Cofiant D Emlyn Evans/Dydd y Pethau Bychain

← Yr Amgylchfyd agos

Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans

Morgannwg

DYDD Y PETHAU BYCHAIN.

ER i Iago Emlyn ddweyd, pan fu farw'i fab, fod yr awen farddonol wedi cymryd ei haden o'r teulu, nid oedd hynny'n wir, a dweyd y lleiaf, mewn perthynas â'i chwaer-awen gerddorol. Cafodd Emlyn y ddawn yn gynysgaeth drwy'i fam. Yr oedd yn y teulu, ac y mae yn y teulu. Er nad oes gennym hanes am gyfansoddwr cerddorol arall o fri ymhlith ei berthynasau, y mae nifer ohonynt yn meddu ar allu uwchraddol i ddehongli cerddoriaeth, ac ar leisiau mwy soniarus na'r cyffredin i'w datganu. Dywedid am Dd. James—brawd Iago Emlyn—a drigail mewn ffermdy anghysbell o'r enw Penalltycreigiau—ei fod yn hoff o ganu ar hyd y meysydd, a bod y bechgyn yn sefyll gyda'u herydr, a'r merched gyda'r godro, i wrando arno, gan mor bêr y canai! Gallwn yn ddiogel gychwyn gyda'r ragdyb fod gan Emlyn ddawn gerddorol gynhenid gref—pa mor gryf, ei hanes, yn wyneb cyfleusterau ac anghyfleusterau, a ddengys. Er pob ymchwil yn yr hen ardal, ni lwyddasom i ddod o hyd i unrhyw wybodaeth bendant ynghylch ei sefyllfa gerddorol pan oedd ef yn blentyn. Ym Mhennod II cawsom ei ddisgrifiad ef ei hun o sefyllfa gerddorol Cymru'n gyffredinol, ond beth am ei amgylchfyd agos? Tystiolaeth Mr. Tom Jones—brawd Mr. Emlyn Jones, a cherddor da ei hun—yw, nad oedd yna nemor ddim cyfleusterau i ddysgu cerddoriaeth. Ond rhaid fod yna gyfleusterau i ysbrydoedd parod a derbyngar: heb hyn, ni fuasai cerddorion a chantorion fel Emlyn Jones a'i frawd, Dr. Saunders, Tomy Morgan, Eos Gwenffrwd, ac Emlyn erioed wedi cychwyn ar eu cwrs cerddorol. Ymddengys fod llafur D. Siencyn Morgan yn dwyn ffrwyth, ac fel y gwelsom, yr oedd yna ddeffroad cerddorol drwy'r wlad rhwng 1840 ac 1850, ac nid oedd ardal Emlyn, lle y cyhoeddid Y Byd Cymreig, o gwbl y tu allan i redlif y bywyd cenedlaethol.

Dyry ei atgofion ef ei hun gynhorthwy mwy pendant i ni. Yn y Musical Herald am Ebrill, 1892, ysgrifenna:

"Dywed Giraldus Cambrensis (1146—1220) am Gymry ei ddyddiau ef, eu bod yn aml i'w clywed yn gwmnïau yn canu mewn rhannau (in parts) nid yn unsain (in unison) fel mewn gwledydd eraill. Derbynnir hyn gan Sir F. Ouseley a Sir George Macfarren; ac y mae 'n wir am ein pobl heddyw. Ddeugain mlynedd yn ol a rhagor, yr oedd, i'm gwybodaeth i, yn wir am rannau pellennig Sir Aberteifi. Mewn capeli gwledig bychain, mewn ysgoldai, ffermdai, ac ar y croesffyrdd, torrai y bobl allan, ohonynt eu hunain. (spontaneously) mewn cynghanedd, oblegid y mae'n sicr na allai un o bob cant ohonynt ddarllen nodau. Ni fyddai'r gynghanedd yn berffaith, ond yr oedd braidd yn ddieithriad yn seinber a hyfryd."

