Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903)/Bachgen Bach o Ferthyr, o hyd, o hyd

← Dr. Parry o Safbwynt Cerddoriaeth Ddiweddar

Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903) gan Evan Keri Evans

Gweithiau Dr. Parry

XXVIII. "Bachgen Bach o Ferthyr, o hyd, o hyd."

CYDNEBYDD y darllenydd yn ddiau erbyn hyn fod hanes Parry wedi llanw a chyfreithloni y braslun a roddwyd yn y bennod gyntaf o fywyd artist—o blentyn y byd delfrydol sydd yn fedrus a hapus yn ei froydd ei hun, ond yn anfedrus a ffwdanus ym myd amgylchiadau. Eto cadwodd ef ei ystwythder, a'i hoywder, a'i hyder, hyd y diwedd: "bachgen bach" oedd ef o hyd. Meddai'i unig ferch sydd yn fyw heddyw amdano: "Gartref yr oedd fel un ohonom ninnau, yn ein helpu ni'r plant gyda'n hefrydiau yn uno yn ein chwareuon; yn hoff o gerdded; yn siriol a hapus o dymer. Yr oedd ganddo syniad uchel am ddyletswydd; yr oedd yn ffyddlon i'w gyfeillion, yn gyfiawn ac anrhydeddus yn ei berthynas ag eraill; ac, fel y gwyddoch, yn un o ynní a brwdfrydedd rhyfeddol ynglŷn ag unrhyw destun ag y teimlai ddiddordeb ynddo, a'i 'obaith yn dragwyddol.

Crynhoa'r disgrifiad hwn i gylch bach yr arweddion yn ei gymeriad y rhaid i ni ar ddiwedd y Cofiant—fel math ar ol—olwg—eu galw at ei gilydd. Am ei "ddyn y tu allan dywed Dr. Protheroe: "Bob tro y gwelaf ddarlun o Edward Grieg, y cerddor Norwegaidd enwog, daw Dr. Parry i'r meddwl ar unwaith. Y mae yna debygrwydd mawr yn eu darluniau—y gwallt cuchiog—wedi ei ariannu; y llygaid byw, treiddgar; a'r olwg urddasol berthynai i'r ddau. Ond yr oedd y Cymro yn fwy syth ei gorff, ysgafnach a bywiocach ei gamau na'i gyd—awenydd. Ac am ei ysgafn—galon, yr oedd Parry beunydd yn gwirio yr hen bennill :

Canu 'rwyf, a bod yn llawen,
Fel y gog, ar frig y gangen;
A pheth bynnag ddaw i'm blino
Canu wnat a gadael iddo.
Anghofiai bopeth yng nghyfaredd y gân."

Am ei fywiowgrwydd dywed Mr. Levi: "Mae gweithgarwch, bywiowgrwydd, a chyflymdra yn perthyn i bob gallu a theimlad ym meddwl Dr. Parry, yn gystal ag i bob cymal a gewyn o'i gorff. Nid oes ganddo yr un syniad am ddiogi; ac ni ŵyr nemawr am flinder a lludded. Mae wrthi fel cloc, yn ddiorffwys, naill ai yn canu neu egluro dirgeledigaethau y gerdd i'w ddisgyblion, neu â'i fysedd yn dawnsio ar yr offeryn, neu yn troi dail llyfrau yr hen feistri, neu gyda'i ysgrifell yn pardduo dail gwynion gydag inc fel pe cerddai traed inciog brain drostynt."

Yr oedd fel un o'r plant hyd yn oed wrth y bwrdd. "Rhoddwch fwyd i mi'n gyntaf, Mama fach," meddai'n aml, "i mi gael mynd—ni waeth gan y plant." Ac nid rhyfedd ei fod yn hoffi cyd—chwarae â hwy yr oedd yn wastad yn llawn ysmaldod a direidi. Bum i'n cydaros ag ef yn Henffordd adeg Gwyl y Tri Chór, a chyda'i gyfarch bore estynnai'i law'n llydan-agored ac anhyblyg i mi—un na fedrwn afaelyd ynddi o gwbl; ac felly y gwnai â'r lleill oedd yno, gyda chwerthiniad iach. Yr oedd yno ddwy eneth ieuanc yn bresennol un tro, i'r rhai na adawai nemawr lonydd; a rhwydd fuasai ei ddifenwi petai rhai o gynrychiolwyr y "priodoleddau " 'n bresennol. Yr oedd genod felly'n dra hoff o'i gwmni bachgennaidd a'i chwarae, a phan yn cyd—deithio ag ef yn y trên ar deithiau cyngherddol, caniatâi iddynt blethu a chyrlio'i wallt a llawer difyrrwch diniwed arall. "Un tro," meddai Watcyn Wyn, pan yn gadael Llandrindod, daeth holl gwmni'r Gwalia, bob dyn a dynes, a mab a merch, ag oedd yno, i'w hebrwng i'r orsaf. Aeth y Doctor i'r cerbyd; a phan oedd y trên yn cychwyn, dyma gawod, fel glaw taranau, o offer cerdd ceiniog yr un' i'r cerbyd ato, nes hanner ei guddio—whistles tin, giwgawod, wheels, drums, tambourines, rattles, a phob rhyw gerdd—rhywbeth o law pob un i dalu'r Doctor cerddorol am y difyrrwch mawr oedd wedi ei roi iddynt !" Dim ond â hogyn mewn ymddygiad y byddis yn ymddwyn fel hyn. Dro arall yn Llandrindod unodd ei ffrindiau i brynu het iddo!

