Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/Nodiadau Cyffredinol Ac Amrywiol

← Nodweddau Pregethwrol Ein Gwrthddrych, Gan Dri o Dystion

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern

gan David Samuel Jones

PENNOD XIX,

NODIADAU CYFFREDINOL AC AMRYWIOL.

Y CYNWYSIAD.—Mr. Williams yn pregethu yn yr Efail Newydd Ei ysbryd cyhoeddus—Hoffder at blant—Oedfaon hynod o'i eiddo yn Machynlleth, Penystryd, Llangwm, Nannerch, Ynysgau, Caergybi, Bodffordd, a Cana—Rhestr o'i destynau—Ei Hiraethgan

BU yr Annibynwyr a'r Methodistiaid yn cydgynal Ysgol Sabbathol yn yr Efail Newydd, Lleyn, ar un cyfnod. Ceid yno hefyd ambell bregeth gan weinidogion perthynol i'r ddau enwad a nodwyd. Yn y cyfamser ar ryw Sabbath neillduol, fel yr hysbyswyd ni gan y Parch. H. Hughes (M.C.), Brynkir, dysgwylid Mr. Williams yno i bregethu, ond er dysgwyl llawer, nid oedd un arwydd ei fod yn d'od erbyn yr awr benodedig. Fodd bynag, dechreuwyd yr oedfa gan hen bregethwr parchus perthynol i'r Methodistiaid, o'r enw Mr. Thomas Pritchard, y Nant; a chan nad oedd y pregethwr dysgwyliedig wedi ymddangos erbyn iddo orphen gweddio, cymerodd ei destun a dechreuodd bregethu, ond cyn iddo orphen rhagymadroddi, daeth Mr. Williams i fewn i'r ty. (Nid oedd yno gapel y pryd hwnw.) A phan welodd y llefarwr ef, daliwyd ef gan yr ofn hwnw, sydd bob amser yn dwyn magl gydag ef, a disgynodd ar ei eistedd ar unwaith, a hyny heb gymaint a dweyd "Amen" yn ddiweddglo i'w sylwadau. Pregethodd Mr. Williams yn hynod iawn y tro hwnw yn yr Efail Newydd, ond ni chlywsom beth ydoedd ei destun y waith hono. Nid ydym yn gwybod beth a barodd i'r Annibynwyr roddi yr Efail Newydd i fyny? Credwn eu bod hwy wedi dangos gormod o barodrwydd i roddi lleoedd i fyny ar fwy nag un achlysur. Boddlonai llawer o'r hen dadau Annibynol ar gasglu tyrfa i un lle canolog, ac y mae ffrwyth hyny i'w weled yn amlwg hyd heddyw, yn arbenig yn Lleyn ac Eifionydd. Buasai sefydlu achosion mewn lleoedd newyddion yn fwy bendithiol na Jerusalemeiddio rhyw un lle neillduol. Ceir enghraifft o hyn yn ngwaith y Parch. Benjamin Jones, Pwllheli, yn cwyno yn dost wrth Mr. Rowland Hughes, Rhosgillbach; fod y gwr da hwnw "yn gwasgu yn rhy drwm ar ei wynt ef," a hyny oblegid ei fod wedi penderfynu codi capel yn Rhoslan; er mwyn arbed cerdded i Bwllheli; a chofier fod oddeutu wyth milldir o ffordd rhwng y ddau le. Pe y buasai cy doeswyr Mr. Williams, o'r un ysbryd cyhoeddus âg ef, buasai ein henwad yn llawer cryfach yn y Gogledd heddyw nag ydyw, ond y mae genym i ogoneddu Duw am yr hyn a wnaeth Mr. Williams a'r Parchedigion William Hughes, Dinasmawddwy; Owen Thomas, Carrog; William Hughes, Saron; David Griffith, Bethel; William Ambrose, Porthmadog, ac eraill yn y ffordd hon. Elai Mr. Williams o amgylch y wlad, ac yr oedd fel udgorn floedd, yn galw y tyrfaoedd yn nghyd i wrando yr efengy 1. Ond ymfoddlonai llawer o'r tadau ar athrawiaethu yr efengyl yn dawel i'w pobl eu hunain, gan "warchod gartref yn dda wrth gwrs, ond heb erioed deimlo awydd myned i'r prif—ffyrdd a'r caeau, fel y gwnaeth ein gwron. Yr oedd un peth neillduol yn nodwedd amlwg yn Mr. Williams, na welir ond mewn ychydig o'n pregethwyr mwyaf poblogaidd, sef ei hoffder arbenig o blant. Ymhyfrydai mewn chwareu gyda hwy ar adegau am oriau. Clywsom Mr. W. Rogers, Bryntirion, Coedpoeth, yn adrodd am dano yn chwareu felly gyda nifer o blant pan ar ei ffordd i'r gyfeillach grefyddol, ac wedi iddynt orphen â'r chwareu, aethant gyda'u gilydd i'r capel. Rhoddir hefyd enghraifft o'r nodwedd yma oedd ynddo, gan y Parch. S. Roberts, Nant, mewn ysgrif ragorol o'i eiddo yn y Dysgedydd, 1892, tudalen, 277, 278, dywed, ddarfod i Mr. Williams roddi haner coron i un o blant yr ardal, yr hwn a bregethai y dydd hwnw i'w gyd—blant pan oeddynt yn "chwareu capel." Ie, "tal da yn yr oes hono. Diamheu i Williams ei hun bregethu am lai lawer tro." Onid oedd Henry Ward Beecher a Mr. Williams, yn hyn o beth, yn tebygu i'w gilydd. Gwyddai y gwyr enwog os gallent lwyddo i enill calonau y plant, mai nid hir y byddent heb enill yr eiddo eu rhieni hefyd. Os deallai Mr. Williams am ryw eglwys wanach na'i gilydd yn rhywle, ymdroai lawer gyda hono er mwyn ei maethu a'i chalonogi. Llafuriodd yn galed, a hyny heb dderbyn dim byd tebyg i dal teilwng am ei wasanaeth gwerthfawr. Treiddiodd ei ysbryd rhyddfrydig ef yn ddwfn i'w enwad, ac effeithia yn ddaionus arno hyd heddyw, yn y rhyddfrydigrwydd a arddengys at enwadau eraill. Yr oedd undeb yr enwadau crefyddol â'u gilydd yn hen syniad yn ei feddwl ef, ac fel pob gwir arweinydd, yr oedd yn mhell o flaen ei oes, canys gweithiodd yn egniol o blaid rhai o'r symudiadau pwysig, sydd heddyw, fel pe ar fedr cymeryd ffurf ymarferol yn ein gwlad. Pan y byddai yn myned drwy y wlad, telid iddo warogaeth fel i dywysog, a gallasai ddywedyd, "Pan awn i allan i'r porth trwy y dref, pan barotown fy eisteddfa yn yr heol, llanciau a'm gwelent ac a ymguddient, a henuriaid a gyfodent, ac a safent i fyny; tywysogion a atalient eu hymadroddion, ac a tosodent eu llaw ar eu genau." Pregethai Mr. Williams unwaith yn Machynlleth, ar ddyfodiad y Barnwr i'r farn. Yn mhlith y dyrfa fawr oedd yno yn gwrando, yr oedd Mr. Rowland Hughes, yr hwn a ddaeth wedi hyny yn bregethwr parchus gyda'r Annibynwyr yn Nolgellau, ond y pryd hwnw, oedd yn fachgen bychan yn llaw ei dad. Darluniai y pregethwr ddyfodiad y Barnwr i farnu y byd gyda rhyw sobrwydd anghyffredinol. Y fath ydoedd ei ddarluniad byw a chyffrous, nes y trodd y bachgen bach at ei dad gan ofyn iddo yn ddychrynedig, "Ddaw o heddyw nhad?" Byddai yn pregethu yn aml nes newid cyfeiriad bywyd llawer o'i wrandawyr. Methodd Sian Ellis o Faentwrog ag aros i gadw y ffair wedi ei wrando yn traethu ar Ffelix a ddychrynodd. Yr oedd y ffair ar ei meddwl yn rhwystr iddi wrando y bregeth, ac yr oedd y bregeth yn rhwystr iddi gadw y ffair dranoeth, a'r bregeth a orchfygodd, ac aeth hithau adref o'r ffair, wedi methu ymryddhau oddiwrth y saethau a lynasent yn ei chalon oddiar fwa gweinidogaeth rymus Mr. Williams yn Mhenystryd y nos Sabbath blaenorol. Teyrnasodd dychryn yn ardal Llangwm am dalm o ddyddiau wedi i'n gwrthddrych fod yn pregethu yn Nhyddyn Eli ar y geiriau, "Canys eu pryf ni bydd marw, a'u tân ni ddiffydd."

