Cofiant D Emlyn Evans/Ei Feistri
| ← Y Deffroad: Y Ganig | Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans |
Ei Gymdeithion |
VII.
EI FEISTRI.
YN ei erthygl ar ddatblygiad cerddoriaeth yng Nghymru, enwa bedrawd o gerddorion Cymreig oedd fwyaf blaenllaw yn ystod dechreu cyfnod cerddorol yr Eisteddfod "wrth draed y rhai yr eisteddai y nifer fwyaf o'n prif gerddorion presennol" (1890), sef Ambrose Lloyd, Owain Aaw, Ieuan Gwyllt, a Thanymarian. Yn ffodus y mae gennym ei sylwadau ef ei hunan arnynt—sylwadau sydd yn mynegi ei werthfawrogiad ohonynt, ac, yn anuniongyrchol, ei ddyled iddynt.
Yr ydym eisoes wedi cael ei sylwadau ar Ieuan Gwyllt, a gyfrifai'n fwy o athro na'r lleill, a'i brif athro ei hunan.
Am Ambrose Lloyd, dywed:—
"I bawb sy'n caru Cymru nid oes berygl yr â ei enw yn anghof, na'i gyfansoddiadau tra parhao'r Gymraeg, ac, ysywaeth, tra y cenir cerddoriaeth bur a choeth. . . .
"Yn nosbarth y Dôn (gynulleidfaol) y mae'n ddiamheuol ei fod uwchlaw neb o'i gydoeswyr yng Nghymru, os nad Lloegr hefyd, nid yn unig yn rhif ei gyfansoddiadau, ond hefyd yn eu gwerth. Nid ydym yn meddwl ein bod yn euog o ormodaeth pan y traethwn ein cred y bydd canu ar y Groeswen, Wyddgrug, Eifionydd, ac eraill, tra y bydd moli'r Goruchaf mewn Salm ac Emyn. Saif ar ben y rhestr hefyd fel anthemydd, a chanigydd. Anodd, os nad amhosibl, fyddai rhagori ar "Y Blodeuyn Olaf" ym mhurdeb ei harddull, llyfnder a thlysni ei melodion a'i chynganeddion, a hapusder ei theimlad cerddorol."
Mewn cyfeiriad o'i eiddo at gofgolofn Ambrose Lloyd dywed:—
"Yn ein gwibdaith ar y cyfandir y llynedd (1874) llwyddasom ar ol llawer o drafferth, ac mewn cryn lesgedd, i ddyfod o hyd i gladdfa neilltuol yn Vieana, ac yn y gladdfa honno, o hyd i feddfaen, ar yr hwn yr oedd yr enw Beethoven"; a braidd. na chredwn mai dilyn yr un llwybr—dim mwy na dim llai fyddai fwyaf priodol ynglyn a'r dyn a'r cerddor John Ambrose Lloyd."
Fe sylwa'r darllenydd ar y lle a ddyry i'r "dyn." Wele rai o'i eiriau ar Owain Alaw:—
"O bosibl mai Owain Alaw, yr hwn oedd yn gerddor proffeswrol, oedd y cyntaf i ddanfon i fewn ei gyfansoddiadau i'r cystadleuon eisteddfodol gyda chyfeiliant offerynnol iddynt.
"Torrodd dir newydd, ac unwaith y dengys y blaengloddiwr y llwybr iawn, y mae eraill yn bur sicr o'i ganlyn, fel ag yn yr amgylchiad hwn. I Owain Alaw hefyd y perthyn yr anrhydedd o fod yn awdwr ein Cantawd fydol gyntaf, Tywysog Cymru' os nad yn wir, y Gantawd briodol gyntaf oll, gan y cyfranoga Gweddi Habaccuc' J. A. Lloyd yn fwy o ffurf y Motett, neu yr Anthem eglwysig ddatblygedig. O ran purdeb arddull y mae anthemau eglwysig Owain Alaw ymysg ein goreuon, tra y dengys rhai ohonynt—' Y Ddaeargryn' e.g.—fod yr awdur yn meddu ar wythien ddramayddol o gryn nerth."
