Cofiant D Emlyn Evans/Y Deffroad: Y Ganig
| ← Dydd y Pethau Bychain | Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans |
Ei Feistri |
Yr Ail Gyfnod, 1860—1880.
VI.
Y DEFFROAD—"Y GANIG."
WRTH geisio olrhain perthynas Emlyn ag Ieuan Gwyllt, yr ydym eisoes wedi croesi i ail brif gyfnod ei hanes, pryd y daeth allan i fyd mwy yr Eisteddfod Genedlaethol a Chyfansoddiadaeth Gerddorol, ac i gwmni (drwy astudiaeth) pencerddiaid yr oesoedd a'r gwledydd.
Yr oedd y cyfnod hwn—yn dechreu tua 1860—yn un o ddadebru cyffredinol, y tu allan yn gystal â'r tu fewn i Gymru, a hynny yn holl diriogaethau bywyd, yn grefyddol, cenedlaethol, gwleidyddol, llenyddol, a cherddorol. Ond y mae i ddeffroadau ar y fath eu hamodau hanesyddol fel yr oedd Hiraethog ac eraill o ysgrifenwyr Y Faner wedi bod yn arwain i fyny at y deffroad cenedlaethol a gwleidyddol, yr oedd blaengloddwyr eraill wedi bod yn gweithio yn nhiriogaeth y gân. Yn awr—a newid ein ffugr—y torrodd y don o fywyd cerddorol a fu'n symud a chynhyddu o 1840 ymlaen mewn grym ac effeithiau a gerddodd drwy flynyddoedd i ddod.
Daw'r hanes ym Mhennod II a ni hyd 1850, ond rhwng 1850 ac 1860 ymddangosodd nifer o " sêr bore " y cyfnod newydd uwchlaw'r gorwel. Fan yma, y mae'n rhaid i ni gofio mai nid cyfnodau mewn amser yw cofnodau'r ysbryd yn gymaint ag mewn ansawdd. Tra y gesyd Emlyn rai llyfrau (megis Y Blwch Cerddorol, a gyhoeddwyd wedi 1850) yn y cyfnod blaenorol, gesydweithiau eraill (megis Gramadeg Alawydd a'r Perganiedydd gan J. D. Jones) yn y cyfnod newydd. Am y rheswm hwn geilw'r cyfryw yn flaen-redegwyr (heralds). Yr oedd Ambrose Lloyd, "blaen-redegydd en einiedig y Gymru gerddorol oedd i ddod," er yn adnabyddus fel awdur uwchraddol ers blynyddoedd, yn awr wedi dod i'w lawn dwf gyda'i gantawd Gweddi Habaccuc, yn Eisteddfod Madog 1851. Dilynwyd hon gan Teyrnasoedd y Ddaear (ym Methesda) 1852, ac Anthem Manchester yn 1855.
Yn 1851 daeth awdur arall i'r amlwg yn dra sydyn ym mherson Owain Alaw, pan enillodd ar yr anthem Can Deborah a Barac Eisteddfod Rhuddlan; tra yn yr un flwyddyn dechreuodd y Parch. E. Stephen, Tanymarian, gyfansoddi Ystorm Tiberias, a gyhoeddwyd yn 1855, ac a gododd yr awdur i safle nad oedd yn ail i eiddo'r un o'r lleill.
Ond prif offeryn y deffroad cerddorol—y baner-gludydd, y proffwyd, a gariai faich y deffroad ar ei ysgwyddau ddydd a nos, ac a feddiennid yn llwyr gan ei ysbryd cyn iddo dorri allan yn gyffredinol, gan deithio i ddarlithio i bob cwr o'r wlad ar ei ran, a defnyddio'i ysgrifell ddiwyd yn ei achos, a'r hwn wedyn a gychwynnodd r Cerddor Cymreig i'w arwain, a'i buro—oedd Ieuan Gwyllt. Heblaw hyn, rhwng 1850 a 1859, bu'n partoi ei Lyfr Tonau, gan felly ieuo'r deffroad cerddorol â'r un crefyddol, a chynhyrchu chwyldro yn ein caniadaeth gysegredig. Y mae'r ffaith fod dwy fil ar bymtheg o gopïau wedi eu gwerthu ymhen pedair blynedd yn profi ei fod yn llyfr cyfaddas i'r amser.
