yn y dref y'm ganed, ond allan yn y wlad rhyw ddwy neu dair milltir, mewn ffermdy—un y trigai fy nhaid o barchus gof ynddo, ac a godwyd ganddo, o'r enw Penralltwen. Nid yw weledig o'r dref, gan fod bryn arall rhyngddo hi, a chwm cul y Ceri rhwng y ddau fryn. Yno ar gamfa yn y Cwmdu ac o dan Alltyfedw, yr ysgrifennais Y Gwanwyn' bob nodyn, rwy'n credu. Lle rhamantus iawn: dim ond y dolydd, yr afon, y bryniau, a'r coed."

A phan ofynnodd Mr. Lewis iddo, wrth sôn am Eirinwg: "Oes dim modd cael hanes pa fodd y daeth y dôn ardderchog hon i fod ?"

"Wel," ebe yntau, "tebig i hyn: daeth cais oddiwrth Mri. Hughes & Son, Gwrecsam, am dôn ar yr emyn

'O arwain fy enaid i'r dyfroedd—
Y dyfroedd sy'n afon mor bur.'

Ar brynhawn hyfryd yn yr haf gosodais lyfr emynau S.R. oeddwn wedi gael yn anrheg gan fy mam pan yn fachgen, yn fy llogell, ac aethum i gyfeiriad y wlad o dwrf y dref. Eisteddais ar gamfa, ac yno yng nghwmni cor y wig a golygfeydd natur, daeth y dôn Eirinwg' i fodolaeth. Ni newidiwyd yr un nodyn arni."

Ond er na newidiwyd nodyn o Eirinwg, nid oedd ef yn cyfrif ar hynny'n gyson—credai mewn caboli a pherffeithio (gyda Beethoven), fel y dengys y sylwadau a ganlyn o blith llawer o rai tebig (mewn llythyr at Mr. Lewis):—

"Credaf mai ein man gwan ni fel cenedl—mewn ystyr gelfyddol—yw diffyg amynedd i berffeithio ein gwaith, a'i brofi yng ngoleuni gramadeg a deddf, bob iod o hono. D'wedwn y gwna'r tro,' pan y gallwn wneud yn well gyda phenderfyniad, ac 'fe basith,' er ein bod braidd yn siwr na ddaliai gael ei ramadegu—ei barsio'n fanwl. Dywedodd rhywun mai ystyr genius yw an infinite capacity for taking pains'; nis gellir tanysgrifio i gywirdeb hollol y deffiniad yna ond cynhwysa gryn lawer o wir, ac o wir o werth neilltuol i ni. Pwnc arall gwerth i ni ei ystyried y dyddiau hyn yw eglurder a destlusrwydd, a byddai'n llawer o beth i rai o'n cerddorion, pe baent wedi eu geni mewn gwlad lle na sonid am Berlioz na Wagner, na neb o'r cyfryw! A byddai dogn lled helaeth o Mozart yn iechyd i'w hesgyrn—oherwydd gwyr yr esgyrn ydynt gan mwyaf, ac esgyrn sychion iawn hefyd!"

Eto, er ei fod yn gwneuthur y defnydd goreu o'i gyfleusterau i gyfansoddi, ac yn cael ffrwyth o'i lafur mewn mwy nag un maes, y mae'n ddiau fod y sylwadau a ganlyn o'i eiddo ar Ambrose Lloyd, a wnaed yr adeg hon (1875), yn datgan ei deimladau ef ei hun yn wyneb anghyfleusterau'i fywyd:—

"Lled debig fod hanes ei fywyd yn agos yr hyn yw eiddo'r cyfansoddwr Cymreig yn gyffredinol,—ymdrafferthu yn galed ynglyn â gorchwylion y byd fel mater o fywoliaeth, lladrata ychydig oriau mewn snatches yma a thraw at lenyddiaeth, a myned i orffwys heb fynegi mo'r hanner,' na gadael dim ar ol i'w anwyliaid ond ei enw ac ychydig weithiau gwasgaredig.

"Pe o dan amgylchiadau mwy manteisiol mae yn anodd dweyd pa nifer o geinion ychwanegol a fuasai y meddwl toreithiog a gynhyrchodd 'Gweddi Habaccuc,' 'Y Blodeuyn Oiaf,' etc. wedi ein anrhegu a hwynt; ac yn y fan hon nis gallwn lai na nodi ein cred fod Mr. Lloyd yn esiampl neilltuol o'r rhai a ffarweliant a'r esgynlawr ddaearol hon heb draethu ond ychydig o'r hyn a allent ac a deimlent."