Cofiant D Emlyn Evans/Ei Gymdeithion

← Ei Feistri

Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans

Mae'Nghalon yng Nghymru

VIII.
EI GYMDEITHION.

AR faes yr Eisteddfod, daeth i gwmni arall heblaw un ei feirniaid, sef un o gerddorion ieuainc o allu eithriadol, oedd fel yntau yn ymwthio i mewn i gyfrinion Cerdd, ac fel yntau yn "flaen ffrwyth y Gymru gerddorol oedd i ddod"; rhai fu'n cyfoethogi cerddoriaeth eu gwlad am flynyddoedd wedyn, ac a ddaethanti fod feirniaid ac arweinwyr yr oes nesaf.

Fel hyn y sieryd yr Athro Dd. Jenkins amdanynt —

"Ystyriwn mai adeg euraidd yr hen Gerddor Cymreig oedd yr adeg honno pan oedd cyfansoddiadau Gwilym Gwent, Alaw Ddu, John Thomas, Dr. Parry, ac Emlyn Evans, yn dod allan y naill ar ol y llall. Fe fu'r pump cyfansoddwr hyn yn cadw y maes iddynt eu hunain, naill ai yn y cylch cystadleuol, neu yn Y Cerddor Cymreig heb neb yn dod i ymyraeth a'u safle. Yr oedd Ambrose Lloyd, Owain Alaw, Tanymarian, D. Lewis, Llanrhystyd, ac Fos Llechid, wedi ymddangos o'u blaen. Credwn mai yn adeg y pump hyn y daeth canu corawl Cymru yn boblogaidd; ac y mae yn glod i'r arweinyddion oedd yn flaenllaw yr adeg honno eu bod wedi cymryd i fyny y darnau a gyfansoddwyd ganddynt, yn ganigau, rhanganau, ac ambell i anthem a chytgan.

"Yr oedd awyddfryd yr adeg honno i ddysgu darnau newyddion, ac y mae gennym gof byw, fel yr edrychem ymlaen at r Gerddor er mwyn gweled gwaith pwy a pheth fyddai nodwedd y darn; ac mor aiddgar y cymerid ef i fyny at eisteddfod neu gyngherdd. Dim ond yn Y Cerddor yr edrychid am, ac y ceid, cerddoriaeth newydd yr adeg honno, a daeth y pump allan fel 'twr o ser' yn y ffurfafen, bron yr un pryd, ac i ganlyn eu gilydd, fel na lwyddodd neb am flynyddau lawer i ddringo i fyny atynt. Aml i ymgais wnaed i'w curo mewn cystadleuaeth, neu gynhyrchu rhywbeth a fuasai'n deilwng i'w osod ochr yn ochr a'u cynyrchion. Gwir eu bod yn amrywio rhyw gymaint, ac i rai ohonynt daro allan i gyfeiriadau newyddion, eto, hwy oedd yn teyrnasu yn y byd cerddorol yr adeg a nodwyd, a chwith gennym fod tri o'r pump wedi ein gadael (1904), ond da gennym fod dau yn aros i oleuo r llwybr, ac i gyfarwyddo y rhai sydd yn dilyn, a hir y caffont iechyd barhau yn y gwaith.

"Buom yn edmygydd mawr ohonynt am flynyddau, ac yn eu canlyn 'megis o hirbell' a gobaith gwan oedd dod yn agos atynt, hyd nes i'r ganig a'r rhangan ddechreu mynd allan o arferiad, ac i'r cytganau i leisiau meibion a'r cantawdau ddod i fwy o fri. Nid yw o bwys yn awr pa rai ohonynt ddechreuodd droi at y ffurfiau hyn, ond yn raddol y gwnaed hynny. Byth ar ol y cyfnod yna, y mae ein cyfansoddwyr o ryw werth wedi dod ger bron yn anniben ac heb drefn, ambell i seren yma a thraw ac ymhell oddiwrth ei gilydd."