"Yr oedd anthemau y ddau awdwr hyn (A. Lloyd ac O. Alaw), a thonau y blaenaf, yn anfesurol uwch na dim a feddai Cymru o'r blaen; yr oeddynt yn ddatguddiadau newydd i'r wlad, a buont o gynhorthwy mawr yn ein diwylliad cerddorol, gan mai yr unig un o'r cyfansoddwyr blaenorol, gweithiau yr hwn a ddeuai yn agos atynt, oedd Richard Mills."
Tanymarian eto:—
"Y mae yr olaf hwn yn sefyll ar ei ben ei hun yn hanes ein cerddoriaeth, fel awdur y gwaith datblygedig cyntaf mewn ffurf o oratorio, gan mai ei draithgan Ystorm Tiberias oedd y gyntaf a feddem, a'r unig un o'r cyfryw ddosbarth am flynyddau lawer. Y mae y gwaith hwn yn un tra nodedig, pan ystyriwn yr amgylchiadau dan y rhai y'i cyfansoddwyd,—sefyllfa isel cerddoriaeth yn ein mysg ar y pryd (1851) a'r ffaith nad oedd yr awdur ond dyn ieuanc hunan-ddysgedig" (Dywed yn y Musical Herald nad oedd gwaith Charlotte Brontë yn cyfansoddi Jane Eyre' yng nghanol rhosdiroedd Yorkshire yn fwy hynod na hyn). Fel Beirniad, nid oedd yn proffesu bod yn fanwl—i drafferthu llawer gyda'r details (chwedl yntau)—ond gwelai bwynt awengar, mewn cyfansoddiad neu berfformiad ar darawiad amrant, tra ei gâs-beth oedd rhyw dead-level barchus, ddi-dda, ddi-ddrwg."
Wrth gymharu (neu gyferbynnu) Tanymarian ag Ieuan Gwyllt, dywed:—
"Gyda ni yng Nghymru nid oes neb wedi codi yn uwch na Ieuan Gwyllt, fel llenor a beirniad cerddorol. Mewn cyferbyniad iddo safai Tanymarian, yr hwn, er y gallai ysgrifennu erthyglau a beirniadaethau darllenadwy a doniol, oeddynt yn amddifad bron yn hollol o bopeth gwyddorol. Efrydydd diwyd a Beirniadydd manwl a fuasai Ieuan Gwyllt hyd y dydd hwn, pe arbedasid ei fywyd; ond Bardd y gan oedd ac a fuasai Tanymarian, yn byw ym myd darfelydd a chrebwyll, ac yn barod bob amser i ledu ei ddwylaw os y deuai 'deddfau dynol' ar ei ffordd, gan eu chwalu yn ddiseremoni. Efallai y gellir ystyried Ambrose Lloyd fel cyfuniad o'r ddau, y gwyddorydd a'r celfyddwr, ond pa un ai drwy natur neu astudiaeth nis gwyddom, ac nid oes gennym unrhyw ysgrifeniadau o'i eiddo ar gael i'n cyfarwyddo ar y cwestiwn. Ond diameu mai y cyfuniad hapus hwnnw yw y goreu a'r mwyaf diogel i'r cerddor ieuanc ymdrechu ei gyrraedd."
Wedi cael ei farn ef am ei feistri, nid anniddorol fyddai cael eu barn hwythau amdano yntau; ac y mae eu barn hwy am ei gyfansoddiadau yn well amlygiad o'u hansawdd yn gymharol i'r dyddiau hynny nag unrhyw brisiad ohonynt gan feirniaid diweddarach, pan mae'r safon wedi newid.
Yn ei ad-drem gerddorol ar y flwyddyn 1867 ysgrifenna Ieuan Gwyllt yn Y Cerddor Cymreig:
Yng Nghymru ni chaed dim pwysig o'r newydd; ond llwyddodd un cerddor ieuanc i sicrhau ei le yn y dosbarth blaenaf o gyfansoddwyr ein gwlad. Gwyr y craffus mai cyfeirio yr ydym at Mr. David Emlyn Evans (Dewi Emlyn)."