Yn Nhyddyn Eli, yn un o'r rhai oedd yn gwrando y bregeth uchod, yr oedd dyn, yr hwn oedd heb fod feddianol ar synwyr fel y cyffredin o ddynion, a dywedai 'Amen' yn fynych ar ddechreu y bregeth, a hyny mewn lle hollol anmhriodol. Wrth glywed hyny, dymunodd Mr. Williams ar i bawb ymatal rhag dweyd Amen,' a llwyddodd yn yr amcan oedd ganddo drwy hyny i'w gyrhaeddyd. Yn fuan wedi yr oedfa hono, darfu i'r dyn hwnw, o herwydd y diffyg meddyliol oedd arno, arwyddo gweithred (deed) i drosglwyddo ar ei ol eiddo i ddyn nad oedd ganddo hawl gyfreithlawn i'w drosglwyddo iddo. Achosodd hyny gryn derfysg yn mhlith y rhai oeddynt yn dal cysylltiad â'r mater. Dygwyd yr achos i'w brofi mewn llys cyfreithiol. Gwysiwyd hen forwyn i Dr. George Lewis, Llanuwchllyn, yr hon oedd yn yr oedfa i dystio ddarfod iddi glywed Mr. Williams, Wern, yn Nhyddyn Eli, yn erfyn ar i bawb ymatal rhag dweyd 'Amen' a hyny er ceisio atal y dyn crybwylledig rhag gwneud hyny. Bu ei thystiolaeth yn foddion i gynorthwyo y rheithwyr i benderfynu o blaid cyfiawn berchenog yr eiddo.