Rai prydiau cariai ei ddireidi ef ymhellach. Yr oedd Megan Watts (Mrs. Watts-Hughes) yn un eithriadol o ofnus, a phan yn teithio arferai gario cannwyll gyda hi i'w goleu yn y tunnel, a difyrrwch Parry fyddai ei chwythu allan. Efallai iddo helpu ei hunan-ddisgyblaeth hi felly, ond o brin y gallwn ystyried hynny fel ei amcan.

Ddydd yr Eisteddfod yr oedd yn arferiad gan Emlyn, oblegid ei wendid a'i anallu i fwynhau ei foreubryd, i brynu ychydig luniaeth ysgafn, megis biscuits neu rawnwin, a'i osod ar fwrdd y beirniaid, gan ei gymryd pan ddeuai ysbaid o hamdden. Yn Eisteddfod Genedlaethol Bangor (1902) cafodd fantais i fynd allan cyn gorffen o'r grawnwin; yna pan ddaeth yn ol, a'u ceisio, yr unig ateb a gafodd oedd gwên siriol yng nghil llygad Parry. "The man who could digest nails," meddai Emlyn, ond mewn perffaith dymer dda. Eto y treuliwr hoelion a syrthiodd gyntaf!

Ceir cyfuniad o'i ddireidi a'i fyfiaeth yn yr hanes a rydd Mr. D. Jenkins amdanynt adeg Gŵyl y Tri Chôr yn Henffordd, "pan y daeth a full score 'Saul o Tarsus' gydag ef, hyd nes i Emlyn fygwth mynd i'r gegin, a Parry fel plentyn yn addo na wnai son rhagor, ond bore trannoeth yn dod â'r gyfrol fawr a'i gosod ar y bwrdd o'i flaen yn llawn direidi."

Ac am ei fyfiaeth, hogynnaidd hollol ydoedd. Meddai Mr. Jenkins eto: "Mwynhai bopeth a gyfansoddai; siaradai am ei weithiau gyda'r fath frwdfrydedd yn ddiniwed fel plentyn." "Credai ef yn hollol syml fod holl gerddorion ac arweinyddion Cymru wedi eu creu i wasanaethu arno ef." Credai'n gryf yn ei allu i gyfansoddi; i gychwyn ysgol newydd o gerddoriaeth Gymreig; i ddwyn allan Lyfr Tonau Cenedlaethol; ac nid hunan—hyder bach oedd eisiau i alw ei ysgol yn Abertawe'n "Musical College of Wales." Ond tuedda'r fyfiaeth naturiol a hogynnaidd hon i fynd yn anghyfiawn ac anfoesol pan y dibrisia ymdrechion eraill, ac y gwrthyd eu cydnabod. Ni roddodd Parry ffordd i'r duedd yma'n hollol, ac ambell i waith meistrolodd hi; fel y prawf ei ysgrifau yn y "South Wales Weekly News" am 1888, yn y rhai y cydnebydd ei gyd—gerddorion yn galonnog, o'u cymharu a'r ysgrif y dyfynnwyd ohoni tra yr oedd ef yn Aberystwyth, yn yr hon y cyfeiria at ei weithiau ei hun yn bennaf fel prawf o fywyd cerddorol yn y tir. Eto amhosibl peidio condemnio ei waith yn gwrthod gweithredu fel un o bedwar ar bwyllgor cerddorol y "Caniedydd," a chyda hen gyfeillion fu'n ffyddlon iddo fel Emlyn Jones ac Emlyn Evans. Gwyddai y celai bob sylw a pharch posibl ganddynt hwy, fel y cawsai'n flaenorol; gwyddai hefyd, bid siwr, na chelai farchog hobi'r "tân Cymreig" yn y dewisiad o donau. Efallai ei fod yn tybio y byddai pwyllgor yr enwad yn rhoddi ffordd iddo, ac y dewisid ef yn unig olygydd, yn hytrach na'i adael allan. Bid a fynno am hynny, nid greatness mo hyn, ond bigness. Beth pe gosodasai un o'r golygyddion emynol i lawr y fath amod!