Darllenwn ymhellach mai ychydig gerddoriaeth oedd yn yr ardal ei magwyd ynddi, ond fod ei deulu—ei fam yn neilltuol—yn gerddgar, a'i fod yntau'n uno yng nghaneuon a thonau'r aelwyd o'r crud. Gallesid ychwanegu fod ganddo o leiaf un ewythr—tad Herbert Emlyn—a fedrai ddarllen cerddoriaeth, a mwy nag un oedd yn gantor da.

Yn ei atgofion am "hen arweinwyr canu" yn Y Cerddor cawn a ganlyn—

"Yr arweinydd cyntaf sydd ar ein cof yw un a ddeuai i fyny i'r Drewen o'r enw Josi Bwlch-melyn.' Yr oedd hyn tua 40 mlynedd yn ol (1854). Dyn tal o gorff ydoedd, yn ddigon rhadlawn, yn arwain y prif lais a rhyw offeryn gwynt—clarinet o bosibl. Gan ei fod yn ymwel'd yn swyddogol â'r lle—ac â lleoedd ereill yn ddiau—yr oedd, bid siwr, yn derbyn rhyw fath o dâl am ei lafur." [Arweinydd y gân ym Mryn Seion, Pontseli, oedd Josi].

'Arweinydd y gân yn y capel (Trewen) tua'r un adeg oedd 'Daniel Teiliwr.' Yr ydym yn cofio mai byr oedd ei bwerau lleisiol, ac y byddem yn methu'n lân a deall, yr adeg honno, paham y byddai'n dodi ei law ar ei gern wrth ganu, pan yn arwain y dôn o'r cor mawr, ond sylwem fod y swn. a gynhyrchai yn fwy aflafar. Nid ydym yn meddwl y gallai ef wneud llawer uwchlaw arwain y dôn yn y capel, nac y gwyddai rhyw lawer am lyfr. Ni welid llyfr canu yn nwylaw neb yno y pryd hynny, na llyfr emynau chwaith; ac y mae arnom ofn i ni fod yn llygad-dyst, fwy nac unwaith, o wr y pulpud yn treio dwyn gwr y gân i'r fagl.

"Isel iawn oedd sefyllfa y canu yn ardaloedd gwledig Ceredigion, Caerfyrddin, a Phenfro yr adeg honno—tua hanner y ganrif, a mawr oedd y llafur a gymerid i ddysgu anthem gogyfer a'r Sulgwyn pan fyddai nifer o ysgolion Sabothol yn cyfarfod i adrodd y pwnc." . . .

"Eto yn y dref gyfagos (Castellnewydd Emlyn) yr oedd pethau yn dra gwahanol, a hyd yn oed y dyddiau hyn anfynych y clywir canu gwell nag a geid yn Bethel—capel y Methodistiaid—y pryd hwnnw, ac yn sicr nid yn fynych y cyfarfyddir ag arweinydd galluocach na Tomy Morgan.' Yr oedd hyn flynyddau cyn i ni ddod i ymgydnabyddiaeth bersonol ag ef, ac i ffurfio y cyfeillgarwch hwnnw na ddatodwyd ond gan y gelyn a wahana y cyfeillion goreu. Yn yr adeg y cyfeirir ati uchod y daethom i adnabyddiaeth gyntaf ag 'Ystorm Tiberias' ac anthemau penigamp Ambrose Lloyd ac Owain Alaw; a'n pleser mwyaf ar nos Sul fyddai dringo i fyny'r oriel yn yr hen gapel, mor ddistaw a llygoden eglwys, oherwydd nid gwr i chware ag ef oedd Tommy.

"Tua'r adeg fore uchod yn ein tipyn hanes darfu i ni breswylio am ychydig amser yn y dref wrth enau yr afon a ymddolena o amgylch hen ddinas Emlyn, sef Aberteifi; ond yr oedd y canu yno mewn ystad fwy isel o lawer. . . . Eto os eid allan i'r wlad ychydig, deuid o hyd i bentref bychan o'r enw Blaenanerch, lle yr oedd sefyllfa pethau yn dra gwahanol. Dyna le genedigol un o'n prif gerddorion presennol. Nid ydym yn gwybod a fu ein cyfaill Benjamin Thomas ( Bensha' fel y gelwid ef), tad Mr. John Thomas, Llanwrtyd, erioed yn arwain y gân yno, ond gwyddom ei fod yn un o flaenoriaid, os na fu yn gapten, y llu.