Fel y canlyn y dywed Mr. R. Jones (Penrhyn), Wern, am oedfa o eiddo ein gwrthddrych yn Nannerch: "Y mae yn gofus i mi glywed fod Mr. Williams yn pregethu ryw noson waith yn nghapel Nannerch, hen gapel sydd yn aros hyd heddyw, a bod yno yn gwrando hen wr duwiol, yr hwn oedd yn aelod gyda'r Wesleyaid, a elwid yn gyffredin Yr hen Josua,' nid o anmharch, ond yn hytrach o ryw fath o anwyldeb. Yr oedd ef yn un o hen gymeriadau gwresog y dyddiau gynt, ac arferai waeddi O diolch,' 'bendigedig,' a 'gogoniant' bron yn mhob oedfa. Darluniai Mr. Williams gyda difrifwch dwys, gyflwr anobeithiol y colledigion yn uffern, pryd y cododd yr hen Josua,' ei ddwylaw i fyny, gan waeddi, 'O diolch, diolch.' Ymataliodd Mr. Williams am enyd, a thremiodd ar yr hen frawd, a dywedodd, 'Wn i ddim frawd a ddylid diolch am beth fel hyn ai peidio.' 'O, dylid,' meddai yntau, ' diolch yr ydwyf nad wyf fi ddim yno, machgen i.' Trydanodd hyny yr holl gynulleidfa. Oedfa i'w chofio am byth oedd yr oedfa hono. Cafodd Mr. Williams ei foddhau yn fawr yn atebiad yr hen Josua,' a'i lwyr argyhoeddi o'i ddidwylledd." Bu tro hynod yn Ynysgau, Merthyr Tydfil, yn nglŷn â phregeth o'i eiddo oddiar y geiriau, "A llawer o'r rhai sydd yn cysgu yn llwch y ddaear a ddeffroant, rhai i fywyd tragwyddol, a rhai i warth a dirmyg tragwyddol.' Pregethai yn y ffenestr, yr hon a wynebai at y fynwent sydd yn nglŷn a'r capel. Yr oedd yr effeithiau yn rhai hynod iawn, fel yn wir yr arferent fod yn aml o dan y bregeth hono. Rhedodd dyn annuwiol mewn dychryn mawr allan o dafarn oedd yn ymyl y capel, i wrando ar y pregethwr. Yr oedd y fath sobrwydd yn teyrnasu ar bob wyneb yn y lle, fel yr oedd yn amlwg fod arswyd y farn wedi eu dal oll am enyd, beth bynag. Tyner ac effeithiol tuhwnt i ddesgrifiad oedd ei bregeth yn Nghaergybi, oddiar y geiriau, "A chwychwi yw y rhai a arhosasoch gyda mi yn fy mhrofedigaethau." Sylwodd ar brofedigaethau personau unigol, phrofedigaethau teuluol, a bod gan yr Arglwydd Iesu ei brofedigaethau yn ei achos gwan yn y byd; a'i fod yn canmol y rhai a arosant gyda'i achos yn ei brofedigaethau. Yn ei wrando y noson hono, yr oedd dynes grefyddol, yr hon oedd newydd briodi, a newid ei henwad, gan fyned i ganlyn ei phriod at enwad arall. Wedi iddi ddyfod adref o'r oedfa dan sylw, dywedodd wrth ei phriod, "Rhaid i mi fyned yn ol i fy hen gapel, gan mai yr achos yno sydd yn awr yn wan, ac mewn profedigaethau;" a hi a ddychwelodd i aros gyda'r Iesu yn ei "brofedigaethau" yn y lle hwnw dros weddill ei hoes. Fel pob pregethwr athrylithgar, byddai Mr. Williams weithiau yn ddihwyl, ac yn y pant. Arferai Mr. John Evans, arweinydd y gân yn Nghapel y Wern, ddywedyd, am dano, na chlywodd efe neb yn gallu rhoddi yr emynau allan mor effeithiol ag efe, a hyny yn wastadol. Ond darllenwr gwallus ydoedd, a braidd yn drwsgl y cyflawnai yr adran hono o'i waith cyhoeddus. Nid pob Sabbath ychwaith y ceid ganddo bregethau arbenig yn ei gylch cartrefol, oblegid nid oedd yntau ond dyn, ac yr oedd yn rhaid iddo fel eraill ddyoddef y boen sydd yn canlyn bod yn yr iselderau ar adegau. Ond yn lled fynych, ceid ganddo bregethau gwir ysblenydd yn ei gylch cartrefol, a dywedai bethau yn y pregethau hyny, y cofid am danynt byth. Byddai felly hefyd ar ei deithiau cyhoeddus. Yn wir, clywsom y Parch. Henry Rees, Bryngwran, yn dweyd iddo glywed ei ddiweddar dad yn nghyfraith, Edeyrn Mon, yn adrodd fel y bu ef yn cyrchu Mr. Williams o Gaergybi, ar ryw ddydd gwaith, erbyn deg ar y gloch, i bregethu yn Salem, Bryngwran. Dywedodd Edeyrn Môn wrtho ar y ffordd, fod llawer iawn o bobl i'w gweled yn myned i'r oedfa, ond ni wnaeth ef nemawr ddim sylw o hyny, ond yn unig ocheneidio yn llwythog. Cyrhaeddwyd i'r capel, a phregethodd Mr. Williams, ond yn hynod ddieffaith, y boreu hwnw. Yr oedd i bregethu yn Bodffordd am ddau ar y gloch prydnawn yr un dydd. Penderfynodd Edeyrn Môn fyned yno hefyd i wrando arno. Pregethodd yn Bodffordd mor anghyffredin ac effeithiol, a dim a glybuwyd erioed o bulpud, yn gymaint felly, fel na buasai neb o'r bron yn credu mai yr un dyn oedd yn pregethu yn Bryngwran y boreu ag oedd yn Bodffordd y prydnawn. Onid yw hyn yn cadarnhau dywediad yr enwog Thomas Binney, sef mai nid yn fynych yr anrhydeddir neb â rhwyddineb i bregethu ddwywaith yr un dydd.