Emlyn oedd yr olaf a'r ieuengaf i ymddangos yn y "twr sêr." Yr oedd Gwilym Gwent, Alaw Ddu, a John Thomas wedi codi dros y gorwel ers rhai blynyddoedd. Yn Eisteddfod Abertawe yn 1863, fflachiodd Joseph Parry i'w plith gyda disgleirdeb mawr, ac wedyn yn Llandudno yn 1864.

"Yr oedd hyn," meddai Emlyn, "cyn ein cyfnod eisteddfodol ni." Cyfeirir bid siwr at yr Eisteddfod Genedlaethol. Ond yn Eisteddfod Aberystwyth yn 1865 ymddengys yntau. Yno cynygid gwobr am y tair Canig goreu. Enillwyd y wobr flaenaf gan Gwilym Gwent allan o 27 o ymgeiswyr, a rhannwyd yr ail rhwng Gwilym ac Emlyn (Dewi Emlyn Cheltenham yn ol y Cerddor Cymreig). Yr oedd yno wobr hefyd am y Dôn Gynulleidfaol oreu. Ymddengys fod cyfansoddi tôn y pryd hwnnw yn cael ei gyfrif yn beth mor rhwydd a gwau englyn yn awr, canys cystadleuodd 148! Enillwyd y wobr flaenaf gan Dd. Lewis, Llanrhystyd, a'r ail gan Emlyn. Yn Eisteddfod Castellnedd yn 1866 rhannwyd y wobr am y Gytgan oreu i bum llais rhwng Gwilym Gwent ac yntau, tra y daeth ef allan ymlaenaf am y Ganig oreu yng Nghaerfyrddin y flwyddyn ddilynol. Yma y daeth i gyffyrddiad personol gyntaf â'i gyd-gystadleuwyr, ag eithrio John Thomas, yr hwn a adwaenai o'r blaen. Yr oedd ei ymddangosiad ieuanc a bachgennaidd braidd yn fraw i'w frodyr. Yn y cysylltiad hwn y mae'r nodyn a ganlyn oddiwrth Dafydd Morgannwg yn ddiddorol:—

5 Llantwit St.,
Cardiff.
31/8/1902.

"Anwyl Emlyn,

"Yr wyf yn wir ddiolchgar i chwi am eich llythyr caredig a chyflawn.

"Fe ddichon eich bod yn gwybod fod Telynog, SymudoddGwilym Gwent a minnau, fel tri brawd. mudodd Gwilym o Rhymni i'r Cwmbach, Aberdâr, cyn diwedd 1861; ac yno yr oedd Telynog yn byw. Yr oedd Gwent yn beirniadu cyfansoddiadau cerddorol mewn Eisteddfod Nadolig 1861; ac y mae ei feirniadaeth yn fy meddiant, wedi ei dyddio Cwmbach Rhag. 17eg, 1861.' Yr wyf fi dan yr argraff mai yn 1862 y cyfansoddodd 'Yr Haf,' ond ni wnawn lw ar hynny. Lled debig ei fod, fel y dywedwch, yn y gystadleuaeth yn Abertawe yn 1863.

"Yr wyf yn cofio yn dda ei fod ef, a'r Cymro Gwyllt, a minnau, gyda'n gilydd yn Eisteddfod Caerfyrddin; ac os nad yw'm cof yn pallu, cafodd Gwilym ei faeddu gennych chwi. Modd bynnag, yr wyf yn cofio ei frawddeg wrthyf am danoch gystal a phe buasai yn ei dweyd yn awr yn fy nghlyw, a bydd hyn yn newydd i chwi: Wir, Dafydd, un bach da yw'r Emlyn yna, ond lled ifanc yw e' eto, i ymladd a hen geilogod.' Dyna hi, fel ag y dywedwyd hi. Wrth gwrs, nid yw y gair 'bach' yn yr 'un bach da' yn golygu un bychan, ond gwyddoch yr arferir ef o anwyldeb a pharch mewn ymadroddion cyffredin ym Morganwg a Mynwy; a dyna yr ystyr roddai Gwilym iddo.