Yr oedd prif ddiddordeb Ieuan yn ddiau mewn Cerddoriaeth gysegredig, er ei fod yn arbennig fel beirniad yn feistr ar ei holl ffurfiau; ond yn nhiriogaeth Cyfansoddiadaeth Gerddorol—a dyma'r peth mwyaf amlwg yn y cyfnod yr oedd y deffroad yn fwy canigol na dim arall. Cyfnod gwanwyn cerddoriaeth Cymru ydoedd; a ffurf fwyaf naturiol hunan-fynegiant yr ysbryd gwanwynol a gerddai drwy'r tir oedd y ganig i'r cerddor, a'r delyneg i'r bardd. "Daeth yr amser i'r adar ganu a chlywyd llais y durtur yn y tir." Yr oedd yn amser o nwyf a ffresni ieuanc, pryd y cenid heb ymdrech am ganu clych a tharo tant, am wanwyn a gwlithyn, am haf a rhosyn, am glws loer a swyn y nos, a nant y mynydd a hud y coedydd, a phopeth syml a swynol, ieuanc a hardd; pan oedd y meddwl wedi dod yn ol at burdeb a symlrwydd elfennol anian.
Cyrhaeddodd y deffroad gylch yr Eisteddfod, yn neilltuol ar ei hochr gerddorol, a chafodd Emlyn ei dynnu i'r cylch. Eto ni fyddai'n deg galw'r cyfnod hwn yn ei hanes yn un cystadleuol o ran ei brif nodwedd, er ei fod yn gystadleuol, ac yn ogyhyd â'i fywyd cystadleuol. Nid oedd cystadleuaeth ond arwedd ddigwyddiadol arno, yn dibynnu nid yn gymaint ar ei hanfodion a'i ysgogyddion mewnol ag ar y ffaith ei fod ef ei hun wedi ei eni yng Nghymru, ac wedi ei ddwyn, yn neilltuol ym Morgannwg a Cheltenham, y tu fewn i gylch apeliadau'r Eisteddfod at uchelgais cerddor ieuanc. Nid yw mor gywir dweyd ei fod ef wedi dewis yr Eisteddfod oherwydd ei hoffter at gystadleuaeth, ag yw dweyd fod yr Eisteddfod wedi ei alw drwy ei hoffter at gerddoriaeth i faes ei gornestau hi am yn agos i ugain mlynedd, ac yna i'w sedd feirniadol.
Y mae'r Eisteddfod yn feistres ddrwg yn hytrach nag yn forwyn dda, pan y mae uchelgais y cystadleuydd yn dechreu ac yn dibennu gyda'r wobr. Ond nid yw hyn yn wir am Emlyn hyd yn oed yn ei ddyddiau mwyaf uchelgeisiol a phybyr. Y mae'n ddiau ei fod, fel dynion ieuainc eraill, eisieu rhagori ac "ennill y dorch"; ond dengys ei lythyrau at gyfeillion, yn gystal â'n gwybodaeth am ehangder ei ddarlleniad a'i astudiaeth, fod ei uchelgais yn llawer uwch na hyn. Dengys ei gyfansoddiadau nad oedd ei burdeb cerddorol yn caniatau iddo goginio'r gân i foddio chwaeth y beirniad er mwyn gwobr, fel y sonnir fod beirdd y dyddiau hyn yn gwneuthur, drwy flasu eu cynhyrchion â sawyr o'r hen awduron. Gwyddom fod hyn yn ei olwg yn llygriad ar farddas a chân.
Ymddengys oddiwrth ei lythyrau hefyd na chyfansoddai ond tan ddylanwad ysbrydoliaeth. Dengys llythyrau ei gyfeillion cerddorol yr un peth. Am y rheswm hwn, tra na fyn Awen fawr yr oesoedd arddel y rhan fwyaf o gynhyrchion celfyddydol (made-to-order) yr Eisteddfod, y mae y rhan fwyaf o weithiau cerddorol y dyddiau hynny yn fyw o hyd. Help pwysig i hyn, yn ddiau, oedd y ffaith fod y cystadleuwyr yn cael dewis eu testunau a'u geiriau eu hunain, tra nad oedd ond y math ar gyfansoddiad a ofynnid yn cael ei nodi!
Symbyliadol ac hyfaddas i gyfnod twf y cystadleuydd mewn llên a chân yn unig oedd yr Eisteddfod yn ei olwg; felly pan gyrhaeddodd oedran gŵr (mewn cerdd) rhoddes heibio ei bethau bachgennaidd. Nid iawn dweyd ei fod yn coleddu syniadau addfed ei gyfnod olaf (Pennod XX) am swyddogaeth yr Eisteddfod o'r cychwyn; ond gyda bod ei brofiad yn ehangu, a'i ganfyddiad moesol yn ymloewi, fe ddaeth i'w coleddu, ac yn y diwedd gweithredodd yn unol â hwy.
