Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903)/Lle Dr. Parry yn Natblygiad Cerddoriaeth Gymreig

← Cerddoriaeth Cenedl a Chenhedlaeth

Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903) gan Evan Keri Evans

Dr. Parry o Safbwynt Cerddoriaeth Ddiweddar

XXVI. Lle Dr. Parry yn Natblygiad Cerddoriaeth Gymreig.

Gan Daniel Protheroe, Mus. Doc.

I—Fe ddywedai rhywun un tro, "nid oes neb yn wir fawr, os mai mawr yn unig yn ystod ei fywyd y bydd "— rhaid iddo gael ei fesur a'i bwyso wrth y dylanwad erys ar ei oes, ac ar y rhai sydd yn dilyn. "Bid glod, bid farw " meddai'r hen ddihareb, ond y mae yn rhaid i wrthrych y clod" er wedi marw, lefaru eto "cyn y bydd ei ddylanwad yn arhosol.

Y mae yna duedd mewn rhai cylchoedd i edliwio i'n cenedl na fagwyd eto gerddorion mawr a byd—enwog yng Nghymru. Ieuanc yw'r gelfyddyd yn ei ffurfiau uwchaf yn ein mysg. Ond eto dyma Tanymarian yn cyfansoddi "Storm Tiberias "—ac Ambrose Lloyd yn rhoi i ni "Weddi Habacuc "—a'i anthem "Teyrnasoedd y ddaear "—a'i rangan, "Y Blodeuyn Olaf "sydd mor llawn o berarogl cerdd hyd heddyw.

Yr oedd y ddau hyn ynghyd ag Owain Alaw yn rhyw fath ar arloeswyr y ffyrdd. Ar ol yr arloeswyr hyn dyma driawd disglair yn dod i'r golwg yn Gwilym Gwent, David Lewis, Llanrhystyd;^[1] a John Thomas, Llanwrtyd. Yr oedd hyn tua dechreu y "trigeiniau." Ymunwyd â hwynt gan Joseph Parry—yr hwn oedd wedi ymfudo— rai blynyddoedd cyn hynny, i Danville, Unol Daleithiau. Yn ddiweddarach fyth fe ymddangosodd seren arall yn Emlyn Evans—a bu cerddoriaeth arobryn Cymru yn nwylo y pumawd hyn am dymor.

Dyma adeg y Rhyfel Cartrefol yn y Taleithiau—brawd yn erbyn brawd—teuluoedd yn erbyn ei gilydd, a'r wlad mewn cyni mawr. Abram Lincoln yn y gadair lywyddol yn ceisio cadw yr undeb—dyna ei bwnc mawr ef—yna rhyddhau'r caethion wedi hynny.

Fe greodd y cyfwng hwn aml i don felodus a chyrhaeddgar—aml i gerdd a fydd byw yn hir mewn ystyr wladgarol. Dyma'r adeg y daeth "Marching through Georgia," "Tenting in the old Camp-ground," a'r "Battle Hymn of the Republic" i fri mawr. Ganwyd hwy o gyni'r genedl. Mawrygent serch at y wlad: rhoddent fynegiant i deimladau dwin a'r cyfan yn gwbl naturiol a diorchest.^[2]

Pan y cofiwn fod Parry yn llygad—dyst o'r brwdfrydedd a'r cynhyrfiad a feddiannai bawb yr adeg honno, a'i fod wedi cyfansoddi darnau llafurfawr yn barod, y mae yn syn na roddodd fod i felodion poblogaidd, alawon gorym— deithiol y gellid eu canu gyda hwyl, oherwydd yr oedd yn wir awenydd. Ond, gyda'r eithriad o'r gân, "The American Star," yr hon a ddaeth yn boblogaidd wedi hynny yng Nghymru dan yr enw Baner ein Gwlad," ni wn am ddim a ysgrifennodd i roi mynegiant i deimladau angherddol y cyfnod, nac i gyfarfod â'r galwadau mynych am ddarnau gwladgarol. Daliodd Parry i ddatblygu ei bwerau cerddorol, a daeth yn adnabyddus iawn i Gymry'r Taleithiau. Yr oedd Cymry y cyfnod hwnnw yn tyrru fwyaf i Pennsylvania ac Ohio, ac Efrog Newydd, er fod yna lu yn wynebu'r Gorllewin ac wedi ymsefydlu yn y Taleithiau Canol-Orllewinol—a rhai hyd yn oed wedi mentro mor bell a glannau y Tawelfor.