Cofion anwyl a pharchus,

Dafydd Morganwg."

Pa ffugr bynnag a ddewiswn—"sêr" neu "geiliogod" —cafodd ef ei hun yn eu plith yn dra ieuanc; fel y dywed Mr. Jenkins, nid camp bach mo hynny. Gelwir ambell i flwyddyn yn ein prif golegau yn "flwyddyn fawr," pan y mae nifer o'r ysgolheigion yn gwbl deilwng o fod yn flaenaf ac yn rhai a fuasai'n flaenaf flynyddoedd eraill; a chyfnod "mawr" yn hanes cyfansoddiadaeth gerddorol yr Eisteddfod oedd y cyfnod hwn. Nid amcanwn ddilyn ei gwrs cystadleuol ymhellach na dweyd iddo ennill tua 66 o wobrwyon yn ystod rhyw ddwsin o flynyddoedd. Y mae'n deg cofnodi hyn, megis ag y rhoddir hanes llwyddiant athrofâol gwŷr eraill wedi cael manteision gwell cystadleuaeth eisteddfodol oedd yn ffurfio agwedd arholiadol cwrs y cerddor ieuanc yng Nghymru y pryd hwnnw, ac y mae'n eglur iddo basio'i arholiadau'n llwyddiannus a chydag anrhydedd, gan ennill cymrodoriaeth (fellowship) ymysg y goreuon. Y mae'n iawn cofnodi hyn; ond dyma'r hyn y dymunir ei bwysleisio: iddo gael ei alw i amlygrwydd arbennig mewn cwmni cydnaws gan gyfnod neilltuol o adfywiad yn hanes cerddoriaeth Cymru; iddo dreulio tymor ei brentisiaeth yn selog ac egnïol, ac felly bartoi ei hun ar gyfer cyfnod o wasanaeth lletach i'r oes nesaf; ac fel y dilynwyd J. Williams, J. Ellis, a D. S. Morgan, gan Mills a'i gyfoedion, a hwythau gan Ambrose Lloyd, Owain Alaw, Ieuan Gwyllt, —a Thanymarian, felly iddo yntau ddod yn y cwmni uchod—yng ngeiriau Mr. Harry Evans—yn "faner-gludydd" cerddorol ei oes.

Un o'r pethau hyfrytaf, ynglŷn â'r cmwni hwn o fechgyn athrylithgar, oedd y wedd gyfeillgar—yn gystal â gwladgar a cherddgar—oedd iddo. Parai cynhesrwydd y cyfnod, a'u hyblygrwydd ieuanc hwythau, eu bod yn cael eu hasio wrth ei gilydd—lle nad oedd hunanoldeb a balchter yn ormod i ystwythder cyfeillgar. Y mae hyn yn beth hyfryd iawn, pan gofiwn eu bod yn cyson gystadlu â'i gilydd.

Gwelir ysbryd y cwmni a'r cyfnod yn y llythyrau a ganlyn at Mr. Dd. Lewis, Llanrhystyd. Er y gesyd yr Athro Jenkins Mr. Lewis yn y cyfnod blaenorol, safai mewn gwirionedd rhwng y ddau: bu'n gystadleuydd llwyddiannus ym mlynyddoedd cyntaf y deffroad a pharhâodd ei ddiddordeb mewn cerddoriaeth, a'i ohebiaeth ag Emlyn, hyd y diwedd. Dengys y llythyrau hyn ei fod yn un diymhongar iawn, heb fwy o hunan-hyder yn ei ysbryd nag o iechyd yn ei gorff.