"Athro cerddorol, yn fwy nac arweinydd, yn ystyr gyffredin y gair, oedd Hughes Llechryd,' yr hwn a ddoi i fyny i'r Drewen i gynnal 'ysgol gân '—neu ddosbarth i ddysgu canu. Yr oeddem wedi pendroni cryn lawer uwchben Gramadeg Richard Mills, ac yn gallu ymlwybro yn weddol hyd nes y deuem at y Raddfa Leiaf, wedyn—y fagddu, ac os aem am eglurhad at un o oleuadau. cerddorol yr ardal, âi, y tywyllwch yn fwy fyth; o ganlyniad yr oedd ein hawydd yn fawr iawn i fod yn un o'r dosbarth, a hynny fu; ac aelod arall ohono oedd ein cyfaill, y Parch. W. Emlyn Jones.

Yn Hen Nodiant yr athrawiaethai Mr. Hughes, a chredwn ei fod yn athro deallus ac eglur, ond gwaetha'r modd, er nad oedd yn ymdrin ond ag A.B.C. y wyddor, yr oedd yn hedfan ymhell uwchlaw cyrhaeddiadau y mwyafrif o'i ddosbarth, er fod dau ohonom yn orawyddus i roddi'r cloadur ar bethau plentynaidd felly—plentynaidd i y ni. Y canlyniad oedd i'r ddeddf fynd allan yr ail noson nad oedd W.E.J.a D.E.E. i ateb cwestiynau ond pan ofynnid iddynt. Felly fe aeth yr hanner coron hwnnw—yr unig un a wariwyd ar ein hysgoliaeth ym myd y gân—i wastraff, oherwydd cyn i'r dosbarth gyrraedd pwnc y Raddfa Leiaf, yr oeddem ni wedi troi ein hwyneb at Forganwg a'i thai gwynion . . . Yn un o'r cyfarfodydd hyn y daethom i gyffyrddiad gyntaf ag Ap Herbert (Moses Davies y pryd hwnnw) yr hwn oedd yn yr ysgol yn Llechryd, ac a ddaethai i lanw lle ei feistr am noson. Ar y pryd nid oedd ond dyn ieuanc, golygus a rhadlon, yn meddu llais cyfoethog iawn." Cawn atgofion pellach mewn ysgrif o'i eiddo ar Hafrenydd (1895):—

"Y mae deugain mlynedd a rhagor wedi gwneud eu cyfrifon i fyny er pan y daethom i wybod gyntaf am Hafrenydd, a thrwyddo ef rywbeth am Handel, a Haydn, a Mozart, ac ereill o'r prif feistri, a thrwy gyfrwng y Ceinion y bu hynny. Collasom ein oegolwg ar y casgliad hwnnw yn fwy neu lai cynnar yn ein hanes, ond coleddem deimladau cynnes. tuag ato, ac atgofion tyner o'r oriau dreuliwyd yn ei gwmpeini o dan goed y Wenallt, ac ar lannau'r hen Deifi. . . Y cyntaf o'r cyhoeddiadau i ddod allan oedd y Salmydd. Cynhwysa rai o donau goreu Lloegr a'r Cyfandir, a rhai gan Ambrose Lloyd ac eraill, a darnau gan Bach, Haydn, Mozart, Beethoven, Mendelssohn, Farrant, Richardson, a Kent—dim un gan Handel."