Ar un o'i deithiau olaf yn Lleyn ac Eifionydd, ymwelodd Mr. Williams âg Abererch, a phregethodd yno ar nos Sabbath, ar y geiriau, "A chyfrifwch hir amynedd ein Harglwydd yn iachawdwriaeth, megys ag yr ysgrifenodd ein hanwyl frawd Paul atoch chwi, yn ol y doethineb a rodded iddo ef. Megys y mae yn ei holl epistolau hefyd, yn llefaru ynddynt am y pethau hyn, yn y rhai y mae rhyw bethau anhawdd eu deall, y rhai y mae yr annysgedig a'r anwastad yn eu gwyrdroi, megys yr Ysgrythyrau eraill, i'w dinystr eu hunain." Yn nghwrs ei bregeth dywedodd, "Buasai yn beth rhyfedd iawn gweled saer yn naddu ei ffon riwl i gyfateb i gamedd ei waith, oblegid unioni ei waith i gyfateb i'r ffon riwl y bydd ef, ond ysywaeth y mae llawer yn naddu yr Ysgrythyrau santaidd i gyfateb i'w syniadau ceimion hwy, a hyny er dinystr iddynt eu hunain." Yr oedd y capel a'r pentref yn llawn o bobl o bell ac agos, a phregethodd ein gwrthddrych yn y ffenestr. Clywsom Robert Williams, Abererch, yr hwn oedd yn yr oedfa, yn dweyd fod yr effeithiau o dan bregeth hono yn rhai hynod mewn dwysder a difrifwch ar yr holl dyrfa fawr. Adroddodd Mr. Thomas Martin, pregethwr parchus yn Cana, Mon, wrthym, am bregeth hynod iawn o eiddo Mr. Williams yn Cana, sef yr un y cyfeirir ati yn flaenorol yn y gwaith hwn gan yr Hybarch Robert Hughes, Gaerwen. Ymddengys mai testun Mr. Williams y tro hwnw ydoedd Exod. xiii. 17—18. Pan yr oedd yn darlunio y tywyllwch yn yr Aipht, teimlai y bobl fel pe y buasai y tywyllwch hwnw yn amgau am danynt, nes yr oedd y lle yn ofnadwy mewn gwirionedd, ond pan y dechreuodd ddarlunio gwaredigaeth y genedl o'r Aipht, dan arweiniad Duw, llenwid pob calon â gorfoledd.

Dengys y rhestr ganlynol o'i destynau, yr hon yn garedig a anfonwyd i ni gan y Parch. T. E. Thomas, Coedpoeth. Gwelir mor amrywiol a chyfoethog oedd ei faterion yn ei weinidogaeth sefydlog.

Datguddiad xxii. 20.
Gen. xii. 2.
Diarhebion iii. I.
Salm cxxxvii. I.
Zechariah viii. 21.
Ephesiaid iv. 10-13.
Jeremiah vi. 10.
Ephesiaid i. 19.
Esaiah xlii. 21.
Philemon 10-19.
2 Petr iii. 10-12.
Mathew i. 23.
Hosea xiii. 13.
Marc x. 21-22.
Exodus xiii. 17, 18.
Daniel xii. 2.
2 Corinthiaid vi. 18.
Salm cxviii. 22-23.
Judas 15.
Hebreaid ii. 16.
Philippiaid iii. 9.
Luc xii. 24.
Actau xxiv. 25.
Job xxii. 23.
I Petr i. 18-19.
Hebreaid xi. 16.
Luc x. 38-42.
Mathew xvi. 26.
2 Thessaloniaid v. 13.
Hebreaid x. 26, 27.
1 Corinthiaid xi. 24.
Luc xxiv. 5-6.
Rhufeiniaid v. 21.
2 Timotheus iv. 2.
Rhufeiniaid ix. 30-31.
Actau xiii. 15.
Rhufeiniaid x. 30.
Nehemiah iv. 6.
Rhufeiniaid v. II.
Jeremiah xxiii. 6.
Luc iv. 10.
Mathew v. 29, 30.
Haggai i. 2-6.
Mathew xiv. 13.
1 Ioan v. 7.
Mathew xxii. 30.
Luc xxiv. 48.
Mathew xxiii. 30.
2 Corinthiaid i. 14.
Philippiaid i. 27.
Mathew vi. 13.
Joel ii. 28-29.
Mathew xx. 30.
Ioan i. 19.
Mathew xxii. 5.
Luc xiv. 7-10.