Y mae Cymry'r America yn ddiarhebol am eu caredigrwydd, yn enwedig i ymwelwyr o'r Hen Wlad. Faint o bregethwyr sydd wedi bod yn rhoi tro drwy'r wlad, ac yn cael croeso mawr! Fe ga y cerddorion hefyd eu derbyn â breichiau agored. Naturiol felly oedd i lwyddiant y gŵr o Danville ennyn edmygedd ei gyd-genedl. Ymfalchïent yn ei fuddugoliaethau eisteddfodol.

Ond nid yn aml y daw y fath gefnogaeth ag a gafodd Parry. Fe grewyd trysorfa i'w gynorthwyo. Yr oedd. hyn yn wrogaeth fawr i'w dalent. Fe welir gymaint y mae hyn yn feddwl pan gymerir i ystyriaeth faint y wlad, a'r pellter mawr sydd rhwng y sefydliadau Cymreig. Dyna Dalaith Illinois fil o filltiroedd o Dalaith Efrog Newydd, a phan yr oedd Parry yn byw yma, nid oedd cyfleusterau teithio yr hyn ydyw yn bresennol. Yr oedd y Cymry yn falch o'u harwr, a dangosasant hyn drwy danysgrifio dros ddwy fil a hanner o ddoleri tuag at ei addysg.

Ar ol cwrs llwyddiannus yn yr Academi—a chroeso mawr gan Gymry yr Hen Wlad, dychwelodd i Danville, ac yno agorodd ysgol gerddorol. Aeth amryw o gerddorion gobeithiol ato i dderbyn addysg. Efallai mai y mwyaf adnabyddus ohonynt oll ydyw y cerddor a'i dilynodd fel athro yn Danville, ond yr hwn a ddychwelodd ar ol hynny i'w hen gynefin yn Wilkes Barre, lle y mae heddyw yn fawr ei barch a'i ddylanwad ym myd y gerdd—Doctor D. J. J. Mason, brodor o Drecynon, Aberdâr.

Anodd yn awr ydyw penderfynu faint fu dylanwad Parry ar gerddoriaeth y dalaith, drwy ei ysgol gerddorol yn Danville. Hyd yn oed yr adeg honno, Scranton a Wilkes Barre oedd cartrefle'r gân ymysg ein cenedl, ac yr oedd y trefi cylchynnol, megis Plymouth, Kingston, Pittston yn frwdfrydig dros yr eisteddfod. Yn Plymouth y bu Gwilym Gwent fyw, ac yno y bu farw, ond claddwyd ef yn Wilkes Barre.

Wrth ymddiddan â rhai o gerddorion y cyfnod hwnnw nid oes hanes i Parry gario y dylanwad a allasai ar ddatblygiad y gerdd ymysg ei gyd-genedl.

II. Pan ddeffrôdd y genedl Gymreig i weld gwerth addysg yn ei ffurfiau uchaf,—ac i ddyheadau dyfnaf gwerin Cymru gael eu sylweddoli yn sefydliad ein coleg cenedlaethol cyntaf yn Aberystwyth-yr oedd sefydlu cadair gerddorol o bwys mawr.

Mwy pwysig fyth oedd cael un cymwys i'w llanw. Da gennym nad edrychodd Cyngor y Coleg dros Glawdd Offa. Tuedd sydd ynom i ormod o Sais-addoliaeth, ond yr oedd talentau disglair, galluoedd amlwg, ac ysgolheigdod y cerddor o Danville yn hysbys i'r genedl, ac efe yn naturiol a alwyd i'r swydd. Nid yw y Cymro o'r un anianawd a'r Sais, a rhaid i'r olaf gael ei ail-eni—gyda gwybodaeth gyflawn o'r iaith Gymraeg, cyn byth y llwydda i gario'r dylanwad dyladwy ar y genedl. Eto fe geir, hyd yn oed "yn y dyddiau diweddaf hyn" Gymry sydd yn hoffi cael gwedd Seisnigaidd ar bopeth, gan anghofio tân y Celt, ei ramantusrwydd, ei ddelweddau, a'i frwdfrydedd angherddol.

Ymhob celfyddyd fe geir cyfnodau y ceir artists yn torri tir newydd ynddynt, ac yn dangos i'r byd liw newydd ar hen destunau.