Y mae'n amlwg nad oedd pethau wrth ei fodd, a thrwy ddyfais y gallwyd cael ganddo ganiatau i nifer o'i donau ymddangos yn y "Caniedydd." Yr oedd Elfed wedi addo cyfansoddi libretto opera ar Arthur" iddo, a chredai y medrai orchfygu ystyfnigrwydd Parry â'r drosol honno, os o gwbl. Cadd ganiatâd y pwyllgor i'w threio; aeth i Benarth yn arfog; cafodd dderbyniad gwresog fel arfer gan Parry, ond pan grybwyllodd fater y "Caniedydd," "O! no, no, no, my dear friend, it is quiteout of the question-anything but that." Yna dyma drosol y libretto 'n cael ei rhoi ar waith. Mi ysgrifennaf fi libretto ar Arthur 'i chwi ar yr amod eich bod yn caniatau i ni gael eich tonau i'r 'Caniedydd.' Ac wele, ymollyngodd yr ystyfnigrwydd, llacaodd gïau yr esgusodion heb nemawr i air! Yr hyn a brawf mai'r gydwybod gerddorol (fyfïol) oedd ben yn Parry.

Y gwir yw, na chymerodd Parry mo'i hun mewn llaw o gwbl, i ddarostwng ei fyfiaeth, a disgyblu ei dymer, na hyd yn oed ei alluoedd meddyliol eraill, wedi iddo roddi ei hunan yn "gaethwas bodlon i gerddoriaeth." A chyn hynny, yr oedd braidd yn ieuanc i wneuthur, oddieithr fod ei amgylchfyd yn fwy ffafriol; fel na ddatblygodd ond ychydig os dim i un cyfeiriad ond yr un cerddorol. Nid oedd yn un o dymherau afrywiog y tu allan i gerddoriaeth, ond, fel y dywed ei ferch, yn naturiol siriol a hapus. A'r tu mewn i gerddoriaeth rhaid i ni gofio yr hyn a ddywed Mr. Byng—a ddyfynnwyd eisoes—sef na wyddom faint dioddefaint a hunanorchfygiad ein gilydd. Un naturiol fwyn oedd Mozart, ond gwyddom na fedrai yntau ddioddef ingoedd cerddorol yn hir heb ffrwydro. Wedi dychwelyd o Leipsic i Berlin un tro, aeth i'r chwareudy i wrando perfformiad un o'i operäu, a daliai'r ail grythen i ganu D lon yn lle D, nes iddo o'r diwedd weiddi allan, "O! ddistryw paham na ellwch chwarae D?" Iddo ef, â'i glust deneu, yr oedd yn annioddefol, ac amhosibl i ni wybod faint ei ddioddef cyn gweiddi ohono. Fe ddealla'r darllenydd nad siarad ydym i gyfiawnhau tymherau fel hyn, ond i'w hesgusodi hyd y gellir, am na ŵyr y cyffredin am rym y brofedigaeth. Ni chredwn am foment ei bod yn rhaid i hyn fod, pan gofiom am Paul â'i "chwythu bygythion a chelanedd," ac Awstin a'i natur nwydwyllt wedyn "heb don ar wyneb y dwr." Ac os na wrendy'n cyfeillion cerddorol ar bregethwr, gwrandawent ar y meddylegwr a'u cynghora i roddi mwy o sylw i ddatblygu'r ewyllys. Fe dalai i'r cerddor i ganu llai er mwyn dyfod yn ddyn mwy; oblegid nid yw'r celfyddydau cain wedi'r cyfan ond megis addurn tŷ—y dyn yw ei gryfder, a pheth go ddiwerth yw tŷ cain sigledig.