Cydnebydd pawb fod Mr. Williams yn feddianol ar y galluoedd, a'r cymhwysderau naturiol cryfaf i'w wneuthur yn dywysog—bregethwr ei oes. Ond yr oedd yn perthyn iddo ef hefyd odidawgrwydd nad yw yn addurno gweinidogaeth neb ond y rhai hyny sydd yn tynu eu nerth oddiwrth Dduw, ac yn ddiau, yma y trigai prif gryfder a gogoniant ein gwrthddrych fel pregethwr, ac y mae rhoddi darluniad cywir o hono yn yr areithfa pan wedi ei wisgo â nerth o'r uchelder, yn orchwyl nas gallwn ei gwblhau. Ymhyfrydai Mr. Williams mewn adrodd yr hanesyn am y Parch. John Griffith o Gaernarfon yn ymneillduo i weddio cyn pregethu. Mewn llythyr o'i eiddo atom, dywed yr Hybarch D. M. Davies, Talgarth, iddo ef ei glywed yn adrodd yr hanesyn hwnw unwaith wrth bregethu yn Aberystwyth, pryd y dywedodd:—"Clywais am Mr. Griffith, tad y gwr yma," meddai, gan roddi ei law ar ysgwydd y Parch. William Griffith, o Gaergybi, "Ei fod i bregethu mewn ty anedd un noson, ac iddo ddymuno cael ymneillduo i ystafell wrtho ei hun cyn dechreu y cyfarfod, yr hyn a ganiatawyd iddo ar unwaith. Gan nad oedd yn dychwelyd erbyn yr amser penodol i anerch y gynulleidfa oedd wedi dyfod yn nghyd, anfonodd gwr y ty y forwyn i'w ymofyn, yr hon, pan aeth at ddrws yr ystafell, a dybiai ei bod yn clywed dau yn ymddyddan â'u gilydd, ac un yn dywedyd wrth llall, Nid af oni ddeui gyda mi, nid af oni ddeui gyda mi.' Dychwelodd y forwyn yn ol at ei meistr, a dywedodd, 'Y mae rhywun gyda Mr. Griffith, ac y mae yn dywedyd wrth hwnw na ddaw ef ddim os na ddaw hwnw gydag ef, ac ni chlywais i y llall yn dywedyd un gair wrtho, felly nid wyf fi yn meddwl y daw oddi acw heno.' daw, daw,' ebe y meistr, ac fe ddaw y llall gydag ef mi wrantaf, os ydyw wedi myned felly, ni a ganwn ac a ddarllenwn i aros y ddau." O'r diwedd daeth y pregethwr allan o'i ystafell, a daeth ei Dduw gydag ef hefyd. Bu yno oedfa nerthol, yr hon a fu yn ddechreuad diwygiad yn yr ardal, ac yn foddion dychweliad llawer o eneidiau at Dduw. Yr oedd yr effaith a ddilynodd yr adroddiad o'r hanesyn o enau Mr. Williams y pryd hwnw yn orthrechol ar y dyrfa fawr yn Aberystwyth. Barnwn mai am y credai yn ddiysgog, mai drwy orchfygu gyda Duw yn gyntaf, y gellir gorchfygu hefyd gyda dynion, oedd y rheswm ei fod mor hoff o adrodd yr hanesyn uchod, yn gystal a'i fod am wasgu yr angenrheidrwydd ar i bob pregethwr wneuthur yn yr un modd. Gweddïai y pregethwyr gynt lawer yn eu pregethau hefyd. Teimlwn fod y sylw a ganlyn o eiddo Dr. Probert, yn ei draethawd buddugol ar "Y Weinidogaeth yn Nghymru," tudalen 98, yn un llawn o ystyr:—"Gellid meddwl fod y gweinidogion gynt yn gweddio mwy yn eu pregethau, ac yn pregethu llai yn eu gweddiau na'r rhai presenol. Ni orphenent hwy braidd yr un sylw heb offrymu gweddi fer am fendith, ac ni ellir beio llawer ar weddi mewn pregeth, beth bynag ellir ddweyd am bregeth mewn gweddi." Fodd bynag, gallasai Mr. Williams orchymyn fel Constantine, ar fod i'w gerflun gael ei gerfio mewn agwedd gweddi ar ei liniau, er dangos mai drwy weddi yr enillodd ef ei fuddugoliaethau a'i enwogrwydd anfarwol. Rhoddwn yma Hiraethgan y Parch. W. Rees, D.D. (Gwilym Hiraethog), ar ol ein gwrthddrych. Byddai yn rhyfyg ynom ni i ddweyd dim am ei theilyngdod, ond yr ystyrir hi yn mysg goreuon y dosbarth hwn o farddoniaeth, ac hefyd, yr ystyriwn ninau hi yn coroni pob peth a ysgrifenwyd am Mr. Williams; ac er ei bod wedi ymddangos mewn pump o leiaf o lyfrau gwahanol yn flaenorol, eto buasai yn anfaddeuol ynom i amddifadu darllenwyr y cofiant hwn o'r fath wledd anghydmarol:—

"WRTH im' eiste' i lawr i ddechreu
Ysgrifenu'r ganiad hon,
Mae rhyw lawer o deimladau
'N ymgynhyrfu dan fy mron,
Fel am redeg draws eu gilydd,
Am y cynta'i flaen y bys;
Ar y papyr, maent mewn awydd
Cael ymddangos gyda brys.

Cariad, hiraeth, tristwch calon,
Digter, llonder, yn gytun,
Ni fedd iaith ar eiriau ddigon
I roi enw ar bob un;
Buont fel yn gwresog ddadlu
Enw p'un roid ar y gân; R
Rhoddwyd ar yr awen farnu—
Hiraeth aeth â'r dydd yn lân.

'R achos barai'r ymrysonfa
Ddwys, ddiniwed, ddystaw hon,
Ydoedd colli tad anwyla',
Gormod yw ei enwi 'mron;
"Ardderchowgrwydd Israel" glwyfwyd
Frathwyd gan angeuol gledd—
Holl ffurfafen Cymru dduwyd,
Pan roed Williams yn ei fedd.

Dyna'r testyn! canu arno
Sydd yn orchwyl caled, trwm;
Anhawdd canu—haws yw wylo
Pan fo'r galon fel y plwm;
Pan fo gwrthdeimladau 'n berwi
Yn y fynwes, megys pair,
Ton ar ol y llall yn codi,
Anhawdd iawn rhoi gair wrth air.

Hoffai cariad gael desgrifio
Rhagoriaethau'r athraw cu;
Hiraeth, yntau fynai lwytho
'R gân, drwy adrodd pethau fu;
Mynai tristwch droi'n gwynfanau
Gwlychu'r gân â dagrau i gyd;
Ceisiai digter senu angeu,
Am ei waith yn 'speilio'r byd.

Teimlad arall ymresymai
Gan wrth'nebu'r lleill yn nghyd;
D'wedai mai llawenydd ddylai
Sain y gân fod trwyddi'i gyd;
"A fyn cariad genfigenu
Wrth ddedwyddwch Williams gu?
Fynit, hiraeth ffol, ei gyrchu
Eto 'nol i'r ddaear ddu?