Ysgrifennwyd yr un a ganlyn o fewn pythefnos i'r un a roddwyd yn y bennod flaenorol:—

126 High St.,
Cheltenham.
6 Tach., 67.

Gyfaill Hynaws,

Diolch lawer am eich llythyr llawn diddordeb. Peidiwch a disgwyl gormod wrthyf fi efo cerddoriaeth, ond bydded gennych fwy o ffydd yn eich galluoedd eich hun, y rhai, yn sicr, ydynt fwy nac ychydig o lawer. Digon gwael yw'm iechyd innau er pan ddychwelais yma: mae fy meddyg caredig yn dymuno arnaf beidio astudio na chyfansoddi dim am dymor o leiaf. Pa fodd mae copio y darnau wyf wedi gyfansoddi erbyn y Nadolig nis gwn. Mae anthem a thôn yng Nghwmafon, ond ni wobrwyir yr absennol: bob tro yr wyf wedi cystadlu yno yr wyf wedi bod yn fuddugol, ond dim o'r gwobrau a gefais erioed!

Tôn gynulleidfâol sydd yng Nglyn Ebbwy, ond gan mai fi yw y beirniad, esgusodwch fi am roddi ond cyfeiriad yr Ysg.

Methusalem Lewis, etc.

Ysgrifennwch air ataf pan y caffoch hamdden a thuedd, ac ar ol y Nadolig mi a yrraf linnell atoch eto.

Bachgen rhagorol, caredig, talentog, a diymffrost yw ein cyfaill o Blaenanerch, ond rhaid i chwi ei ddwrdio am ymhel â Barddoniaeth, a gadael Cerddoriaeth ar ei hanner!

Llwyr wellhaed eich iechyd yn fuan,

Eich cyfaill

D. Emlyn Evans.

Y mae'r nesaf yn ddiddorol ar amryw gyfrifon:

Cheltenham,
10 Chwef., 68.

Fy Hynaws Gyfaill,

Yr wyf wedi addaw i mi fy hun ysgrifennu gair neu ddau atoch ers dyddiau, ond hyd yn hyn wedi methu hepgor amser—nid am fy mod wedi bod rhyw brysur iawn chwaith, canys oddiar y Nadolig nid wyf wedi cyfansoddi dim yn neilltuol oddieithr rhyw fân feddyliau' yma ac acw (ag eithrio yn wir Ranganau erbyn Rhuthyn). Efallai fod ychydig ddiogi arnaf hefyd!

Wel, yn gyntaf, chwi wyddoch, mae'n debig, mai Blaenanerch aeth a'r Dôn yng Nglyn Ebbwy—'W. T. Best' yn ail. Hoffem i chwi yrru at y cerddor o Blaenanerch am gopi o'r Dôn. Yr oedd symlrwydd ac arddull Eglwysaidd W. T. Best' yn fy moddio yn fawr, ond yr wyf yn gryf o'r farn y cydunwch a mi—pan welwch un Brand yn A fwyaf '—mai efe wedi'r cyfan oedd y goreu.

Yr wyf wedi penderfynu ers amryw wythnosau ymadael a Cheltenham, gan nad yw awyr dwymn y lle yn cytuno â mi o'r dechreuad. Gobeithiaf fod yng Nghymru ymhen tua pythefnos. Byddaf yn myned i fyny i Aberystwyth yn fuan wedyn, ac onid yw Llanrhystyd yn rhywle ar y ffordd? A chan fy mod wedi addaw wrth fy rhieni yr arhosaf gartref am tua dau fis, rhaid i Blaenanerch a ninnau gwrdd yn rhywle y pryd hwnnw—beth debygwch chwi? Pryd hwnnw cewch weld y farn' ar y Tonau os ewyllysiwch. Aeth popeth drwodd yn hwylus iawn yn yr Eisteddfod y Nadolig: yr wyf wedi hanner addaw myned yno y Nadolig nesaf os byw fyddaf—ac wedi llwyr gytuno myned i feirniadu mewn Eisteddfod gerddorol o bwys yno Mai nesaf—20 yn brif wobr, ond nis gwn eto a fydd yno gyfansoddi.