Yr oedd Parry'n rhy ddiamynedd i fod yn athro da ar ddosbarth na chôr, a chymerai'r myfyrwyr yn aml, os nad fel rheol, fantais ar ei wendid, a throent y dosbarth yn gyfle ffrwydr a stwr. Tebyg mai ei ddiffyg amynedd, y gallu anfeidrol i gymryd trafferth," a amddifadai'i athrylith o'i mynegiant goreu, a'i greadigaethau o'r perffeithrwydd uchaf. Danzi, onide, a arferai ddywedyd wrth Weber, "I fod yn artist gwir, rhaid bod yn ddyn gwir"—maentumiad ag y mae darllenwyr Ruskin yn gyfarwydd ag ef. Gwelir olion yr un brys hogynnaidd i fynd drwy beth yn ei lawysgrifau llenyddol y mae'n amlwg na chymerai amser i lunio brawddeg cyn ei gosod i lawr, ond treia'r geiriau cyntaf a'u cynhygiai eu hunain, ac os na ddaw'r lleill ar eu hol yn weddol ufudd croesa hwy allan, a threia eraill, ac yn aml gwna'r un peth â'r rheiny wedyn; fel mai nid olion pensaer celfydd yn caboli ei waith a geir ynddynt, ond y prentis yn ymboeni, gwthio, clytio. Y mae ei arddull hefyd yn chwyddedig ac areithyddol fel eiddo hogyn eto; y mae'n hoff o bentyrru ansoddeiriau amlwg, ac agos cyfystyr, ac yna o bentyrru brawddegau y naill ar y llall, sydd fel rheol, a'u cymryd gyda'i gilydd, yn ddiffygiol mewn cystrawen. Wrth gwrs, yr oedd yn llawer mwy o feistr mewn cerddoriaeth, ond gallem ddisgwyl i un fyddai wedi ymddisgyblu i fod yn llednais a glân gyda'i waith cerddorol, i fod yn fwy gofalus a mirain gyda'i ansoddeiriau a'i frawddegau.

Yr oedd ganddo ddychymyg ymarferol bywiog—yn gystal a dychymyg artistig—yr oedd yn llawn dyfeisiau a bwriadau nid yn unig ynglŷn â chyfansoddi, ond ynglŷn â'i goleg, yn gystal a gwerthu a hysbysebu a pherfformio ei weithiau. Ond un peth ydyw i'r gwyddonydd i ffurfio rhagdyb (hypothesis) hanner dwsin ohonynt yn wir—peth arall yw eu gwireddu wrth faen prawf ffeithiau. Ar greigiau ffeithiau ac amgylchiadau yr ai llawer o fwriadau ac anturiaethau Parry hefyd yn ddrylliau, a hynny'n aml oblegid diffyg barn a gofal ymlaen llaw. Ceir enghraifft o hyn mor ddiweddar ag 1897 ynglŷn â'i gyngerdd yn y Palas Grisial. Fel yr awgrymwyd eisoes, bu hwn yn fethiant mewn tri phwynt: (1) rhaglen ry fratiog; (2) cam—ddibyniaeth ar gantorion; ac (3) annibyniaeth ar brofiad rhai cyfarwydd â nodweddion clywiadol y Palas. Bu cyngerdd Mr. D. Jenkins, ar y llaw arall, yn llwyddiant hollol y flwyddyn flaenorol, ond dewisodd ef ei brif waith, "The Psalm of Life," i roddi unoliaeth a chymeriad i'r cyngerdd, a nifer o bethau llai yn fath ar ymylwaith iddo. Yna, yn lle dewis "prif " arweinyddion a phrif" gorau i'w helpu—y rhai na fedrant ganu heb ysbardun cystadlu, neu drip i Lundain, ac a feddyliant fwy am yr olaf nac am ganu—dewisodd arweinyddion a chorau y gallai ymddibynnu ar eu ffyddlondeb, ac ni chafodd ei siomi. Yn olaf, bu'n ddigon call i drefnu'r lleisiau yn unol â chyfarwyddyd rhai cyfarwydd â'r Palas—yr hyn ni wnaeth Parry, gyda menter hunandybus hogyn.

Nid fy lle i yw beirniadu ei waith fel cerddor, ond y mae'n amlwg i'r dyn plaen, mai un peth yw cyfansoddi gwahanol rannau cyfanwaith, peth arall yw eu hunoli a'u gwneuthur yn ddarostyngedig i ystyr yr oll. Ymddengys fod Parry'n ddiffygiol yn y gallu hwn; nodir ef yn y fan hon am ei fod yn perthyn yn agos i'r diffyg "barn" uchod. Ceir yn ei brif weithiau ddiffyg cymesuredd (proportion), a diffyg cysylltiad organaidd a naturiol â'i gilydd ac â'r oll. Dylasai gwahanol rannau cyfanwaith artistig fod fel canghennau mewn coeden lathraidd, yn tyfu allan yn naturiol ohoni, ac ar yr un pryd yn gosod cyflawnder a harddwch arni, heb ddim gormodedd ar y naill law, na diffyg ar y llaw arall. Ond ceir rhai o'i weithiau ef yn mynd yn fain tua'r diwedd, eraill yn fratiog ac anghysylltiol; ac eraill eto wedi eu crowdio'n ormodol i ddangos ystyr y syniad canolog.