Dig wrth angeu am drosglwyddo
Aeddfed sant i'r nefoedd wen!
Beio arno am ei gludo
At ei Brynwr hwnt y llen;
Dig fod Williams uwch pob gelyn
Wrth ei fodd yr ochr draw;
Dig ei fod yn awr â thelyn
Buddugoliaeth yn ei law!

Dristwch, fynit tithau wylo,
Gwisgo llaes wynebpryd prudd,
Pan mae'r hwn y wyli am dano
Heb un deigryn ar ei rudd?
Pan mae ef mewn môr o wynfyd,
Ac heb arno unrhyw glwy'?
Cadw, sycha'th ddagrau ynfyd,
Taw, a phaid a chwyno mwy.

Ust! dystawrwydd! fy nheimladau,
Cewch bob un gyfiawnder glân,
Os caiff awen iaith a geiriau,
I'ch cyfleu chwi yn y gân;
Rhaid i Gariad dynu darlun
Williams; Hiraeth ddweyd ei gwyn;
Goddef raid i Dristwch wedy'n
Dywallt deigryn er ei fwyn.

Anhawdd myned heibio angeu,
Heb ro'i iddo air o sen;
Rhy anhawdd yn wir yw maddeu
Lladd gwrolion Seion wen;
Rhaid yw llawenychu hefyd,
Wrth alaru'r golled hon—
Cafodd Williams goron bywyd,
Pwy all beidio bod yn llon?

"Haeddai Williams," meddai cariad,
'Ryw gofgolofn uchel iawn,
Rhagoriaethau ei nodweddiad
Wedi'u cerfio arni'n llawn;
Haeddai'i enw ei drosglwyddo
Draw i oesau pell i dd'od,
Fel bo parchus son am dano,
Tra bo Cymru a Chymro'n bod.

Pan ei ganwyd yn Nghwmhwyswn
Nid oedd gan ei fam a'i dad
Fawr o feddwl, mi dybygwn,
Fod fath fendith fawr i'w gwlad;
Hwy ni wyddent, wrth ei fagu,
Fod rhyw drysor mawr o ddawn
Ynddo, dorai'n llif dros Gymru,
I ddylanwad nerthol llawn.

'Roedd y nef â'i llygad arno
Pan yn sugno bron ei fam,
Angel wrth ei gryd yn gwylio
Rhag i William bach gael cam;
Pan fel Samson wedi tyfu
'N fachgen gynt yn ngwersyll Dan,
Ysbryd Duw ddechreuai'i nerthu
A chynhyrfu'i feddwl gwan.

Ca'dd ei ddwyn yn more'i fywyd,
Cyn ei lygru â beiau'r oes,
Dan yr iau, i brofi hyfryd
Wleddoedd crefydd bur y groes;
Taran Sinai a'i dychrynodd,
A'r cymylau'n duo'r nen,
Ffodd yn nghysgod Craig yr Oesoedd
Cafodd fan i guddio'i ben.

Eglwys Penystryt, Trawsfynydd
Ga'dd y fraint o'i dderbyn ef,
Ac i fod yn famaeth ddedwydd
Un o gedyrn gwych y nef;
Prin y tybiai, pan yn derbyn
William bach i'w breichiau, 'i fod
Yn un y byddai'n fuan wedy'n
Drwy eglwysi'r wlad ei glod.

Pan agorodd ei alluoedd,
Ac y lledodd hwyliau'i ddawn,
Aeth y son drwy'r holl ardaloedd
Am ei enw'n gyflym iawn;
'Roedd swynyddiaeth yn ei enw,
A phan y cyhoeddid e',
Gwlad o ddynion y pryd hwnw
A gydgyrchent tua'r lle.

O! 'r fath olwg fyddai arno,
Pan uwchben y dyrfa fawr—
Delw'i enaid yn dysgleirio
Yn ei wedd ac ar ei wawr;
Myrdd o glustiau wedi'u hoelio
Wrth ei enau'n ddigon tyn,
A phob llygad syllai arno
Pawb yn ddystaw ac yn syn.

Yntau'n tywallt allan ffrydiau
O'r hyawdledd pura'i flas,
Agor ger eu bron wythienau
Hen drysorau Dwyfol ras,
Arg'oeddiadau'r nef yn cerdded,
Cydwybodau deimlent loes—
Ni chai'r euog un ymwared
Nes y deuai at y groes.

Egwyddorion gair y bywyd
A bregethai'n hyfryd iawn,
Cymhariaethau bywiog hefyd,
Er ei eglurhau yn llawn;
Natur fawr, a'i holl wrthddrychau,
Oedd agored iddo ef;
Gwnai forthwylion o'i helfenau
Oll i hoelio'r gwir i dref.

Byddai'r galon ddynol hithau,
Megys telyn yn ei law;
Chwarae'i fysedd ar ei thanau
Wnai, a'i holrhain drwyddi draw;
Fel y gwlith disgynai'i eiriau,
Mor effeithiol oedd ei ddawn,
Nes bai'r dyrfa'n gwlawio dagrau
Dan ei weinidogaeth lawn.

Weithiau byddai yn ymwisgo
A chymylau Sinai draw—
Mellt yn saethu, t'ranau'n rhuo,
Nes y crynai'r dorf mewn braw;
Wedi hyny, i Galfaria,
Enfys heddwch am ei ben, Yna'r storom a ddystawa,
T'w'na'r haul yn entrych nen.