Gwelir cwrs ei ddatblygiad yn y cyfeiriad hwn yn rhai o lythyrau ac ysgrifau y cyfnod hwn. Y mae'r llythyr borêaf o'i eiddo sydd gennym wedi ei ysgrifennu at ei gyfaill Mr. Dd. Lewis, Llanrhystyd, â'r hwn y daeth i gyffyrddiad yn Eisteddfod Caerfyrddin yn 1867.
Fy Hynaws Gyfaill,
Dyma fi eto, ers rhai wythnosau bellach, ymhell o "wlad mam a thad," a'm can o hyd "O! na chawn fy mhwrs yn llawn," etc. (fe wyr Talhaiarn y gweddill). Wel, ynte, i ddechreu,—a dechreu dipyn yn Largo ydyw, onide ?—gobeithio eich bod yn iach a chalonnog, ac yn cyfansoddi ei chalon hi (chwedl ni yr Hwntws). Mae'n debig eich bod yn ysgrifennu Canig i Porthmadog—felly finnau, ac y mae'n barod ers dyddiau, ond ei chopio—a dyna'r dasg drymaf gennyf. Yr wyf hefyd wedi newydd ysgrifennu anthem fechan i gystadleuaeth arall, a thua hanner dwsin o donau cynulleidfaol er pan ddychwelais. Ysgrifennais i Gaernarfon am rifyn o'r "Herald" yn cynnwys manylion cystadleuaeth "Y Chwarelwr," ond nid oedd un yn weddill—gadewch i mi gael y manylion oddiwrthych, ac efallai y gwnaf gyfansoddi Unawd a Chytgan bach. Mae defnyddiau Rhangân fechan Saesonaeg yn rhedeg yn fy mhen yn awr, fel nas gallaf wneud nemawr o ddim nes eu rhoddi ar ddu a gwyn. Anfynych iawn yr wyf yn ysgrifennu i eiriau Seisnig; yn wir, anaml iawn y mae barddoniaeth Seisnig yn fy nharo o gwbl: wedi'r holl ddwndwr, nid oes feirdd fel beirdd hen Walia!—eu coll pennaf yw prinder cyfaddasrwydd cerddorol eu cynyrchion, onide?
**** Ychydig iawn o'ch cyfansoddiadau chwi ydwyf wedi weld, yn enwedig eich Salm donau—dim ond un neu ddwy ar y goreu; hoffwn gael golwg ar ragor yn fawr.
Yr wyf wedi addaw beirniadu y ganiadaeth (a'r gerddoriaeth) yn Glyn Ebbwy y Nadolig nesaf, ac wedi hanner addaw, druan o honwyf, am y Nadolig dilynol, mewn man arall. Chwi welwch y caf ddigon i wneud o hyn i'r Nadolig: byddai yn dda iawn gan fy nghalon (a'm corfl) fod dipyn yn llonydd.
Rhowch air yn ol pan yn gyfleus, a faint fyd a fynnoch o'ch helynt chwi eich hun. Na fydded i ni fod yn ddieithr i'n gilydd. Mae gennyf atgofion pleserus o'n cydnabyddiaeth yng Nghaerfyrddin yr ydych yn cofio chwedl y "Cheltenham Chap"![1]
Eich cyfaill,
Dd. Emlyn Evans.
Dengys y llythyr hwn ei fod yn y dwymyn gystadleuol, ond nad oedd yn gallu ysgrifennu cerddoriaeth i eiriau heb gael ei "daro " ganddynt, ac fod meddylddrychau yn "rhedeg yn ei ben" ac yn ei orfodi i'w gosod i lawr ar "ddu a gwyn." Ac mor gyfeillgar yw'r llythyr nid llythyr un am ennill gwobr yn bennaf ydyw, gan nad yw'n celu dim oddiwrth ei gyfaill, nac yn disgwyl i'w gyfaill gadw dim oddiwrtho yntau. Ef enillodd ar y Ganig ym Mhorthmadog allan o 20 (gyda'i Wanwyn) ac ar Y Chwarelwr yn Nhalysarn. Cyhoeddwyd y ddau yn Y Cerddor Cymreig. Yr un lle a roddir i gystadleuaeth yn y cyfnod yn ol atgof ei gyfaill John Thomas amdano mor ddiweddar a'r flwyddyn 1902:—
Annwyl Emlyn,
Nis gallaf ddweyd pa mor dda oedd gennyf gael gair oddiwrthyt. Y mae gweled dy lawysgrif ar amlen llythyr yn gyrru rhyw deimlad drwy fy nghalon nad oes dim arall yn ei gynhyrchu. Yr oeddwn ar fedr ysgrifennu atat o hyd ac o hyd, ond fel y gwydaost bellach, nid yw hynny ond fy hen hanes. Teiniais yn fawr pan welais am farwolaeth dy annwyl dad. Daeth hen atgofion am yr oriau hyfryd a dreuliasom yn Cwmcoy (Pontgeri) yn fyw i'm cof—oriau melus odiaeth oedd y rheiny. Fel mae'r byd yn newid, onide? Ac mor werthfawr yw fod rhai o hyd yn aros. Onid oedd amser cystadlu ac ymgodymu mewn ysbryd cariadlawn yn felusach rywfodd na'r amser addfetach hyn? Amser oedd hwnnw pan yr oedd pethau cerddorol yn ymagor ac yn ymagor yn ogoneddus i'n meddyliau, a ninnau yn cael nefoedd o fwynhad yn yr olwg arnynt. Y mae rhyw swyn wedi mynd ar goll erbyn hyn.