Dyna Rembrandt yn Holland yn rhoddi dehongliad newydd ar gynfas o fywyd y Gŵr o Nasareth, ac yn portreadu gwedd ddynol y Gwaredwr, fel rhywbeth gwrth-gyferbyniol i'r hen artists Italaidd, y rhai a'i gwnai Ef yn un pell, ac anodd dynesu ato—un yn hollol groes i'w eiriau Ef Ei hun: "Deuwch ataf fi, bawb ag sydd yn flinderog ac yn llwythog." Y mae dylanwad y cyfnod yna i'w weld yn amlwg ar yr artists ddaeth ar ei ol. Ym myd y gerdd fe greodd Wagner chwyldro yn y dull o drin chwareu-gerddi, drwy roi testun dynodol i bob cymeriad. Gwir fod Berlioz wedi mynd ymhell yn ei driniaeth o'r gerddorfa, eto fe gyd-grynhowyd yr oll o'r pethau yn Wagner, a roddodd ystyr arall i gynghanedd. Yr oedd ei wrthbwynt yn llifo gyda'r un llyfnder a gweithiau anfarwol Bach, a rhoddodd i ni gerddoriaeth a wnai i ni feddwl am "ddyfnder yn galw ar ddyfnder." Fel pob gwir arloeswr, yr oedd ganddo lu o elynion a beirniaid, y rhai a'i gwawdiai ef yn barhaus; ond erbyn hyn fe gydnabyddir yn bur gyffredinol mai ef yn ddiau oedd cerddor mwyaf athrylithgar y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Hyd ddyfodiad Parry y wedd leisiol a gymerai yr awen Gymreig, a chul iawn oedd ei dychymyg. Gyda'r eithriad o eiddo Tanymarian, Ambrose Lloyd, ac Owain Alaw, anthemau, canigau, a thonau cynulleidfaol oedd y ffurfiau y cyfansoddid ynddynt.

Yr oedd amddifadrwydd y cerddorion o fanteision i wrando cerddoriaeth offerynnol yn milwrio yn erbyn datblygiad yn y wedd hyn o'r gelfyddyd. Tra yr oedd. dinasoedd y Cyfandir â'u cerddorfäu, anfynych y clywid y gerddorfa lawn yng ngwlad y bryniau. Pa le yng Nghymru, tybed, y cafwyd y perfformiad cyntaf o un o symffonïau Beethoven?

Yr oedd cyfeilwyr da, hyd yn oed ar y piano, yn brin, a chanai y rhan luosocaf o'r corau heb gyfeiliant. Nid oedd hyn, efallai, yn anfantais i gyd, oherwydd yr oedd y dôn leisiol yn cael ei choethi, a'r donyddiaeth yn cael mwy o sylw, a'r corau yn medru cadw y traw—heb gymorth ffyn-baglau offerynnol.

Yn y cyfnod hwn dyma Joseph Parry yn ysgrifennu darnau annibynnol i'r offerynnau, yn nyddiau ei efrydiaeth yn yr Academi, ac wedi hynny cawn iddo gyfansoddi cerddi barddonol i'r gerddorfa, gan gymryd ambell i hen stori Gymreig fel sylfaen y gwaith. Yr oedd yn rhaid portreadu drwy sain, heb gymorth geiriau, holl symudiadau y stori.

Mewn un o'i weithiau cerddorfaol fe geisiodd wisgo "Inferno" Dante mewn nodau cerddorol; aeth dros y gwaith i mi un tro. Ymysg ei wahanol draeth—destunau, cymerodd yr hen dôn Gymreig Bangor fel ei sylfaen pan yn rhoi mynegiant i gri y colledigion. Gofynnais iddo a oedd yn tybio mai Cymry yn unig a fyddai yn golledig. Atebodd yntau ar unwaith: "Never thought of it in that way, my boy," a chwarddodd yn iachus.

III. Yn ei gyfnod boreol ysgrifennodd ran—ganau anthemau, motetau, a bu yn fuddugol ar gantawd yng Nghaerlleon. Wedi dychwelyd i Gymru ysgrifennodd nifer o gantodau—" Cantata yr Adar," lle ceir tlysach melodion i blant?" Joseph "—gwaith a fu yn boblogaidd iawn, a gweithiau byrion eraill. Ond ym myd yr opera y cyfrifir ef yn bennaf fel ein prif arloeswr, neu faner-gludydd, pan roddodd i ni "Blodwen," ein opera gyntaf. Hyd yn hyn nid yw y Cymro wedi bod yn llwyddiannus iawn fel cyfansoddwr, lle y mae ystum a golygfeydd yn angenrheidiol. Ac yn wir, rhyw gyffredin yw'r Sais yn y ffurf hon hefyd. Fe ellir rhifo operäu adnabyddus Prydeinwyr bron ar fysedd un llaw. Ac o'r rhai hynny y mae y mwyaf adnabyddus, efallai, "The Bohemian Girl —wedi ei ysgrifennu gan Wyddel—Balfe; a "Maritana".—gan Wallace—Scotyn. Wrth gwrs, ni ddodaf i mewn yma chwareugerddi ysgafn a digrifol Arthur Sullivan—rhai nad oes eu hafal yn y ffurf yna wedi eu hysgrifennu gan neb arall. Y mae rhai cenhedloedd gartref ar y chwareufwrdd. Dyna'r Italiaid y mae eu hawen yn rhedeg yn naturiol at y chwareugerdd. Ymhob tref o bwys yn Italy, fe geir chwareudy, a meithrinir, nid yn unig gantorion dihafal rhai galluog yn y gelf o ystum, ond hefyd gyfansoddwyr ag y mae crefft y chwareudy yn hollol gyfarwydd iddynt. Creant bopeth gyda'r chwareufwrdd yn y meddwl, ac y mae gogwydd eu talentau ar lwyddiant yn y chwareugerdd.