Prawf yr hanesion a ganlyn ei hoffter at gerddoriaeth pan yn hogyn

Yr oedd yn arferiad gan aelodau'r Ysgol Sul bartoi "pwnc," neu, yn fwy cywir, ddysgu nifer o atebion i gwestiynau ar ryw bwnc diwinyddol,—atebion a ategid yn wastad ag adnodau o'r Beibl, ac i fynd i ryw gapel cymdogaethol i brofi eu meistrolaeth o'r "pwnc," a dangos eu medr cerddorol mewn anthem. Yr oedd Ysgol Sul y Drewen yn ymweled felly un tro â chapel Bryn Seion (Pontseli)—rhyw bum milltir o ffordd heibio Penwenallt (hen gartref Theophilus Evans) a Chenarth. Yr oedd Emlyn yn y côr, ac yn arweinydd yr alto. Ni wyddom pwy oedd arweinydd y côr, ond tybiwn mai "Daniel Teiliwr." Drwy ryw anffawd torrodd y côr i lawr, ag eithrio'r Alto; canai Emlyn ymlaen fel petae dim wedi digwydd, nes i'w ewythr—a adroddai'r hanes wrthyf yn gymharol ddiweddar—ei brocio, a dweyd "Taw, fachgen." Dengys yr hanesyn hwn, o leiaf, ei fod yn gwybod ei waith y pryd hwnnw, a'i fod hefyd yn ymgolli yn y gân nes anghofio pawb a phopeth arall. Gan ei fod yn adrodd hanes mewn man arall, gellir ef ei hun yr ei dderbyn fel un dilys.

Dengys hanesyn arall ei gariad cynnar at y "drawyddol gân." Pan yn siop y Bont, ac yn dod gartref dros y Sul, arferai fynd ar ol yr oedfa fore Sul gydag ewythr neu ddau (meibion Pen'ralltwen) a mab Felin-geri, a meibion Pantglas hyd waelod yr Alltwen, a dwyn y gyfeillach i derfyn gyda'r geiriau, "Nawr, tôn, boys "—y llanc rhwng deuddeg a phymtheg oed yn arwain, wrth gwrs! Y mae hen wraig o'r enw Anne Davies—dros ei phedwar ugain oed erbyn hyn^[1] —yn byw ym mhentref Cwmcoy, sydd yn ei gofio'n aml ar fore Sul yn mynd i lawr y "lôn fach" i'r Drewen, dan ganu a chwifio'i gadach poced fel un yn arwain côr naturiol casglu mai dychwelyd yr oedd o hebrwng ei gyfeillion i waelod yr allt, a bod y tân oedd wedi ei ennyn yno heb ddiffodd eto yn ei enaid! Ymddengys mai ei hoff rodfeydd yng nghwmni'r gân oedd yr un i gyfeiriad yr Alltwen—tua'r gogledd, a'r un "dan goedydd y Wenallt "—tua'r de.

Nid oedd na phiano nac harmonium yn y wlad dyddiau hynny; ond cawn ei fod wedi dysgu canu'r chwibanogl (fute). Y mae'n beth hynod, ond eithaf gwir, fod y chwibanogl yn offeryn tra phoblogaidd yn yr ardal, a rhai yn medru ei ganu gyda llawer o fedr. Yr oedd Eos Gwenffrwd yn un o'r cyfryw, a chofiwn yn dda mai gyda'i help hi yn aml y dysgai'r anthem i'r sopranos, cyn i'r Tonic Solffa ddod yn boblogaidd yn y lle. Treuliai Emlyn lawer o'i oriau hamdden, nid yn unig i ganu'r chwibanogl, ond hefyd i gopio miwsig, yr hyn sydd yn cyfrif, i fesur efallai, am ei ddestlusrwydd a'i fedr gyda'r gwaith hwn yn ddiweddarach. Cafodd Ramadeg Richard Mills yn rhodd gan ei dad, ac yn ddiweddarach (pan yn 14eg oed) Cassell's Popular Educator, yn cynnwys gwersi cyntaf John Curwen yn y Tonic Solffa; ond ymddangosai'r ddwy gyfundrefn mor anghyson iddo ar y pryd nes peri iddo roddi'r astudiaeth i fyny mewn diflastod. Tebig mai'r Solffa a roddodd i fyny, neu ynteu na pharhaodd y "diflast od yn hir, oblegid cawn ef yn mynychu ysgol gân "Hughes Llechryd" pan ar fedr cychwyn i Forgannwg.

Nodiadau

1. 1914