****
Yr eiddot,
John.
Os rhannwn yr ail gyfnod yn hanes Emlyn i ddau (1860-69 ac 1870-79), yr oedd y blaenaf o'r rhain, yn neilltuol y blynyddoedd a dreuliodd yn Cheltenham o 1863 ymlaen, y mwyaf tyfol a phybyr yn ei hanes. Ond gorweithiodd ei hunan: ymdaflodd gyda'r fath eiddgarwch, nid yn unig i gyfansoddi, ond hefyd i astudio a darllen, gan gwtogi oriau cwsg, nes amharu ei iechyd yn fawr. Y pryd hwn yr ymaflodd y gastralgia blin ynddo, yr hwn a'i dilynodd weddill ei oes.
Yr oedd ei wir fywyd yn guddiedig; ac nid oedd ei gystadleuaethau eisteddfodol ond ymgyrchoedd i fyd hanes allan o'r byd dirgel lle'r oedd ei brif ddiddordeb; ac os am gael syniad cywir amdano y mae'n rhaid i'r darllenydd feddwl, nid am ei lwyddiant fel cystadleuydd, ond am ddyn ieuanc o draper, wedi oriau hirion y siop, yn treulio'i oriau hamdden—os iawn sôn am "hamdden," pan âi i gysgu am un ar gloch y bore, gan godi eilwaith am chwech—yng nghwmni prif feistri cerdd Cymru, Lloegr, yr Eidal a'r Almaen. Dywed yr athronydd Hegel mewn un man fod ein bywyd allanol o bwys nid yn gymaint ynddo'i hunan, gan mai peiriannol, ac felly ar-wynebol ydyw o ran ei natur, ond am ei fod yn dangos y fath ydyw ein cyflwr mewnol. Yn yr un modd, y mae'n rhaid cysylltu y cyfnod yma yn hanes ein gwrthrych yn neilltuol â'r Eisteddfod, am mai ar ei maes hi y caffai gyfle i ddangos ei gynnydd yn y dirgel a'r dwfn—nid am ei bod, mewn modd yn y byd, yn dihysbyddu holl gyfoeth ac ystyr ei egnion. Estynnodd ei gysylltiad â'r Eisteddfod Genedlaethol dros dri chyfnod yn ei hanes hi, sef y gyfres a gychwynnwyd yn Aberdâr yn 1861, dan yr enw "Yr Eisteddfod" y gyfres a gynhaliwyd yn y Gogledd rhwng 1870 ac 1880, dan yr enw "Yr Eisteddfod Genedlaethol "; a'r gyfres a ddechreuwyd ym Merthyr yn 1881, pan ail—unodd De a Gogledd i gynnal yr Eisteddfod ar yn ail. Cystadleuydd ydoedd yn y cyfnod cyntaf a'r ail, a beirniad yn yr olaf.
Ond fel na ellir deall myfyriwr yn llawn ond yn amgylchfyd ei athrawon a'i gydysgolheigion, i'w weld yntau yn iawn yn ystod y cyfnod hwn, y mae'n rhaid rhoddi sylw yn y fan hon i'w feirniaid a'i gyd-ymgeiswyr.
Nodiadau golygu
- ↑ Dywed Mr. John Thomas fod llwyddiant un mor ieuanc wedi taro dychymyg y dorf yn Eisteddfod Caerfyrddin fel ag iddi wneud math ar arwr ohono dan yr enw uchod, gan ffurfio'n orymdaith i'r orsaf ar ei ymadawiad â'r dref.