Cwyna'i feirniaid hefyd ei fod ar brydiau'n "aberthu gwreiddioldeb er mwyn poblogrwydd." Efallai bod balchter y bywyd " yn yr ystyr hon yn demtasiwn iddo mewn cyfeiriadau eraill yn ogystal. Pan yn ei hunan— fywgraffiad y geilw berfformiad yn "llwyddiant hollol," anodd gweld pa safon arall a gymhwysa na chymeradwyaeth y dorf. Yna cyfeiria gyda math ar fost at y lluoedd a ddeuai ynghyd i wrando ei waith ef, "y dorf fwyaf o lawer o holl gyfarfodydd yr Eisteddfod." Am yr un rheswm yr oedd yn cysylltu gormod o bwys a'r safonau a berthyn i fachgendod y byd—a dyn, megis graddau a theitlau, fel y gwelsom ynglŷn â'i waith yn dwyn llu o'r rheiny i'w gymeradwyo i swydd gerddorol. Da fuasai gennym ei weld, fel Cherubini ac eraill, yn gwrthod plygu i un eilun mewn ffyddlondeb i'w ddelfryd cerddorol ei hun.

Eto, nid oedd Parry agos mor ddifarn a rhai o'i edmygwyr ar fater y llythrennau. Yn ol Louis Engel yn Temple Bar (1889) ymddangosodd nodyn yn un o bapurau Cymru i'r perwyl fod Dr. Parry'n fwy cerddor na Beethoven, am ei fod ef yn Mus. Doc., a Beethoven heb fod! Y dyddiau diweddaf hyn amheuthyn darllen hysbyseb Eisteddfod yn yr hon y beirniada "Edward Elgar" a "Granville Bantock." Tebyg y gallant hwy wneuthur heb ateg i'w henw!

Nid oes gennym le i dybio fod iddo demtasiwn gref ynglŷn â'r ddau ddosbarth arall o'r "pethau sydd yn y byd," sef cnawdolrwydd a bydolrwydd—fel y mae i lawer o wŷr y gân—yn y blaenaf yn enwedig, ac yn enwedig eto yn y ffurf o ymyfed (er nad oedd yn ddirwestwr). A chyda golwg ar ariangarwch, digon yw dywedyd gyda Mr. Jenkins, ei fod "yn ddibris o arian" wrth eu derbyn yn gystal ag wrth eu gwario. Dyna'n ddiau paham y cyhuddwyd ef o fod yn ariangar—hoffai eu cael er mwyn eu defnyddio. Pan adawodd y melinau oedd yn rolio gini'r nos iddo am gasgliadau deg cent Cymry Oneida, cwynai'n hiraethus—fel y brefa'r ych wedi gadael y doldir bras am y bryniau moel. Ac o hynny hyd y diwedd ni phetrusai ofyn am dâl da am ei wasanaeth. Meddyliodd ei gyfeillion a'i berthnasau'n ardal Pontyberem, wedi iddo ymsefydlu yn Aberystwyth, mai peth da fyddai iddynt ei anrhydeddu ef a hwy eu hunain drwy ei gael i arwain eu cymanfa ganu. Cafwyd cymanfa dda—heb sôn am y telerau ariannol. Yr oedd y trysorydd—yr hwn hefyd a'i gyrrai i'r orsaf—yn hen frawd anrhydeddus, a rhag ofn na fyddai pum punt yn ddigon i Mus. Bac., gosododd saith punt yn ei boced, eto heb dybio am foment y byddai eu heisiau. Yna, ar y ffordd, gofynnodd i Parry faint eu dyled iddo. "O, rhoddwch ddeg punt i mi," oedd yr ateb. "Wel," meddai'r trysorydd, "dim ond saith bunt sydd gennyf yn awr—ond gallaf yrru'r gweddill ar eich ol." "All right" meddai Parry, 'gyrrwch hwy; gwnaiff hynny'r tro'n iawn."

Tebyg fu hi yn Beulah, Sir Aberteifi, lle y cynhelid cymanfa ganu a chyngerdd yn yr hwyr gyda'r bwriad o wneuthur ychydig elw i gael elor-gerbyd at wasanaeth yr eglwys. Ond mynnai Parry, er na chyrhaeddodd ar gyfer y rehearsal nos Sul, yn unol â'r dealltwriaeth—gael ei dalu am y ddau wasanaeth ar wahân, gyda'r canlyniad na welodd yr eglwys un elor-gerbyd ond un ei gobeithion. Eto ni fedrai gadw'r arian a dderbyniai, a'u gwybodaeth o hyn a barodd i'w gyfeillion ddefnyddio arian ei dysteb i brynu tŷ iddo ym Mhenarth. Moddion yn unig oedd arian iddo ef, heb fod yn foddion mor effeithiol, ychwaith, ag a fuasai yn nwylo—yn lle "rhedeg drwy fysedd (chwedl yntau)—un mwy gofalus.

