Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau/Yn Dechrau Cyfansoddi Barddoniaeth
| ← Ei brentisiaeth | Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau gan John Owen, Yr Wyddgrug |
Yn Dechrau Pregethu → |
Yn Dechrau Cyfansoddi Barddoniaeth
Daeth yna ŵr o Ruddlan i weithio ar y bwrdd — yr hwn oedd yn cymmeryd dyddordeb mawr mewn gwleidyddiaeth — ac fel yr oedd y dadleuon duwinyddol yn oeri yn eu gwres, cymmerai materion gwleidyddol eu lle. Arferai y gŵr o Ruddlan dderbyn yr Amserau, newyddiadur a greodd gyfnod newydd yn hanes gwleidyddol Cymru. Darllenid pob gair o hanes gweithrediadau y Parliament, a chymerid dyddordeb dwfn yn llythyrau yr "Hen Ffarmwr," ac yn y ddadl fawr ar ryfel rhwng "Meddyliwr" a "Phreswylydd Bryniau Cribog Cymru." I'r lle hwn y daeth gŵr ieuanc o Ddyffryn Clwyd, a adwaenir heddiw fel y Parch. N. Cynhafal Jones, D.D. Yr oedd y gŵr ieuanc o Langynhafal wedi ei lyngcu i fynu gan ysbryd barddoni, ac enynodd yr un ysbryd yn ei gydweithwyr, ac yn neb yn fwy na Daniel Owen, a daethant yn gyfeillion mynwesol. Y mae yn wir fod Daniel Owen wedi arfer rhigymu ychydig cyn hyny. Yr oedd yn ddiau wedi etifeddu y duedd hon oddi wrth ei fam, yr hon oedd wedi trysori cymaint o farddoniaeth ei châr Twm o'r Nant ar ei chôf, a darnau o ba un a adroddai yng nghlyw ei phlant; eto i'w gyfaill o Ddyffryn Clwyd yr oedd ein gwrthddrych yn ddyledus am hyfforddiant yn rheolau barddoniaeth. Dyma fel y cyfeiria Daniel Owen at y cyfnod hwn,— "Dygodd hyn elfen newydd i'r bwrdd, a bu o ddiddanwch mawr, a chreodd ynof hoffter at farddoniaeth, a pharodd i mi golli ambell noswaith o gysgu i geisio prydyddu."
Ychydig flynyddoedd cyn hyn, yr oedd yna gyfarfod cystadleuol wedi ei sefydlu yn yr Wyddgrug, un o'r rhai cyntaf yng Nghymru. Cafodd y cyfarfod hwn ei sefydlu gan y Parch. Roger Edwards (yr hwn a weithredai fel beirniad am flynyddoedd). Gwnaed hyn yn bennaf ar gais dau neu dri o wŷr ieuainc yn y dref, sef y diweddar Mr Edward Griffith — yr hwn a fu yn flaenor amlwg yn yr Wyddgrug, ac yn wir, Sir Fflint, am flynyddau — a Mr Peter Roberts, Y.H., Llanelwy, gŵr ag sydd yn dra hysbys ymhlith blaenoriaid y Methodistiaid Calfinaidd.
Diau fod yna ysbrydiaeth farddonol a llenyddol yn yr Wyddgrug ers blynyddoedd. Yma y ganwyd ag y magwyd y Parch. John Blackwell (Alun). Yr oedd y Parchn. Roger Edwards a Thomas Jones (Glan Alun), yn feirdd adnabyddus, a'r Parch. Owen Jones yn hanesydd; Darfu i'r cyfarfod cystadleuol blynyddol, a gynhelid ar y Nadolig, symbylu a rhoddi cyfeiriad i allu barddonol a llenyddol amryw o wŷr ieuainc, amryw o ba rai a ddaethant yn hysbys ymhell tu hwnt i dref yr Wyddgrug, a chreodd awyrgylch lenyddol yn y dref a adawodd ei hôl yn amlwg ar y rhai oedd yn ieuanc y pryd hwnnw. Y mae yn amheus genym a oedd yma un dref yng Nghymru mor llawn o ysbryd llenyddol ag ydoedd tref yr Wyddgrug yn y cyfnod hwn.
Rhoddid £2 yn wobr am draethawd, a £2 yn wobr am bryddest, a sicrheid rhai o lenorion gorau ein gwlad i fod yn feirniaid, megis y Parchn. John Roberts (Ieuan Gwyllt), John Hughes, D.D., Liverpool, D. Charles Davies, M. A., a Griffith Parry, D.D.