Chwi wyddoch mai yma y daeth y wobr am Ganig Porthmadog, gan fod y rhan gyntaf ohoni yn y Cerddor hwn: pan gwrddwn y mis nesaf, mi gaf air o'ch barn am dani. Derbyniais lythyr maith a diddorol oddiwrth John Thomas yr wythnos ddiweddaf: efe oedd 'Dafydd Jones' a 'Macdonald.' Oeddech chwi yn y pentwr? Bum hefyd yn fuddugol ar anthem angladdol yn y Gogledd—Beirniad y Parch. E. Stephan.

Nid wyf wedi cyfansoddi i'r 'Chwarelwr' eto, ond y mae rhyw symudiadau bychain yn fy mhen yma a thraw. Onid ydynt yn gynnil hynod efo testynau cerddorol Yr Eisteddfod' eleni? Serch hynny, y maent wedi nodi'r Beirniaid, ac hefyd ddau ddarn Cymreig (!!) i'r gystadleuaeth leisiawl.

Ffarwel, fy nghyfaill—rhowch air yn ol o hyn i naw niwrnod. Gobeithiaf eich bod yn iach.

Yr eiddoch hyd byth,

D. Emlyn Evans.

Y mae ei lythyrau nesaf—o Chwef. 26ain hyd ddiwedd Awst—yn cael eu gyrru o Gastellnewydd Emlyn. y cyntaf dywed ei fod yn mynd i Aberystwyth drannoeth, pryd y bwriada alw gyda'i gyfaill. Mewn un arall, dyry wahoddiad iddo i aros yng Nghastellnewydd am ddiwrnod neu ddau adeg Eistedd fod Aberteifi; ac anoga ef i "beidio bod yn ddioglyd" nad oes ond eisieu iddo i "ledu ei adenydd "—eu bod i'w cael. Erfynia am gopi o'r hen alaw "Eos Lais " (o'r Cambrian Minstrel). Dywed fod ganddo ganig yn barod ar gyfer yr Eisteddfod, a datgana ei ofn "fod y dduwies farddonawl wedi rhibo ein cyfaill talentog" o Flaenanerch, am na fwriada gyfansoddi canig ar gyfer Aberteifi.

Tebig na "chyfansoddodd" Mr. Thomas ganig ar gyfer yr Eisteddfod, ond ef gafodd y wobr am ganig a fuasai'n gystadleuol ym Mhorthmadog, pan wobrwywyd "Gwanwyn" Emlyn. Fel hyn yr ysgrifenna at Mr. Lewis yn Awst (1868):—

Hynaws Gyfaill, *⁠*⁠*⁠*⁠* Mae gennyf ganig' Ser y Nos' yn y wasg: dylasai fod allan ers pythefnos. Yr wyf wedi edrych dros proofs tua hanner o honi. Bydd tua hyd dau Gerddor (o gerddoriaeth) mewn amlen, a'i phris yw pedair ceiniog. Yr oedd gennyf yng nghystadleuaeth Aberteifi, ond gallwn wneud fy llw na fuasai yn fuddugol yno; cafodd yr anrhydedd' o fod yn ail o dan farn Tydfilyn. Yn ol fy marn i, y mae yn un o'r canigau mwyaf effeithiol a gorffennol ag wyf wedi gyfansoddi—chwi gewch farnu. Gwerthais y copyright i Mri. Hughes & Son, Wrecsam, a bydd gennyf rai cannoedd i werthu fy hunan— efallai y gellwch chwi droi rhai ohonynt yn brês tua Llanrhystyd yna? Tybia rhai, efallai, mai am i'm cyfaill o B'anerch gael y wobr ac i minnau ei cholli, yr wyf wedi ei chyhoeddi, ond camsyniad yw hynny. Pe yn fuddugol, yr oeddwn wedi dweyd wrth un o'r ysgrifenyddion yr hoffwn ei phrynu, fel y gallwn ei chyhoeddi. Yr oedd gan Blaenanerch dair Canig i mewn—y 'Dafydd Jones' ym Mhorthmadog yn fuddugol. Yr oedd Tôn o'r eiddof yn fuddugol heb fod ynddi ddim yn hynod yn ol fy nhyb i. Yr oedd gennyf un arall yn y cywair mwyaf yn ail. Derbyniais ddwy neu dair gwobr fach arall o fannau eraill, a dyna'r oll yn ddiweddar. *⁠*⁠*⁠*⁠* Dechreu y mis nesaf, lled debig y byddaf yn ym—adael oddiyma: y mae fy iechyd yn awr gryn dipyn yn well. Gobeithio eich bod yn iach a dedwydd,