Adeg cydolygu'r "Cambrian Minstrelsie," bu ychydig annealltwriaeth rhyngddo a Dewi Môn ynghylch y tâl. Er i'r ddau gael eu cyflogi ar wahân, talodd y cyhoeddwyr am yr holl waith golygyddol i Parry, a phan geisiodd Dewi ei gyfran ef o'r tâl gan y cyhoeddwyr, cyfeiriasant ef at Parry. Yntau ni ddeallai hyn, a gwrthodai dalu ar y cyntaf. Ymddengys fod yna adran yn y cytundeb yn dywedyd mai felly yr oedd i fod, ond y tebygrwydd yw na ddarllenodd Parry erioed mo'r cytundeb; ac er iddo gael ei feio gan rai ar y pryd, y mae'n amlwg mai gwraidd yr holl annealltwriaeth oedd dull hynod y cyhoeddwyr o wneuthur cytundeb â'r golygyddion ar wahân, a rhoddi'r tâl i un. Pan ddeallodd Parry'r amgylchiadau, diau iddo dalu'n union. Oleiaf, ei gyd—olygydd, onide, a ysgrifennodd adeg ei farwolaeth:

Diniweited ei natur—a mebyn:
Mab diflin ei lafur;
Miwsig heb drai na mesur
Lanwai byth ei galon bur.

Y mae'n amlwg fod pob cwmwl wedi mynd erbyn hyn. Yr oedd Parry hefyd yn un a ddeuai i fyny'n nês at y safon Gristnogol o faddeugarwch ac addfwynder na llawer mwy eu honiadau. Credaf y gellid dywedyd amdano, na fachludodd yr haul ar ei ddigofaint. Dyna dystiolaeth ei gyfeillion, ac fe'i hategir gan ffeithiau. Ar waethaf ffrwgwd cantawd Merthyr, a'i anghydwelediad â Thanymarian, ni pheidiodd â mynd yr holl ffordd i'w angladd ac arwain y canu ynddi. A hyd yn oed pan ddadorchuddiwyd cof—golofn Llew Llwyfo, yr hwn a'i difenwodd ar y pryd fel artist, etc., yr oedd Parry'n bresennol, a thraddododd anerchiad. Mr. Jenkins a ddywed y byddai ei ffrindiau, ar ol rhyw "dro trwstan" o'i eiddo, 'n bwriadu siarad yn llym ag ef, ond y byddai ei wên a'i lygad siriol, a'i ddull hogynnaidd diniwed, anghofus o bob trwstaneiddiwch, yn eu diarfogi'n lân.

Ar yr ochr negyddol, dengys gryn lawer o gryfder moesol yn ei waith yn gwrthod siarad hyd yn oed dros ei hawliau ei hun dan amgylchiadau neilltuol—megis pan berfformiwyd "Ceridwen," mewn ufudd—dod i'r rheol, "y mae distawrwydd yn aur."

"Yr oedd ganddo syniad uchel am ddyletswydd "— yn arbennig ei ddyletswydd at "gerddoriaeth gwlad ei enedigaeth,' ac ynglŷn â hon eto at gyfansoddi,—os gwrandawn ar ei hunan—fywgraffiad. Yn ol hwn, edrych ar hyn fel gwaith ei fywyd, ac arno'i hun fel wedi ei alw iddo, mor wirioneddol a'r hen broffwydi gynt. Ac fel y mae wedi ei alw iddo, y mae'n cael ei ddiogelu er ei fwyn: arbedir fy mywyd tlawd i fod o ryw wasanaeth i gerddoriaeth gwlad fy ngenedigaeth (yr hyn wyf wedi dreio fod yn awr ers tymor hir)." Eto y prif dest o ffyddlondeb i waith ei fywyd yw troi allan nifer o gyfansoddiadau, a phan fetha yn hyn, y mae "dwys bigiad" ei gydwybod i'w deimlo. Dengys fy rhestr o weithiau," meddai am dymor 1871—3, "mai dyma'r tymor lleiaf ffrwythlon yn ystod fy holl fywyd fel cyfansoddwr, er mawr ofid i mi, ac yn groes i ddelfrydau fy mywyd."