Amlwg i Joseph Parry yfed yn helaeth o arddull Verdi—Verdi yr "Il Trovatore," ac nid Verdi "Aïda." Fe frithir "Il Trovatore" ag alawon canadwy, ac yn "Blodwen hefyd fe geir digon o ddefnydd melodawl i wneuthur hanner dwsin o chwareugerddi.

Yr oedd Parry yn afradlonaidd bron ar ei bwerau melodawl, ac ni phetrusai osod melodion i mewn oedd yn ymylu, a dywedyd y lleiaf, ar ddiffyg gwreiddioldeb. Y mae hyn yn syndod hefyd, pan ystyriom fod ganddo awen mor dereithiog. Fe gyfansoddwyd "Blodwen mewn cyfnod byr o amser—rhyw dri mis—yn ol yr hyn a ddywedodd wrthyf un tro. Weithiau fe ddioddefa ambell i chwareugerdd oherwydd teneuwch y libretto—geiriau trwsgl a diawen, a phlot anniddorol. Fe fu Parry yn ffodus i gael gan Mynyddog ysgrifennu'r geiriau iddo. Yr oedd Mynyddog nid yn unig yn delynegydd hapus— ond hefyd yn medru canu yn dderbyniol, a hawdd felly oedd iddo roi ffurf ganadwy i'r geiriau. Yr oedd y stori yn ddiddorol, ac yn naturiol gyrraedd calon y Cymro.

Yn "Blodwen," fel yn y " Bohemian Girl" a " Maritana," y mae llawer o'r rhifynnau unigol wedi eu canu filoedd o weithiau ar wahân i'r opera. Gogleisiol ydyw yr unawdau i Hywel, y prif gymeriad; ac y mae y ddeuawd i'r cariadon yn swyn gyfareddol. A pha gerddoriaeth fwy enaid-gynhyrfiol mewn cyfarfod gwladgarol na'r ddeuawd, Mae Cymru'n barod"? Gresyn fod hon mor debyg o ran nodau, mydr, a theimlad, i ddeuawd Italaidd adnabyddus. Y mae y corawdau yn "Blodwen " yn orchestol, ond eto collant ryw gymaint mewn nwyf operataidd mwy o naws y llwyfan gyngherddol na'r un chwareuyddol. Yma fe gafodd y cyfansoddwr le iawn i ddangos ei dalent wrthbwyntol eithriadol. Y mae ei drefniad o rai o'r hen alawon Cymreig yn feistrolgar. Telaid tlws ydyw y dull y daw â'r hen alaw, "Toriad y Dydd" i mewn yng nghytgan y carcharorion—a'r effaith godidog a gynhyrcha "Ymdaith Gwŷr Harlech" fel diweddglo.

Yma eto fe welir y duedd i ysgrifennu yn ol y dull corawdol, gan fod y cyfansoddwr yn dwyn ehetgan i mewn. Fe gawn esiampl dda yn "Blodwen "o allu y cyfansoddwr i ysgrifennu darnau ysgafn—yn y waltz briodasol. Y mae yn llawn nwyf ac asbri, a phe wedi rhoi mwy o'r wedd yna i mewn, credaf yr enillai y gwaith mewn amrywiaeth. Rhoddai fwy o brydferthwch, fel gwrthgyferbyniad i dristwch rhai o'r golygfeydd.

Derbyniwyd "Blodwen" gyda brwdfrydedd mawr, ar waethaf y rhagfarn a fodolai yn erbyn actio. Yr oedd yr hen saint yn gryf yn erbyn cefnogi dim ar lun y ddrama. Yr oedd eu sêl Biwritanaidd y fath, fel yr edrychid i lawr ar chwareuon diniwed. Fe gofiaf yn dda am yr adeg y deuai y circus i'n cymdogaeth—y siars ddifrifol gaem gan ein rhieni nad oeddem i fynd yno—ninnau yn llechwraidd yn rhyw fentro i edrych ar yr orymdaith, a'n cywreinrwydd ar ei fan uchaf yn dyfalu sut yr oedd y perfformiad yn y babell. Yna mynd gartref gan ofni fod rhai o'r blaenoriaid wedi ein gweld mor hyf a syllu ar yr orymdaith, ac y caem ein galw i "gownt" o flaen y seiat!