Yn gynnes,

D Emlyn Evans.

O.N. Mawr ddiolch am y copi o 'Eos Lais.' Ysgrifenna yn yr Hydref o Cheltenham. Y mae a ganlyn yn deilwng le yn y fan hon:—

4 Warwick Place,
Cheltenham,
17 Chwef, 69.

Fy Hynaws Gyfaill,

Tra bo amser yn caniatau wele atebiad i chwi ar unwaith. Can diolch am eich lith ddiddorawl, ac wrth gwrs am y prês. Mae'n dda gennyf iod y 'Ser' yn eich boddio. Yr wyf wedi gwerthu y nifer ddaeth i'm rhan i ers talm. Am y byd cerddorol, ychydig iawn o'i helynt sydd yn fy ngwybodaeth i; allan o wlad mam a thad,' lle 'gwena pob gwyneb '—rhyw si yn awr ac yn y man o'i hanes hi yw yr oll o'm bendith, boed gerddorol neu arall; ac am Loegr, ychydig iawn o hi honi a'i gweithrediadau sydd yn gydnaws a theimladau Cymro.

Ynghylch cyfansoddi: nid wyf wedi bod yn hollol segur—mae rhywfath o rywbeth yn y wê fynychaf. Dwy Anthem, dwy Ganig, Madrigal Seisnig, Rhangan, gydag ambell i Dôn neu Alaw, yw yr oll wyf wedi ysgrifennu yn ddiweddar, 'rwy'n meddwl. Rhaid i chwithau, o ddifrif, gyfaill, ymysgwyd! Onid ydych yn meddwl yn fynych gyda' Mayfly' Dr. Callcott,—

"Then, insect, spread thy shining wing,
Hum on thy busy lay,
For man like thee has but his spring,
Like thine it fades away!"?

*⁠*⁠*⁠*⁠*

Unwaith y clywais oddiwrth Blaenanerch er pan ddychwelais. Nid wyf wedi clywed oddiwrth Alaw Ddu yn ddiweddar iawn chwaith yr oedd ef a minnau wedi addaw cwrdd a Phencerdd America ym Merthyr drannoeth y Nadolig, ond methodd Alaw a dyfod mewn pryd o Abertawe lle yr oedd yn beirniadu. Cyfarfyddais ym Merthyr a Dewi Alaw am y tro cyntaf: Taffy right wreiddiol yw o—mwy felly, tybiaf, na'i ganig newydd 'Clywch yr Eos bach.' Yno, hefyd, y cyfarfyddais am y tro cyntaf a Frost y Telynor, un o'r bechgyn anwylaf erioed. Yr ydym wedi ymrwymo i fod efo'n gilydd yn yr un lle y Nadolig nesaf eto, os byw ac iach.