Nid yw ei hunan-gofiant o gwbl yn gyflawn fel braslun nac yn fanwl gywir mewn llawer man; ond y mae'n ddiddorol a gwerthfawr am y geilw'n sylw at y pethau a wnaeth yr argraff ddyfnaf arno, ac a godai i fyny uchaf yn ei ymwybyddiaeth yn awr ar derfyn oes. Fe sylwa'r darllenydd fod ei ddeupen yn drwm, a'i ganol yn ysgafn, a gall, efallai, gymryd hynny fel prawf o ddadfeiliad oedrannus (senile decay). Diau na roddodd amser i lawer o gyfnodau Abertawe a Chaerdydd i godi i'r wyneb i gael eu hailfyw," gan mai prin y cyffyrdda â hwy; eto prawf yw hyn nad oeddynt yn crowdio'i gof fel amgylchiadau bore oes, marwolaeth ei ddau fab, a'i gyfansoddiadau. Y mae ysbrydoliaeth y Rockies eto'n ffres, er iddynt ei fychanu a'i luddedu, a gwneuthur iddo deimlo fel baban eisiau cysgu. Ond yr unig beth a bery'r un o hyd drwy holl gwrs ei hunan-fywgraffiad yw ei "Restr" o weithiau—ar ddiwedd pob blwyddyn. Ynglŷn â hon, y mae'n werth sylwi, na wahaniaetha rhwng adran ac adran o'i weithiau, ac na cheir awgrym, fel mae'r blynyddoedd yn pasio, ei fod yn cael ei alw o un ystafell i'r llall yn nhŷ'r gân; yr oedd ei wasanaeth ef yn y tŷ i gyd. Gadawodd Handel, Cherubini, etc., yr opera i raddau pell am yr oratorio; a chawn Gounod yn gweiddi allan, "Dim rhagor o operäu i mi ni chyfansoddaf yr un opera byth mwy. Gyda cherddoriaeth gysegredig yr wyf yn meddwl treulio diwedd fy oes." Ufuddhaodd Jenny Lind alwad gyffelyb ynglŷn â datganu. Ond nid oes sôn am alwad nac ateb fel hyn yn hanes Parry. Dengys ei eiriau ysgrifenedig olaf ei fod yn edrych ymlaen yn awyddus at gael libretto newydd i opera gan Mr. Bennett. Yr oedd tŷ'r gân i gyd iddo ef yn ddwyfol, ond fod rhai ystafelloedd yn fwy felly na'i gilydd. Yn hyn yr oedd yn fwy o Roegwr (neu Gelt?) nag o Iddew, a diau y dywedai gydag Islwyn:

Mae'r oll yn gysegredig.

Gelwir sylw at hyn fel mater o ffaith, nid am ei fod yn dangos diffyg yn ei ddatblygiad a'i addfedrwydd cerddorol nac ysbrydol—nac i'r gwrthwyneb; gall ei fod y naill neu y llall. Y Parch. J. H. Jowett, mi goeliaf, a ddywed yn un o'i ysgrifau iddo unwaith fynd i weld un o hen saint ei eglwys ar ei wely angeu, ac iddo ei gael yn darllen "Pickwick," er braw iddo ar y cyntaf, ond er dysg iddo wedyn braw am iddo dybied ei fod wedi ei dwyllo gan ffug—grefyddolder, ond dysg am iddo ddod i weld fod yr hen sant yn cael hamdden oddiwrth lafur ysbrydol—yn gorffwys oddiwrth ei weithredoedd. Ac ar y cyfan dyna hanes y saint—yr unitive way yw rhan ola'r daith: disgynnant o'r uchelfeydd gyda chalon wedi ei goleuo, a llygaid wedi eu gloywi i weld fod Duw'n ddigon mawr i fod ym mhethau cyffredin bywyd; gyda St. Francis cyfrifant bysg ac adar yn frodyr oll. Dichon mai yn yr ysbryd yma—ym myd cân y cyfrifai Parry bob creadur a wnaeth Duw, hynny yw, natur i gyd, yn lân. A hyn sydd sicr, na chanodd erioed i'r un creadur aflan. Pan na chanai i'r Aruchel a'r Tragwyddol, canai yn wastad i'r pur, a'r syml, yr iach, a'r prydferth. Y mae hyd yn oed ei ddigrifwch a'i chwerthin yn iach a glân a diniwed, fel na'n siomir ni pan na ddaw llais i'w alw i gysegru ei awen i wasanaeth yr ysbrydol.

Y prif beth, wedi'r cyfan, yw bod cerddoriaeth ysbrydol yn cael y lle uchaf yn ei feddwl, yn hytrach na'r lle olaf yn ei hanes. Ac eto, fel y mae'n digwydd, y mae'r naill a'r llall yn wir. Sylwodd y darllenydd eisoes ei fod yn rhoddi'r lle uchaf i gerddoriaeth gysegredig. Gwelsom hefyd y bwriadai i "Iesu o Nasareth" fod yn brif waith ei fywyd. Dengys hyn—a'r ffaith iddo, yn ei flynyddoedd olaf, gyfansoddi dau waith arall o bwys dan yr un teitl, sef y Corawd i Fechgyn yn 1898, a'r Gantawd i Blant yr un flwyddyn,—fod ei ddychymyg cerddorol wedi ei feddiannu gan ogoniant "Iesu o Nasareth" (paham o Nasareth bob tro ni wyddom). Ac y mae'r hanesyn cerddorol olaf sydd gennym amdano'n dal perthynas å'r un gwaith—sef iddo, pan yn mynd dros ran o'r gwaith gyda dau o'i ddisgyblion tua chwech wythnos cyn ei farwolaeth dorri i lawr mewn dagrau pan ddaeth at y geiriau "Mother, behold thy son." Adroddwyd yr hanes gan Mr. Tom Stephens, yr hwn yr arferai Parry ei wahodd i fynd dros ryw ran ag y byddai newydd ei gorffen. Y mae'r hanesyn yn taro nodyn yn natur Parry, y gallwn orffen y braslun hwn—a'r Cofiant, arno, a hynny heb ragrith.