Fe ddynoethai gellau'r galon
Gyda rhyw ryfeddol ddawn—
Pethau celyd, tywyll, dyfnion,
Wnelai'n oleu eglur iawn;
Llosgai'n ulw esgusodion
Y pechadur oll i gyd,
Nes gorfyddai blygu'n union,
Neu fod dan ei warth yn fud,

Oedd ei ofal dros yr achos
Yn cyrhaeddyd i bob lle,
Yr eglwysi pell ac agos
Fyddent ar ei galon e';
Oedd fel tad i'r rhai amddifaid,
Fe wrandawai ar eu cwyn,
I'r canghenau t'lodion gweiniaid,
Ef oedd gyfaill pur a mwyn.

Bugail diwyd a gofalus,
Anwyl iawn o ŵyn y gail,
Doeth geryddwr, athraw medrus,
Cyfarwyddwr heb ei ail,
Ymgeleddwr gweiniaid Sion,
Cydymdeimlad lon'd ei fron;
Esmwythau y trwm ei galon
Wnai, a'i godi uwch y don.

Addfwyn, siriol, gostyngedig,
Gonest, gwrol, yr un pryd;
Cyfaill cywir, eangfrydig,
Oen, ac ych, a llew yn nghyd;
Natur fu fel ar ei goreu
'N ffurfio ei gyneddfau ef,
Cawsant wed'yn eu tymheru
A dylanwad gras y nef.

Byddai'n blentyn wrth weddïo,
Ai at draed ei Dad i lawr;
Symledd, taerni, ffydd yn cydio,
Yn y drugareddfa fawr;
Breichiau'i enaid yn dyrchafu
Megys i gofleidio'r nen,
Hithau arno yntau'n gwenu,
Tynu'i llaw ar hyd ei ben!

"Gad i minau le," medd Hiraeth,
"Yn fy mynwes teimlaf dan;
Hawl sy' genyf 'does amheuaeth,
F'enw i sydd ar y gân;
Gallwn adrodd myrdd o bethau
Sy'n dylifo i'm cof yn awr,
Ydynt megys llym awelau
Yn cynhyrfu'r tan yn fawr.

Delw'i wedd sy'n argraffedig
Ar fy nghof yn berffaith lawn;
Ac mae llygad fy nychymyg
Yn ei wel'd yn amlwg iawn;
Cofiaf dôn ei lais pereiddgu,
Clust dychymyg fyth a'i clyw,
Nes y'm hudir bron i gredu
I fod Williams eto'n fyw.

Myn'd i ganlyn fy nychymyg
Wamal, tua'r Wern a'r Rhos;
Dysgwyl cael yn anffaeledig,
Weled Williams cyn y nos;
Holi'r areithfaoedd wyddynt
Ddim o'i hanes, gyfaill cu,
Ni chawn un atebiad ganddynt,
Awgrym roddai'r brethyn du!

Gwel'd y Beibl mewn galarwisg
Ar yr astell, fel yn syn;
Ato â theimladau cymysg
Awn dan holi, Beth yw hyn?
Wedi'i agor, gwelwn olion
Dwylaw Williams ar y dail—
Gwel destynau, meddai'r plygion,
'Hen bregethwr heb ei ail!"

Y mae rhywbeth wedi dygwydd,
Meddwn, ag y sy' o bwys—
Mae y brethyn du yn arwydd
Colled fawr, a galar dwys;
Ofni 'rwyf i fod gwirionedd
Yn y son ei farw ef,
Ac nad ydyw ond oferedd
Ceisio'i wel'd tu yma i'r nef.

Ac fel hyn dan ddwys fyfyrio,
I dŷ cyfaill oedd gerllaw—
Awn, ond ofnwn holi am dano,
Rhag cael dyfnach clwyf a braw;
Coffa'i enw wnaethum unwaith,
A deallwn ar y pryd
I mi gyffwrdd tanau hiraeth,
Yn nghalonau'r teulu i gyd.

Tua'r Talwrn yn fy mhryder,
Y cyfeiriwn ar fy hynt,
Lle treuliaswn oriau lawer
Yn ei gwmni'n ddedwydd gynt
Myn'd yn mlaen dan ymgysuro
At y ty, fel lawer gwaith
Gynt; ond erbyn cyrhaedd yno,
Och! nid oedd ef yma chwaith.

Aethum wed'yn i Lynlleifiad,
Dyeithr holi hwn a'r llall—
Taflent ataf syn edrychiad,
Tybient hwy nad oeddwn gall;
Aeth oddi yma'n ol i Gymru,
'Clywsoch hyn a gwyddoch chwi,
Ei fod wedi——— tewch a haeru,
Meddwn, yna ffwrdd â mi,

O gyfarfod i gyfarfod
Awn dan holi yn mhob lle,
Ydyw Williams wedi dyfod,
Yma'n wastad gwelid e'?
Gwel'd ei le yn mhlith y brodyr
Heb ei lanw gan yr un,
Ail ymholi mewn trwm ddolur,
'I b'le'r aeth yr anwyl ddyn?'

Dyfod adref yn siomedig
Wedi'r daith drafferthus hon;
Eiste'i lawr yn dra lluddedig,
Codi cyn gorphwyso 'mron;
Myn'di chwilio fy mhapyrau
Rhag y gallai oddiwrtho dd'od
Lythyr, pan o'wn oddicartre'
Gwelais hyny'n dygwydd bod.

Wedi troi a chwilio gronyn
Ar y rhei'ny yma a thraw,
Gwelwn yn y man lythyryn,
Meddwn, 'Dyma'i 'sgrifen—law!'
Ei agoryd wnawn yn fuan,
Och! y chwerw siom a ges,
Yr oedd hwnw'n ddwyflwydd oedran
Mi nid oeddwn ronyn nes.