Mi ddywedaf i chwi fy marn am y pa fodd y mae y fath ddynion a [Conway] Brown yn ein curo, sef, yn y finish a'r destlusrwydd. Y mae y Beirniad yn adnabod ar unwaith darn yr un sydd wedi cael addysg athrofaol oddiwrth yr hunan-ddysgawl. Y mae y cyntaf (er nad hanner mor awenawl efallai) yn gwneud y goreu o feddylddrych, gan ei weithio allan yn y modd tlysaf, tra y mae'r olaf pentyrru ei feddyliau ar ei gilydd fel afradlon; ac nid heb lafur caled blynyddoedd—os byth—y daw i lwyr orchfygu y gwendid hwn: beth dybiwch chwi *⁠*⁠*⁠*⁠* Y 'Gwanwyn' sydd yn dyfod allan yn y Cerddor yn awr oedd yr ail-fuddugol ym Mhorthmadog feddyliem. Ydych chwi yn cofio barn Ieuan Gwyllt (drwg genyf glywed o Wrecsam ei fod yn anhwylus) am dani? 'Dipyn yn henaidd '—onid eithaf gwir? Wedi'r cyfan ysgrifennwr rhagorol yw Gwilym pe bae dipyn bach yn fwy gofalus i beidio ysgrifennu pethau cyffredin, ac, yn fynych, broddegau o ddarnau poblogaidd eraill esgeulusdod yn unig yw'r achos. *⁠*⁠*⁠*⁠* Yr oedd gennyf bump cyfansoddiad yn fuddugol yn America y Nadolig a'r Calan diweddaf—rhyw 53 o ddoleri i gyd, ond fod y doleri yn lleihau' wrth ddod dros y mor: dyna'r tro cyntaf i mi gystadlu yn y wlad bell. Yr wyf hefyd newydd werthu 12 Rhangan, Canig fuddugol a Song & Chorus (un o'r 3 goreu yn Rhuthyn) i gyhoeddwr.

Dyma i chwi lith, machgen i! Gwell i chwi adgyfnerthu eich hun a thraflwnc o Home Brew'd cyn dechreu.

Gair cyn bod yn hir iawn, a'ch meddwl ar bopeth.

Byth yr eiddoch, D.E.E.

Er eu gwahanu gan dir a môr, ac er gwahaniaethu ohonynt ar lawer o bethau, parhaodd y bechgyn hyn—a "bechgyn" oeddynt fyth i'w gilydd yn un ac ynghlwm yn yr hen gymdeithas hyd y diwedd. Dengys llythyr John Thomas a ddifynnwyd fod yr hen amser yn para'n ei ffresni yn y dwfn, ac nad oedd ond eisieu llawysgrif ei gyfaill i'w godi fel swyn i wyneb y presennol llwyd. Yn yr un dôn of anwyldeb y sieryd Emlyn am ei "hen ffrynd John," pan gyferfydd ag ef yn 1901.

Nid oes eisieu ychwanegu mai pleser digymysg oedd treulio orig yn ei gyfeillach hyfryd ef unwaith eto—cyn i'r cnoc bach ar y drws' glywodd Ceiriog yn ei freuddwyd anghofadwy, gael ei daro."

A phan ddaeth y "cnoc bach ar y drws " i nol y cyntaf o'r cwmni, sef Gwilym Gwent, fel hyn y cyfeiria at yr amgylchiad:—

"Er fod Cymru wedi colli ymron yr oll o'r gwyr cerddorol fu yn ei gwasanaethu cystal yn ystod yr ymddeffroad a gymerodd le yn ein plith yn hanner gyntaf y ganrif, eto y mae y cerddorion blaenllaw a'u dilynasant—plant y dadeni eisteddfodol trwyadl—wedi cael eu harbed i raddau hynod ymron hyd yn awr; ond bellach, y mae y cylch a fu yn ddifwlch cyhyd wedi ei dorri, un ddolen o'r gadwyn wedi ei cholli, un gadair ar Aelwyd y Gân yn wag, a ninnau'n gorfod ysgrifennu y geiriau anodd a chwithig y diweddar Gwilym Gwent uwchben ein hen gyfaill mynwesol, didwyll, ac awengar o Fynwy."