Yn y cyfarfodydd hyn y daeth Daniel Owen gyntaf i sylw. Gwelwyd ar unwaith fod yna dalent eithriadol yn y llanc gwylaidd o Faesydrê. Ennillodd y wobr gyntaf neu yr ail bob tro yr ymgeisiodd; ond dangosai y pryd hwnw y synwyr a'i hynodai mewn materion o'r fath ar hyd ei oes, canys, dywed,— "Ond byddwn yn lled ofalus pa bryd, ym mha le, ac ar ba destun y cystadleuwn." Ennillodd y brif wobr mewn cyfansoddi Pryddest ar y testun "Y Wraig Weddw o Nain." Testun ag ydoedd mor gydnaws a'i dymher, ac yn wir â hanes ei gartre ef ei hun. . . . Er i'w fryd fyned i gyfeiriad arall, byddai yn cyfansoddi ychydig yn awr a phryd arall hyd y diwedd. Efallai mai nid annyddorol fyddai siampl o'i farddoniaeth y pryd hwn — y dernyn cyntaf a ymddangosodd mewn argraph. Y ffugenw a fabwysiadai y pryd hwn ydoedd Glaslwyn — enw a ddiosgodd ymaith fel y cerddai blynyddoedd ymlaen:—
MYNWENT YR WYDDGRUG.
Fy anadl dynnaf ataf — byddaf ddwys,
Na foed i'm dyrfu dim, na rhoddi pwys
Fy nhroed yn drwm ar oer weddillion rhai
Sy'n huno'n dêr dan do o oerllyd glai.
Ah! Wilson,[1] ai fan hyn mae'th isel fedd
Diaddurnedig yw, a hagr ei wedd;
Heb ôl celfyddyd mewn cywrainwaith cain
Yn codi colofn it' o'r mynor glain,
Ai am nad ydwyt deilwng o'r fath fri
Y darfu'th genedl ymddwyn atat ti
Fel hyn? O! na, yr wyt yn deilwng iawn
O bob rhyw fri a pharch a chofiant llawn.
Fy ngwlad! fy ngwlad! pa fodd y gwnaethost hyn
Ag un o'th feibion enwog? 'rwyf yn syn!
Yn dy wladgarwch nac ymffrostia mwy
Rhag peri gofid im', ac agor clwy'
Fy mron wrth gofio'th Wilson sydd yn awr
Er dy dragwyddol warth, mor wael ei wawr.
Ond er pob amarch gefaist, Wilson gu,
Yr wyt yn ddistaw yn dy feddrod du:
Un gair anhawddgar chwaith ni roddi im',
Ond perffaith ddistaw wyt heb rwgnach dim.
Yn iach it, Wilson, hûn mewn tawel hedd,
Ac wrth i'm fyn'd, rhof ddeigryn ar dy fedd.
Allan o'r Methodist, Mai, 1856.
Y mae yn teilyngu sylw fod Nofelydd cyntaf Cymru wedi arfer ei ddychymyg ar y cyntaf mewn barddoni, megis y gwnaeth prif Nofelydd Scotland; a diau pe wedi cyfyngu ei hun at farddoniaeth, y buasai yn cyraedd safle anrhydeddus ymhlith Beirdd Cymru. Nid oedd ef, pa fodd bynnag, yn cyfyngu ei hun yn hollol at farddoniaeth, hyd yn oed y cyfnod hwnw ar ei fywyd, byddai yn ymgeisio ar gyfieithu ac arall-eirio yng nghyfarfodydd y Nadolig. Fel hyn daeth yn feistr ar ysgrifenu Cymraeg; ac y mae yn ffaith ei fod yn rhagori ar ei gyd-efrydwyr mewn ysgrifennu traethodau pan yn efrydydd yn Athrofa'r Bala.
Cyhoeddid papur newydd, neu gyfnodolyn pythefnosol, yr hwn a elwid Charles o'r Bala dan olygiaeth ei gyfaill, Nathaniel Cynhafal Jones. Ymddangosai cyfieithiad o waith Daniel Owen o nofel Americanaidd, Ten nights in a bar, yn y cyfnodolyn hwn, yr hyn a dynai sylw mawr yn y dref. Yn y blynyddoedd hyn hefyd dechreuodd ysgrifennu disgrifiad o hen gymeriadau hynod yn y dref i gyhoeddiad yn y Deheudir. Y mae amryw o'r ystraeion hyn wedi eu hail—argraphu yn y llyfr a gyhoeddwyd ar ol ei farwolaeth, dan yr enw o Straeon y Pentan. Byddai yn arfer gohebu hefyd y pryd hwn i rai papurau Cymreig a Seisnig. Efallai ei fod yntau yn y cyfnod cynnar hwn wedi gwybod rhywbeth am deimladau plentynnaidd John Aelod Jones, y rhai a ddarlunia mor ddoniol yn y Dreflan.