IV.—Fe dreiodd Joseph Parry ei law, bron ymhob ffurf, a dylanwadodd yn iachus ar gyfansoddwyr y cyfnod.

Hyd ei ddyfodiad ef, Gwilym Gwent, ac Emlyn Evans, ac yn ddiweddarach yr Athro David Jenkins, nid oedd neb o'n cyfansoddwyr wedi gwneuthur rhyw lawer i gorau meibion. Yr oedd hyn yn gadael maes eang heb ei wrteithio. Ymysg y Germaniaid y mae sylw mawr yn cael ei dalu i'r Männerchor—cor meibion, ac y mae eu cyfansoddwyr wedi darparu darnau ar eu cyfer. Cyn y Rhyfel Mawr yr oedd y Sangerfest (gŵyl gerddorol) yn boblogaidd iawn. Yn y gwyliau hyn cyfyngid yr holl waith corawl i'r meibion, a hynny, fel rheol, heb gyfeiliant. Yr oedd hyn yn ddiwylliant lleisiol rhagorol, a cheir canu uwchraddol yn y gwyliau hyn. Ni wn a fynychodd Parry tra yn yr America, rai ohonynt, ond diau iddo ddod i gysylltiad ag amryw o'r cerddorion arweiniai y corau. Cyn dychwelyd i Gymru yr oedd wedi ysgrifennu teleidion i leisiau meibion, ac y maent yn fwy ar ffurf y lied German— aidd nag arddull y canigau Seisnig. Yn yr olaf, yr oedd y rhan uwchaf, neu alawol, wedi ei hysgrifennu i'r male alto. Fe geir esiampl ragorol o hyn yn yr hen rangan "Who comes so dark? ac hefyd yng nghanig Gwilym Gwent, "Gwenau y Gwanwyn." Ymysg rhanganau Parry, yr oedd ei rangan dlos ar eiriau Cuhelyn:

Paham mae dicter, O Myfanwy
Yn llenwi'th lygaid duon di ?
A'th ruddiau tirion, O Myfanwy,
Heb wrido wrth fy ngweled i?

Gresyn na fuasai mwy o sylw yn cael ei dalu i ddarnau tlysion o'r fath. Nid oes eu hafal fel diwylliant lleisiol. Dangosant y cain a'r pur—y coeth a'r tyner; a rhoddant i ni o berarogl y gerdd.

Y mae yna ddeffroad amlwg wedi cymryd lle yn ystod y deugain mlynedd diweddaf yn y ffurf gorawdol hon. Nid oes yr un ardal yng Nghymru, bron, heb ei chôr meibion. Yn naturiol fe roddodd hyn symbyliad i'r cyfansoddwyr i bartoi darnau teilwng i'r corau galluog oedd yn y wlad. Ymysg y rhai o'r darnau mwyaf poblogaidd efallai ceir "Iesu o Nasareth," a'r "Pererinion" o eiddo Parry, yr olaf yn eithriadol felly. Yma yr oedd y cyfansoddwr ar ei oreu fel mewn llawer i gyfansoddiad arall o'i eiddo, yma fe'i gwelir ar ei liniau. Y mae yr unawd yn y "Pererinion" yn ysbrydoledig—ffrwd o ymbil ydyw, mewn nodau dreiddia i ddyfnder calon dyn. Y mae y corawd drwyddo yn ddramataidd ac effeithiol. Pwy a anghofia effaith anorchfygol datganiad côr Pontycymer yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe, 1891? Fe ganwyd yr unawd gan yr hen arwr y diweddar Gwilym Thomas. Fe ddywedai Dr. Parry mai llais Gwilym oedd ganddo yn ei feddwl pan yn ysgrifennu yr unawd.