Yna i'r gwely i orphwyso
Wedi'r drafferth flin yr awn,
Cwsg yn fuan ddaeth i'm rhwymo,
Gorwedd yn ei freichiau wnawn;
Gwelwn Williams draw yn dyfod
Tuag ataf yn ei flaen,
Rhedwn inau i'w gyfarfod
Fel yr ewig ar y waun.

Gwenai ef, a gwenwn inau,
At ein gilydd wrth neshau,
Estynwn i, estynai yntau,
Ddwylaw i ymgofleidio'n dau;
Pan yn agor fy ngwefusau
I'w gyfarch ef â llawen floedd,
Cwsg ddatodai'n rhydd ei g'lymau,
Och! y siom! can's breuddwyd oedd !

Williams, ni chaf mwy dy weled
Byth yr ochr yma i'r bedd;
Byth y pleser o dy glywed
Mwy ni cheir, hen angel hedd;
Ofer teithio i chwilio am danat
Mwyach ar y ddaear hon,
Ofer yw breuddwydion anfad,
Ni wnant ond archolli'r fron.

"Gwn lle mae ei gorff yn huno,"
Ebai Tristwch, "minau äf
Yno uwch ei ben i wylo,
Gwlychu'i fedd â'm dagrau wnaf;
Yn y Wern gerllaw'r addoldy,
Lle bu'n efengylu gynt,
Rhoes ei ben i lawr i gysgu
Islaw cyrhaedd haul a gwynt.

Dyna'r fan mae'r tafod hwnw,
Gynt ro'i Gymru oll ar dân;
Wedi'i gloi yn fudan heddyw,
Yn isel—fro'r tywod mân;
Ar y wefus fu'n dyferu
Geiriau fel y diliau mel,
Mae hyawdledd wedi fferu,
Clai sydd arni, mae dan sel.

Cwyno wna dy frodyr gweiniaid,
Williams, heddyw am danat ti,
Megys eiddil blant amddifaid,
Am eu tad yn drwm eu cri;
Mae dy enw'n argraffedig
Ar galonau myrdd a mwy,
Mae dy goffa'n fendigedig
Ac yn anwyl ganddynt hwy.

Son am danat mae'r eglwysi
Bob cyfarfod d'ont yn nghyd;
'R hen bregethau fu'n eu toddi
Gynt, sydd eto yn eu bryd;
Merched Seion, pan adgofiant
D'enw a'th gynghorion call,
Ceisiant adrodd, buan methant,
Wyla hon, ac wyla'r llall.

Pe bai tywallt dagrau'n tycio
Er cael eilwaith wel'd dy wedd,
Ni chait aros, gallaf dystio,
Haner munyd yn dy fedd;
Deuai'r holl eglwysi i wylo,
A gollyngent yn y fan,
Ffrwd ddigonol i dy nofio
O waelodion bedd i'r lan.

Williams anwyl! llecha dithau
Mewn dystawrwydd llawn a hedd—
Boed fy neigryn gloyw inau
Byth heb sychu ar dy fedd;
Haul a gwynt! mi a'ch tynghedaf,
Peidiwch byth a'i gyffwrdd ef,
Caffed aros haf a gauaf
Nes rhydd udgorn barn ei lef.

Cysga gyda'th blant a'th briod,
Yn 'stafellau'r dyffryn du,
Melus fydd priddellau'r beddrod,
Mwyach i chwi, bedwar cu;
Minau dawaf—teimlad arall
Sydd yn dysgwyl am fy lle,
Gwn ei fod mewn awydd diwall—
Dig wrth angeu ydyw e'.

Nid oes gen'i ond gair i'w dd'wedyd
Wrthyt, angeu creulon, mawr,
Hen anghenfil brwnt a gwaedlyd,
Ceir dy gopa dithiau i lawr;
Dydd sy'n d'od, cawn weled claddu
Dy ysgerbwd hyll ei wedd,
Minau ddeuaf yno i ganu
Haleluia ar dy fedd.

Dydd sy'n d'od i'th laddedigion
Ydynt dan dy draed yn awr,
Godi'n fyw, a sathrant weithion
Dithau dan eu traed i lawr;
Ni bydd wed'yn son am farw,
Gair o son am frenin braw,
Nid oes m'o lyth'renau d'enw
Yn ngeirlyfrau'r byd a ddaw.

"Nawr 'rwy'n gweled,' medd Llawenydd,
'Mai myfi a bia'r gân,
Fi yw'r môr, chwi yw'r afonydd
Rhedech i mi'n ddiwahan;
Cariad ddystaw 'mdoddai'n Hiraeth,
Hiraeth yntau'n Dristwch trwm,
Tristwch droes yn Ddigter eilwaith,
At y bedd ac angeu llwm.

Digter droai'n ddiarwybod
Iddo 'i hun, y gân i mi;
Pan yn senu angeu—syndod!
Llawen gân y troes ei gri;
Yn llawenydd pur ei Arglwydd
Y mae Williams heddyw'n byw,
Nid ä galar yn dragywydd
Ato i'r trigfanau gwiw.

Darfu'r llafur a'r gofalu,
Teithio drwy y gwlaw a'r gwynt,
Fel bu wrth bregethu a chasglu
At addoldai Cymru gynt;
Darfu'r llafur, darfu'r cystudd,
Darfu'r peswch, darfu'r boen,
Darfu marw—ond ni dderfydd
Ei lawenydd gyda'r Oen.

Ca'dd yr orsedd, ca'dd y goron,
Ca'dd y delyn yn ei law;
Byth y bydd wrth fodd ei galon
Gyda'r dyrfa'r ochr draw;
Caiff ei gorff o'r bedd i fyny,
Foreu 'r adgyfodiad mawr,
Bydd ar ddelw'i briod Iesu,
Yn dysgleirio fel y wawr.