Ac ni chyfyngodd ei hun yn unig i lenyddiaeth, dysgodd elfennau cerddoriaeth yn lled dda. Er na ddarfu erioed gystadlu ar ganu yng nghyfarfodydd y Nadolig, eto cymmerai ei le ymysg y cantorion. Yr oedd yn aelod o'r côr, a chymerai ei le yn y sêt ganu. Bu yn dechrau canu yn y cyfarfodydd gweddi a'r seiat. Ystyrid fod ganddo lais tenor mwyn, a gwnelai y gwasanaeth hwn mewn modd diymhongar a chwaethus hyd nes y torrodd ei iechyd i lawr. Yr oedd yna hefyd gymdeithas ddadleuol wedi ei sefydlu yn addoldy y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug er pan oedd Daniel Owen yn lled ieuanc. Yr oedd y gymdeithas hon yn lled gref 45 o flynyddoedd yn ol. Cyfarfyddai nifer o wŷr ieuainc llengar yn y gymdeithas hon, a dadleuid lliaws o bynciau duwinyddol. Un o brif ysgogwyr y gymdeithas hon ydoedd y diweddar Mr Edward Griffith y cyfeiriwyd ato eisoes; gŵr o feddwl cadarn a gafaelgar, ac yn meddu dawn arbennig mewn ymresymu a dadleu; ac yn eu mysg hefyd ceid amryw o wŷr ieuainc daeth i lenwi cylchoedd amlwg, megis y Parch. Robert Davies, Amwythig, a Mr. Peter Roberts, yr hwn a ystyrir yn un o'r siaradwyr mwyaf llithrig a hyawdl o fewn corph y Methodistiaid, a rhai brodyr sydd heddiw yn fyw yn yr Wyddgrug, ar y rhai y mae yn hawdd canfod ôl y ddisgyblaeth yr aethant drwyddi yn y cyfarfodydd hyn. Er fod Daniel Owen yn bresennol, eto yr oedd yn rhy ieuanc i gymmeryd rhan flaenllaw yn y dadleuon, ac nid oedd ynddo duedd gref at byncian duwinyddol unrhyw amser, fel y sylwyd eisoes, ac yr oedd ei wyleidd-dra naturiol yn peri iddo ymgadw i fesur o'r golwg.
Wedi i'r gymdeithas uchod farw, codwyd un arall yn ei lle oddeutu y flwyddyn 1861. Cynhelid y cyfarfodydd ar nos Sabboth. Yn y cyfarfodydd hyn darllenid papurau ar wahanol faterion, a dilynid hyn gan rydd-ymddiddan, yr hyn a arweiniai ar adegau i ddadleuaeth frwd. Bryd arall rhoddid ar bob un i ddwyn darnau detholedig o farddoniaeth neu ryddiaith i'r cyfarfod. Edrychid ar ddetholiad y darn, ynghyd â'r adroddiad o hono, fel prawf o chwaeth a dawn yr aelodau. Un o aelodau y gymdeithas hon ydoedd y gŵr a adwaenir heddyw fel y Parch. Ellis Edwards, M.A., athraw Moeseg yn Athrofa Dduwinyddol y Bala. Yr oedd ef yn fachgenyn lled ieuanc y pryd hwn, a rhoddwyd arno ef, ynghyd âg amryw o frodyr ieuainc eraill, i ddarllen papur ar y "pedwar peth bychan" a nodir gan Solomon yn Llyfr y Diarhebion, a threuliwyd cyfarfod difyr yn gwrando arnynt yn darllen eu cyfansoddiadau — y tro cyntaf erioed i'r pedwar, yn ol pob tebyg, gymmeryd rhan gyhoeddus ynddi. Yn yr ail gymdeithas hon, fel y gellir ei galw, cymmerai Daniel Owen ran flaenllaw. Oddeutu yr un adeg, ac ef allai fel math o efelychiad i'r gymdeithas uchod, cychwynnwyd un anenwadol Seisnig yn y dref. Materion gwleidyddol a gwyddonol a ymdrinid â hwy yn benaf yn y gymdeithas hon, ac o herwydd fod yr iaith Seisnig yn cael ei defnyddio, cauid allan y rhan fwyaf o'r bechgyn Cymreig, ond cawn fod Daniel Owen wedi ymuno â hon hefyd, ac yn cymmeryd rhan yn ei gweithrediadau. Yn nghyfarfod diwedd y tymor adroddodd A Natural Bridge, dernyn cywrain o eiddo y gof dysgedig Elihu Burritt. Dengys hyn mor awyddus ydoedd, er gwaethaf ei amddifadrwydd o'r hyn a eilw Wil Bryan yn cheek, i gymmeryd mantais ar bob cyfleustra i ddiwyllio ei hun.
Nodiadau
golygu- ↑ Y Wilson y cyfeirir ato yw'r arlunydd enwog John Wilson, B.A., yr hwn a fu farw yn y Golomendy, gerllaw yr Wyddgrug, a'r hwn a gladdwyd yn fynwent y dref.