V.—Y mae cyfansoddiadau cysegredig Parry yn drysorau gwerthfawr i'r genedl. Mor ganadwy, melodaidd, a bugeilgerddol yw ei gerddoriaeth i'r drydedd salm ar hugain, ac fel yr ysgrifennodd yr Athro David Jenkins un tro, "Pa Gymro nad oedd wedi drachtio yn helaeth o'r gwin melys geir yn y deirawd, 'Duw bydd drugarog. Unwaith dangosodd lyfr mawr i mi, a dywedai, "Look here, my boy, I have written more tunes than Dykes." Cofier nid myfiaeth oedd hyn, ond llawenydd plentyn y gerdd. Ond er hynny, credaf ei fod yn gwneuthur camsyniad, oherwydd nid nifer y tonau oedd o'r pwys mawr, ond eu hansawdd a'u gwerth. Dywedai cerddor enwog arall wrthyf un tro ei fod yn mynd i'w study bob dydd ar awr benodol i gyfansoddi, fel petai yr awen yn barod i ddod wrth y cloc. Ond fel y cana Islwyn:

Pan y myn y daw
Fel y sêr dros adfail y cwmwl draw,
Yn llwyr annibynnol ar amser islaw.

Fe greodd poblogrwydd rhai o donau Parry lu o efelychwyr, ac yr oedd ysgol y

yn bur llawn.

Efallai nad oes yr un dôn wedi ei hysgrifennu gan Gymro ag y mae cymaint o ganu arni ag "Aberystwyth." Ymysg y cannoedd troeon y clywais hi, fe saif dau amgylchiad yn glir yn fy nghof. Un tro yr oeddwn yn cerdded yn ymyl Prifathrofa Chicago ar brynhawn tawel. Y mae adeiladau yr athrofa ymhell o ddwndwr a phrysurdeb masnachol y ddinas, ac y mae eu harch-adeiladwaith wedi ei lunio ar ddull colegau Rhydychen. Yn nhŵr y capel y mae clychau soniarus, y rhai a genir bob awr. Yr oedd tawelwch y prynhawn bron yn gyfriniol, ond yn sydyn fe dorrwyd ar y distawrwydd gan seiniau pêr y clychau yn canu y nodau sydd mor gyfarwydd i bob Cymro—y dôn "Aberystwyth." Dro arall, pan ar dro yn yr hen wlad, fe syrthiodd i'm rhan i wrando y dôn yn cael ei chanu gydag arddeliad neilltuol, er mai fel unawd y cenid hi y tro hwnnw, a'r cyfan yn fyrfyfyr.

Yr oedd yn nos Sadwrn y tâl, neu yn ol llafar gwlad, nos Sadwrn y pai. Yr oedd aml i dŷ tafarn yn gwneuthur busnes mawr. Yr oeddwn wedi ymneilltuo am y nos, ac yn mwynhau hun hyfryd, pan y'm deffrowyd gan leisiau yn yr ystryd. Ar ol gwrando ychydig, deëllais mai un dan effaith diod oedd yno, ac wedi camsynied ei dŷ, ac yn ceisio mynd i mewn i'r tŷ nesaf. O'i glywed tu allan i'r drws, dyma wraig y tŷ yn codi, yn mynd allan, ac yn gofyn iddo, "Beth sy arnoch chi?" "O," meddai yntau, Ma nhad a mam wedi 'n'wli mâs o'r tŷ; ma'r gaffer wedi roi y sack i fi; a wa'th na'r cwbwl, ma' ' ngwejan i wedi mynd 'nol arno i." A chyda hyn torrodd allan i ganu nerth ei geg:

Beth sydd i mi yn y byd
Ond gorthrymder mawr o hyd, etc.

Yr oedd y nos mor dawel, fel y gellid yn hawdd glywed ei lais cwynfanus yn diaspedain drwy'r dyffryn.

Er poblogrwydd "Aberystwyth," a'r swyn sydd yn y dôn i'r Cymro, eto nid wyf yn ei hystyried yr un oreu o eiddo Parry. Cyfansoddodd donau rhagorol cyn i "Aberystwyth " gael ei chanu—tonau fel "Llangristiolus," sydd yn llawn o urddas a dyfnder. Yr oedd llwyddiant y tonau hyn yn y cywair lleddf wedi gyrru llawer i gredu mai y lleddf oedd nwyd reddfol y Cymro. Ond y mae digon o brawfion i'r gwrthwyneb mewn tonau fel "Moriah," "Hyfrydol," "Llangoedmor," "Eirinwg," etc.

VI.—Mewn cerddoriaeth gysegredig ei ddau waith mawr yw yr "Emmanuel" a "Saul o Tarsus." Y mae yn ddiddorol i edrych ar y ddau o safbwynt gymhariaethol, ac i nodi awen y cyfansoddwr yn blaguro ac ymddatblygu.