Wele ran o'i feirniadaeth ar y Ganig, a'r Gân a Chytgan, y cyfeiriwyd atynt yn y bennod flaenorol:—
"Y Ganig:—Brwynog.—Y mae hon yn ganig ddestlus, ysgolheigaidd, a gwreiddiol iawn. Testyn yr awdwr hwn eto yw 'Y Gwanwyn.' Y mae newydd-deb y cyfansoddiad hwn o ran ei felodedd, ei amrywiaethau mydryddol, ei gyfuniadau a'i liwiadau cynghaneddol yn dra hudoliaethus. Ac ar gyfrif y pethau hyn, yr ydym yn rhestru 'Brwynog' ym mlaenaf yn y gystadleuaeth galed, orchestol hon.
"Ar ol mynd trwy y cyfansoddiadau gyda gofal a manylrwydd, gallwn ddweyd na fuom yn beirniadu mewn un gystadleuaeth fwy gorchestol erioed. Yn wir nid yw y blaen a enillodd Brwynog ar y rhai hyn ond ychydig: ond nid ychydig o gamp oedd enill y flaenoriaeth o gwbl pryd yr oedd cewri mor rymus yn y rhedegfa."
Cân a Chytgan "Y Chwarelwr ":—
Franz Schubert.— . . . Mae yr awdur yn ymafaelyd yn ei waith fel un ag sydd yn deall ac yn teimlo ei destyn. . . . Heblaw y dewrder a'r gwroldeb sydd yn nodweddu y chwarelwr, mae y cyfansoddiad hwn yn arliwio yn helaethach a mwy llwyddiannus nag un o'r lleill y boddineb y mae ynddo yn a chyda'i waith. Mae y tair elfen yn cydredeg mewn modd tra hapus trwy yr holl gyfansoddiad, ac ymddengys nad ydyw llaw gyfarwydd y cerddor ddim un amser mewn diffyg am ddefnyddiau i ddwyn allan ddelweddau ei ddarfelydd."
Y mae hyn yn glod uchel i gerddor ieuanc 24ain oed.
Symudwn ymlaen bedair blynedd a chawn feirniadaeth Tanymarian a Phencerdd Gwalia ar ei Ymdeithdon fuddugol yn Eisteddfod Madog:—
"Teimlir ynni milwrol ac ysbryd gwronaidd ymhob brawddeg; yn sicr, dyma y cyfansoddiad llawnaf o arwedd ymdeithdon, y mwyaf cyfoethog a chlasurol ei gynghanedd, y mwyaf fresh a melodaidd ei beroriaeth, a'r mwyaf hudolus a gorthrechol ei ddylanwad o'r oll ohonynt."
Ym Mhwllheli cawn y triawd, Owain Alaw, Pencerdd Gwalia ac Ieuan Gwyllt, yn gwobrwyo ei Rangan yn y geiriau hyn
"Dyma waith cerddor diwylliedig, meddwl a darfelydd barddonol, gwreiddioldeb neilltuol. Y mae y miwsig wedi ei uno a chân fechan dlos gan ein cydwladwr talentog Mynyddog, yn dwyn y teitl, Mae natur lan yn gân i gyd' gyda chyfieithiad hynod farddonol gan Mr. Titus Lewis. Y mae y cyfansoddiad hwn mor bell uwchlaw unrhyw un o'r lleill, fel nad oes gennym unrhyw amheuaeth i ddyfarnu y wobr iddo."
Gwelir mai'r nodweddion a gymeradwyir yw gwreiddioldeb, newydd-deb melodedd, a chyfoeth clasurol y gynghanedd. Yr oedd y pryd hwnnw, y mae'n amlwg, yn cyfuno dawn wreiddiol i greu â llawer o ddiwylliant a choethder.
Yn ei ddarlith ar Emlyn gwna Mr. Dd. Jenkins y pedrawd a enwir uchod yn bumawd, drwy ychwanegu Pencerdd Gwalia atynt. Dyna'r hyn a ddywed Emlyn am yr olaf:
"Er nas gellir dweyd i'w gyfansoddiadau effeithio ar Gerddoriaeth Gymreig yn uniongyrchol, gwnaeth. lawer er mwyn gwneud ein halawon cenedlaethol yn adnabyddus i'r byd, ac yr oedd yn Gymro twymgalon," Daeth Emlyn dan ei ddylanwad ef a Mr. Brinley Richards yn fwyaf neilltuol drwy eu gwaith ynglŷn â'n halawon cenedlaethol, a bu'n gohebu â hwy am flynyddoedd.