Teimla'n sicr fod yr hen gyfeillgarwch wedi bod yn drech na threigliad amser a helyntion cystadleuol:

"Bu i ni gyfarfodydd lawer ar feysydd cystadleuaeth am flynyddau, ac yn y blynyddau diweddaf fel beirniad a chystadleuydd; a pha un bynnag ai i Fynwy ai yma yr äe y gwobrwyon, neu pa un ai dyfarnu y wobr iddo ef neu arall a wnaem, gwyddem fod yr hen deimladau yn para yr un mor gynnes fyth."

Yna myn roddi'r lle blaenaf i'w hen gyfaill yn nhiriogaeth y Ganig:

"O ran poblogrwydd a thoreithder, dyma yn ddiameu y cerddor goreu a welodd Cymru hyd yn hyn. Gwir ei fod yn ailadrodd ei hun yn fynych; gwir hefyd ei fod yn fynych yn afler a gwallus; ond er hyn oll y mae wedi ysgrifennu llawer iawn o ddarnau sydd ymhlith y goreuon a feddwn. . . Y Ganig a'r Rhangan yw ei fannau cryfaf o lawer; y mae ei awen yn rhy ysgafn i'r Anthem, ac y mae heb erioed feistroli rheolau yr Ehedgan, etc.; ond ym maes y Ganig nid oes neb a'i trecha."

Bydd yn dda gan y darllenydd gael y llythyr a ganlyn o eiddo Gwilym sydd yn dangos yr un peth—ei ffyddlondeb i'r "hen foys"—heblaw bod yn nodweddiadol iawn ohono: nid yw'r flwyddyn i lawr—manylu dibwys yw hynny i Gerddor!

Plymouth, Pa,
America,
June 7fed.

Fy Anwyl Anwyl Gyfaill Emlyn,

Daeth dy lythyr caredig i law yn ddiogel, a da iawn oedd gennym ei gael, a chael cymaint o hanes yr hen wlad. Yr oeddet yn dweyd y gwir. Ië, Rascaliwns yw hanner y Boys sydd yn codi yn awr. Mae llawer ohonynt wedi dyfod yma a'u Do, Rey, Mi, Sol, Fa, wrth gwrs, ond ychydig allant wneud wedi'r cyfan. Da iawn oedd gennyf glywed fod yr hen foys yn gysurus, felly yr wyf fy hun.

Gyda hwn yr wyf yn anfon tri Darn Dirwestol, meddyliaf eu bod yn dda er yn rhwydd. (Gwnant) Marches ar yr heol ydynt. Byddai yn well i chwi eu cyhoeddi yn llyfryn bychan. Cant werthiant da gan y Riband Glas Boys. Os gwel Mr. Jones eu bod yn werth 30/—da iawn. Teimlwn yn ddiolchgar am iddo anfon y Pres erbyn y 1af o September, gan yr wyf yn myned i New York, y pryd hwnnw er fy iechyd, ac i gael clywed cerddoriaeth dda. Ni fydd gennyf ddim yn Dinbych: testynau gwael. Derbyniais dy Tylwyth Teg—diolch. Mi gefais y Times.

Ydyw Young Musicians yn yr hen nodiant, wys? Nis gallaf ddodi fy llaw ar y Quartett ar hyn o bryd, danfonaf ef eto.

Mawr ganmolir dy lythyr yma, pan ddaeth i mi, gan y Callcott Society, a dywedant ei fod yn wir bob gair.—O, mae twll tragwyddol yn llogell D——; felly, yn wir. Clywais fod O—— wedi myned i yfed yn ddrwg, gobeithiaf nad ydyw. Boneddwr yw O——.

Terfynaf gan fod y Mail ar fyned; danfon lythyr eto yn fuan,

Yr eiddot hyd dranc,

Gwilym Gwent, Box 248.

Derbyniais Trio y Lark. Mae R. T. Williams yma ac yn cofio atat, cei Lythyr oddiwrtho yr wythnos nesaf.