Yn y cyntaf y mae yn dilyn y ffurf fwy neu lai ystrydebol,—unawdau a chorawdau annibynnol, heb ryw lawer o gysylltiad ffurfiol rhyngddynt, oddigerth yn y teimlad sydd yn rhedeg drwy y gwaith. Yn yr ail y mae yna gyfunedd yn y gwahanol olygfeydd mae y cyfan yn gylchau yn y gadwyn.

Gwrthbwyntol i raddau mawr yw un—dramayddol yw y llall. Yn y cyntaf, amlwg yw bod y cyfansoddwr yn edmygydd mawr o Mendelssohn. Gymaint ei edmygedd o gyfansoddwr "Elijah" fel y gwna ddefnydd o alaw o'r gwaith hwnnw fel sylfaen yn ei overture, ac hefyd o'r dôn adnabyddus, "Dusseldorf." Yn "Saul" arddull Wagner sydd yno, ac efelycha Parry y cerddor Germanaidd drwy roi testunau dynodol i'r gwahanol gymeriadau.

Y mae y rhagarweiniad i'r ddau waith yn hollol wahanol. Yn y cyntaf fe gawn overture faith a llafurfawr y gwahanol sylfonau wedi eu gweithio allan yn fanwl—mwy ar ddull yr arweiniad i mewn yn "Elijah," neu'r "Hymn of Praise," nag yn ol ffurf Handel. Yn yr ail ceir tudalen a hanner, ac yna fe ddaw unawd i mewn. Amlwg fod y cyfansoddwr yn efrydu yn barhaus. Ni welir bellach ragarweiniad maith i'r prif weithiau. Cyhoeddir y testun, ac eir ymlaen yn ddiymdroi at y mater, heb ragymadroddi.

Fe geir unawdau rhagorol yn y ddau waith, ac y mae y corawdau yn feistrolgar. Nid oes dim llawer rhagorach mewn llenyddiaeth gorawl Gymreig na'r dull y gweithir y gwrthbwynt, a'r modd y deuir â'r dôn "Moriah" i mewn yn Canwn ganiad newydd" yn yr "Emmanuel." Y mae y cyfansoddwr yn gweu y cwbl gyda llaw sicr: y mae yr edafedd gwrthbwyntol yn rhedeg drwy y gweill gyda rhwyddineb, a'r cyfan yn gwneuthur teisban felodawl ysblennydd. Er yr holl gywreinrwydd y mae pob rhan yn llawn melodi, oherwydd, wedi'r cyfan, dyma'r peth hanfodol. Fe geir gwrthgyferbyniaeth hapus yn y gwaith, a hyfryd ydyw y symudiad bugeilgerddol sydd yn agor y drydedd ran. Fe rydd sain i'r olygfa ar feysydd Bethlehem—rhyw fath ar antiphony rhwng yr angylion a'r bugeiliaid: y llu nefol yn cyhoeddi "Gogoniant yn y goruchaf i Dduw "mewn corawd hyfryd i leisiau benywaidd, a'r bugeiliaid yn ateb: "Ar y ddaear tangnefedd, i ddynion ewyllys da" mewn symudiad llawn urddas a defosiwn, yr hwn a roddir i leisiau meibion. Efallai y gallasai y cyfansoddwr fod wedi cyrraedd graddeb mwy aruchel yn y rhannau olaf, er mwyn dwyn y gwaith i derfyniad mwy mawreddog. Gwir fod cynganeddiad y dôn "Abertawe yn effeithiol iawn, ond dipyn o hanner-graddeb yw yr effaith, er rhagored y trefniad.

Yn "Saul o Tarsus" y mae y cyfansoddwr ar ei oreu, a dyma'r cyfanwaith pwysicaf o'i eiddo. Yr oedd ar linellau gwahanol—rhai oedd yn doriad tir newydd i'r awen Gymreig. Dyma y gwaith Cymreig cyntaf y ceir testunau dynodol ynddo, ac y mae y cyfansoddwr wedi eu rhifnodi. Y mae y gynghanedd yn flaen—fynedol, ac fe ddaw gallu y cyfansoddwr i ysgrifennu y cyfeiliannau i'r gerddorfa yn amlwg yn y gwaith. Y mae "Saul" yn fwy newydd—yn fwy rhydd yn ei ffurf, a thrwy hynny yn rhoi mynegiant effeithiol i deithi y gwahanol olygfeydd.

Eto braidd na farnwn fod y gwaith blaenaf lawn mor wreiddiol, gyda'r eithriad o'i ffurf, a'r olaf. Y mae eiliw Wagner yn gryf mewn amryw fannau, ac y mae tebygrwydd eglur yn yr unawd, "Bow down Thine ear" i gân adnabyddus Wagner, "The Evening Star." Y mae pob nodyn o'r pedwar mesur cyntaf o'r ddwy yr un fath. Ail—adroddir y frawddeg, ac ni all y cyfarwydd lai na synnu. Er hynny, effeithiol iawn yw'r unawd, a rhydd y corawd cyfeiliannol liw hyfryd i orffen yr olygfa. Deallaf i amryw alw sylw Parry at y tebygrwydd oedd yn y gân i un Wagner.