Y mae y llythyr a ganlyn oddiwrth y Pencerdd, a ddewisir o fysg amryw oddiwrtho, yn dangos eu perthynas gyfeillgar â'i gilydd,—dengys hefyd fod y cyn-ddisgybl erbyn hyn yn cael ei gyfrif yn frawd.
Fy Annwyl Emlyn,
Y mae fy sylw wedi ei alw at eich nodiadau caredig ar fy nghwrs cerddorol yn y South Wales Weekly News; ac yr wyf yn brysio i ddiolch i chwi yn galonnog am natur gyfeillgar a chanmoliaethus eich sylwadau.
Yr ydym wedi bod yn gyfeillion am lawer o flynyddoedd, ac er mai anaml y cwrddwn yn awr, yr wyf yn gwerthfawrogi eich cyfeillgarwch gymaint ag wyf yn edmygu eich talent fawr.
Y mae ein cydoeswyr (contemporaries) yn pasio ymaith un ar ol y llall, ond hyderaf y cewch chwi a minnau ein harbed i lafurio yng ngwasanaeth ein celfyddyd, ac annwyl wlad ein genedigaeth.
Gyda chofion cynnes atoch chwi a Mrs. Evans,
Yr eiddoch fyth yn ffyddlon,
John Thomas.
Dengys ei ysgrifau ei fod hefyd yn mawr werthfawrogi gwasanaeth J. D. Jones, Hafrenydd, Tavalaw, ac eraill, i gerddoriaeth Gymreig; ond nid oeddynt hwy yn gallu rhoddi nemor gymorth iddo yn y moroedd newydd yr ymwthiai iddynt yn awr.
Ond cafodd yr help a'r ysbrydoliaeth bellach a geisiai, mor bell ag y gallai astudiaeth galed eu dwyn iddo, yng ngweithiau y prif feistri Ellmynig. Gwelsom ei fod wedi ei ddwyn i gyffyrddiad â rhai o'u gweithiau yng nghasgliadau Hafrenydd, a'i fod wedi clywed rhai o'r prif oratorïau—eiddo Handel yn bennaf —yn cael eu perfformio ym Morgannwg;—yn wir, ei fod wedi cymryd rhan yn y perfformiad ei hunan; ond yn awr y daeth i fod yn astudiwr deallus a chyson ohonynt.
Ni ellir bod yn sicr ynghylch cwrs ei astudiaeth; ond y mae'n amlwg fod amgylchiadau yn peri iddo gychwyn gyda Handel. Tebig y gelir edrych ar a ganlyn fel yn cynnwys elfen hunan-fywgraffyddol:
"Diolch i lafur y Millsiaid, a'u cyd-drefwr Hafrenydd, ac o bosibl eraill, yr oedd nifer o gyd-ganau Handel, gyda geiriau Cymraeg, wedi eu gwneud yn adnabyddus i'r genedl yn y bedwaredd ddeng-mlwydd o'r ganrif; tua'r un adeg daeth y Mri. Novello a'u hargraffiadau o'r oratoriau; yr hyn a gafodd ddylanwad eglur ar ein cantorion yn gystal a'n cyfansoddwyr, fel y profir yn amlwg gan weithiau Lloyd, Owen, Stephen, ac eraill. I raddau helaeth yr ydym wedi bod yn byw am flynyddau ar yr hen Sacson gogoneddus, ac wedi pesgi hefyd, os gallwn farnu oddiwrth ymddangosiadau."
Geilw Mozart:—
"Y cerddor mwyaf nefanedig a welodd y byd erioed," "un o ymherawdwyr y gelfyddyd ddwyfol," "gweithiau anfarwol yr hwn sydd mewn ystyr mor newydd ac mor ddigyffelyb yn awr ag oeddynt ganmlynedd yn ol."
Gallem feddwl mai'n ddiweddarach y daeth i werthfawrogi Beethoven a Bach. Y mae Beethoven hefyd. yn "brif ganiedydd yr oesau "; a chyda golwg ar Bach, ai nid yw a ganlyn yn ddarn o hunangofiant?