Heblaw y goleuni a deifl yr hanesyn ar deimladrwydd crefyddol Parry, y mae o werth ar ddau gyfrif arall.

(1) Gorffennodd y rhan gyntaf yn ol y copi Tachwedd, 1902, ac y mae'n amlwg ei fod yn gweithio yn nechreu 1903 ar yr ail ran, ac ar adran y Croeshoeliad cyn gorffen yr adrannau blaenorol yn ddiau, gan na cheir mohonynt ymysg ei bapurau (nac yn wir y Croeshoeliad hyd yn hyn).

(2) Cyfeiriai Mr. Stephens at gân Mair wrth y Groes fel un ryfedd o doddedig. Os felly, gan nad oes sôn am y gân hon yn y braslun a roddwyd ar ddiwedd Pennod XX, y mae'n amlwg nad oedd hwnnw ond amlinelliad, a bod Parry'n cyfnewid ac ychwanegu wrth fynd ymlaen.

Mwynhaodd iechyd da drwy ei oes, a disgwyliai ei gyfeillion iddo fyw'n hen, a chael hwyrddydd teg ar y ddaear. Ond fel arall y bu. Mwynhâi ei iechyd arferol hyd tua phythefnos cyn y diwedd, pryd y gwelwyd y byddai'n rhaid galw llaw—feddyg i mewn. Gwnaeth hwnnw ei waith yn llwyddiannus, ac ymddangosai yntau fel yn gwella; eithr oherwydd gwenwyno'r gwaed siomwyd gobeithion ei ffrindiau ac ehedodd ei ysbryd awengar i'w fyd ei hun Chwefror 17, 1903. Gallesid braidd ychwanegu "ar edyn cân," oblegid medrodd ganu, neu yn hytrach, ni fedrodd beidio canu yn ei ddyddiau olaf. Fel y bu'n ddiweddar yn priodi geiriau'r Iesu, "Mother, behold thy son" â miwsig—geiriau a ddengys yr hamdden a fwynhai Iesu oddiwrth ei boenau'i hunan ar y Groes i feddwl am Ei fam, yn awr ca yntau hamdden ar ei wely angeu, er gwybod mai gwely angeu yw, i ganu cân ffarwel i'w "gyntaf a'i unig gariad." Prawf y ffaith iddo ysgrifennu "Dead March" i'w chanu yn ei angladd ei fod yn disgwyl y diwedd; ond heblaw hyn, y mae swn ffarwel "yr orsaf olaf" yn y gân:

We've wandered together so long, sweetheart,
That it's hard to be parted now:
When your locks that were dark as the raven, once,
Are white as the drifted snow;
You've borne all my burdens with me, sweetheart,
Through all that have come and gone;
And it pains me to leave you to bear them now—
To bear them the rest of the journey alone.

And, after so long we must part, sweetheart,
For it draweth to eventide;
And we've lightened the toil of one long day's task,
So cheerily side by side.
You'll think of me often, I know, sweetheart,
And the loving ones, too, that are gone!
And the tears that you'll shed will be sadder still,
Because you must weep, you must weep all alone.

Claddwyd ef yng ngwydd llu o gerddgarwyr o bob rhan o'r wlad, ym Mhenarth, lle

Gwnaeth Natur fynwent i'w phlentyn—tan gamp
Ton a gwynt ar benrhyn
Lle cân yr Atlantig brigwyn—ddwsmel
I chwiban awel uwchben ei ewyn.

"A fynno glod bid farw": rhoddwyd tysteb i'w weddw —er cof amdano—oedd ychydig dros ddwbl yr hyn a gyflwynwyd iddo ef yn 1896.

O'r teulu dedwydd a thalentog hwnnw dim ond un— Mrs. Waite (Edna) sy'n fyw yn awr.

Bu farw Dilys—yr ieuengaf—yr hon a gariodd ymlaen y Coleg Cerddorol am beth amser ar ol ei thad—yn 1914; Mendelssohn yn 1915; a Mrs. Parry yn 1918.

Y mae wyres iddo,—merch Mr. a Mrs. Mendelssohn— Parry yn cymryd y prif rannau, er yn dra ieuanc, mewn cwmni operataidd adnabyddus.