Un o deleidion melodawl y gwaith ydyw'r deirawd hyfryd sydd yn yr olygfa yn y carchar—dau angel yn canu rhyw fath ar hwiangerdd i'r Apostol, pan oedd wedi syrthio i gysgu ar ol treialon y dydd yntau yn deffro, ac yn ymuno â hwy, gan gymryd yr un testun melodawl. Ond er tlysed y gerdd, atgofir ni o un o ganeuon—heb—eiriau Mendelssohn, ac felly anurddir hi gan y bai" rhy debyg." Ond er y brycheuyn yna, y mae y deirawd hon yn deilwng o'i rhestru gyda'r deirawd arall o eiddo Parry, "Duw bydd drugarog," ac ni wn am ddim mwy swynol o ran y defosiwn, y teimlad, a'r naws hyfryd sydd yn rhedeg drwyddynt, yr hyn a'u gwna yn bleser i'w canu.

Y mae y gwahanol motives frithant y gwaith yn ddisgrifiadol. Un hynod o swynol ydyw'r un a rydd fel motive yr haul, melodi syml, ond hollol gydnaws. Fel gwrthgyferbyniad y mae yr un sydd yn awgrymu ysbryd erlidigaethus Saul. Y mae y dull y gweithir allan y gwahanol symudiadau yn effeithiol dros ben, a'r cyfansoddwr yn cadw mewn golwg yn barhaus gyfunedd y darlun; dyfnheir y lliwiau mewn rhai mannau, ond gwneir y cyfan yn felodaidd a chyda sicrwydd y gwir artist. Fel yr ymagora y gwahanol olygfeydd fe gynhydda'r diddordeb, a rhydd y cyfansoddwr ddatblygiad newydd o'i bwerau dramayddol, ac o'i allu rhan-weithiadol a gwrth- bwyntol. Ni phetrusa roi digon o waith i'r gwahanol gorau, fel weithiau y bydd un yn gweddio am waredigaeth, tra fyddo un arall yn galw yn groch am waed Apostol mawr y cenhedloedd.

Fe geir rhywbeth newydd i gerddoriaeth Gymreig yn y dull y newidir y mydr mor fynych, ac yn y defnydd wneir o gyd-grynhoad o'r gwahanol fydryddau, gyda'r dôn "Glan 'r Afon" yn destun cân yr angylion gwarcheidiol, tra y mae rhannau annibynnol gan y benywod gwatwarus, gwylwyr y Praetorium, a'r offeiriaid. Y mae'r cyfan yn feiddgar, ond effeithiol dros ben, ac yn cynhyrchu effaith cynhyrfus. Fe ddengys y cyfansoddwr ei allu i fynd i gyfrinion y gerdd, a gwneuthur i'r holl destunau ganolbwyntio er mwyn dwyn allan galon y darlun.

Wele rai o'r "motives" uchod:

Nodiadau

1. Os ychwanegwn enw Mr. David Lewis at y pump a nodir (Cofiant D. Emlyn Evans) gan Mr. David Jenkins fel prif gerddorion y "deffroad" yng Nghymru, ac enw Mr. Brinley Richards at y pump blaenorol, diddorol sylwi fod tri o'r rhai olaf a nodwyd o'r De, a thri o'r Gogledd, tra y mae'r chwech arall o'r De—tri o Ddyfed (Sir Aberteifi), a thri o "fwg Morgannwg a Gwent,' ond fod rhieni un o'r rheiny eto o Ddyfed (y tad o Benfro a'r fam o Sir Gaerfyrddin).
2. Yn y Rhyfel Mawr (1914—1918) nid oes braidd ddim parhaol wedi dod allan o'r terfysg erch. Gwir fod yna aml i gerdd farddonol wedi ei hysgrifennu a fydd byw—ond yn gerddorol—pur ddilewyrch ydyw'r cyfansoddiadau. Daear garegog—sych a diddwfr ydyw y rhan fwyaf ohonynt. Efallai y ceir gwaith anfarwol eto pan yr edrychir yn ol, ac y pwysir y delfrydau y gwelir gogoniant y person hwn a'r cyflawniad arall—ac y daw y byd i weld ardderchowgrwydd yr adgyfodiad, ar ol ing a chyni'r croeshoeliad.