"Yn Bach y mae y sylfaen fwyaf cadarn i chwaeth gerddorol dda i'w chael. Fe all fod ychydig yn anodd i'w hadeiladu; ond unwaith yr adeiledir hi nis gall un ymdrech o eiddo y gelyn syth ei thynnu i lawr a'i malurio. I'r cyhoedd, efallai, y mae Bach yn fath o beth 'sa' draw,' eto ar ol ychydig efrydiaeth, y mae unrhyw efrydydd cerddorol sydd o ddifrif gyda'i wersi yn dysgu ei hoffi uwchlaw ymron bopeth. Hwyrach yr aiff blynyddau heibio . . . (ond) unwaith daw y cariad hwn at Bach i fodolaeth, y mae diddanwch sylweddol i'w gael bob amser gan y gweithiwr, yn y wybodaeth nas gall nac amser na defod byth ddwyn oddiarno na llwydo yr amrywiaeth di—ddiwedd sydd yng ngweithiau y gwrth—bwyntydd mawr. . . . Bydd i efydydd doeth, neu un a gafodd addysg dda, astudio gweithiau Bach o'r dechreu i'w diwedd." . . .
Eto, ar y cyfan, cafodd Mendelssohn gymaint o ddylanwad ar ei ddelfryd cerddorol a'r un edmygai ef—fel Ambrose Lloyd ac Ieuan Gwyllt—fel dyn yn gystal ag fel cerddor.
Ni weithiodd neb yn fwy llwyr a mwy dihunanol yn y winllan gerddorol na Mendelssohn, a hynny pan yr oedd cymaint yn ei sefyllfa a'i amgylchiadau i'w ddenu i gyfeiliorni. Er ei fod yn un o'r ychydig gerddorion a aned a llwy arian yn eu genau, ni syflodd yr un foment oddiwrth y pur a'r perffaith; ond gwnaeth ei oreu teg i ddilyn ei hoff gelfyddyd yn ysbryd iselfrydig y gwir awenydd, gan droi allan waith oedd yn onest a thrwyadl bob amser." Pe gofynnid iddo am eu safle gymharol, ei ateb fyddai "fod gwahanol bersonau wedi eu cynysgaeddu â gwahanol ddoniau ac fod yn y byd le i'r naill fel llall." Ymddengys ei fod yn dyfynnu gyda chymeradwyaeth yr hyn a ddywed Rubinstein:
"Heulwen dragwyddol cerddoriaeth dy enw yw Mozart! ond y mae dynoliaeth yn sychedu am ystorm; teimla y gall fynd yn sych a chraslyd yn nhesni parhaol Haydn-Mozart; y mae yn awyddus am draethu ei theimladau o ddifrif, hiraetha am wneud gwaith; â yn ddramataidd; clywir adseiniau y chwyldroad Ffrengig: ymddengys Beethoven!
"Aeth Beethoven a ni yn ei ehediadau i fyny at y ser, ond oddi isod y mae cân yn adseinio. "O deuwch yma, y mae y ddaear hefyd yn hyfryd' —cenir y gan hon gan Schubert."
Eto, prin y tybiwn ei fod yn fodlon i waith Rubinstein yn cymharu Bach i Eglwys Gadeiriol tra nad yw Handel ond Plas Brenhinol.
Yr oedd y pryd hwn hefyd—a pharhaodd i fod—yn edmygwr mawr o'r Canigwyr a'r Anthemwyr Seisnig. Yr oedd yn dra chydnabyddus ag ysgol yr Eidal, ond nid ymddengys fod ei gydrywdeb (affinity) â hi yn gymaint ag ydoedd ag eiddo'r Ellmyn. Dengys y daflen o'r gweithiau a adawodd i'r Llyfrgell Genedlaethol ei fod yn gyfarwydd â holl ysgolion a ffurfiau cân, ond nid oes gennym ddefnyddiau i ddilyn ei lwybrau na'i amserau'n mhellach yn ystod y cyfnod hwn.
Nid oes gan ei hen gyfaill John Thomas ddim i'w ddweyd yn bendant ynghylch meysydd ei astudiaeth, yn unig cofia fod ei gyd—gerddorion, ar ymddangosiad ei gyfansoddiadau cyntaf yn r Cerddor Cymreig, yn teimlo'i fod wedi pori mewn meysydd dieithr iddynt hwy.