Cofiant Hwfa Môn/Nicander Ysgrif I

← Yr Ystorm

Cofiant Hwfa Môn gan Rowland Williams (Hwfa Môn) golygwyd gan William John Parry

Nicander Ysgrif II →

NICANDER.

(GAN HWFA MON.)

Erthygl I.

Y CYNWYSIAD.

Teilyngdod Nicander o goffadwriaeth barchus—Ei wlad enedigol—Cymeriad ei deidiau a'i neiniau—Amgylchiadau ei rieni—Ei fynediad i'r ysgol y tro cyntaf Ei brentisiad yn saer coed—Ei ynediad i Gaerlleon—A'i ddyrchafiad i Goleg yr Iesu yn Rhydychain.

DYLEDSWYDD Yyw talu teyrnged o barch i goffadwriaeth yr enwogion a wasanaethasant eu gwlad mewn pethau da; a hyfryd yw olrhain eu hachau, darllen eu gweithiau, a barnu eu teilyngdod. Myna rhai pobl dalu parch i'r pethau distadlaf a berthyn i ambell i wr mawr. Mewn rhai arddangosfäau amlygir yr edmygedd mwyaf, hyd yn nod i ddarnau gwisgoedd, a gwreiddiau cilddanedd, ambell hen wron. Tybia llawer un fod mwy o swyn mewn darn o'r hen wisg oedd am gefn Wellington, ar faes Waterloo, nag sydd yn holl wisg—gelloedd ambell bendefig. Ond, fodd bynag am hyny, y mae llawer mwy o wir swyn mewn ambell fwthyn bach, lle y ganwyd ambell blentyn athrylith, nag sydd yn holl rwysgfawredd ambell frenhindy; ac y mae mwy o wir hudoliaeth mewn hen ffon ambell un, nag sydd yn nheyrnwialen ambell un arall.

Teimlir rhyw fath o foddhad cyfriniol wrth edrych ar ddarlun pob dyn mawr; o herwydd wrth ei lun y gellir dyfalu pa fath un ydoedd, o ran pryd a gwedd, ac ystum. Ymrithia delweddau ysbryd pob dyn ar wyneb ei ddarlun; ac y mae ambell ddarlun wedi ei baentio mor gywrain, nes yr ydym yn gweled y gwrthddrych fel yn fyw o flaen ein llygaid. Fel yr adnabyddir ffurfiau gwynebpryd drwy ddarluniau, felly yr adnabyddir llinellau cymeriad drwy fywgraffiadau. Y mae genym luaws o fywgraffiadau enwogion, wedi eu hysgrifenu yn ein hiaith; ac y mae llawer o honynt wedi eu hysgrifenu mor dda, fel yr ydym wrth eu darllen yn canfod eu gwrthddrychau fel yn ail fyw ger ein bron. At y nifer luosog sydd genym eisoes, hoffem i'r bywgraffiad hwn, i'r diweddar Nicander, gael lle yn eu mysg. Fel y cydweithia pob llinell a dynir gan yr arlunydd i wneud arlun cywir, felly yr hoffem ninau i bob llinell yn y bywgraffiad hwn gydweithio i roddi dysgrifiad teg o Nicander. Os llwyddwn i wneud hyn, efallai y symbylir ambell fachgen tlawd i geisio efelychu ei ragoriaethau; ac os felly, gellir dysgwyl gweled llu o lenorion dysgedig yn cyfodi eto yn Nghymru. Efallai y gofyna ambell ddyeithrddyn, wrth glywed enw Nicander yn cael ei grybwyll o bryd i bryd:—

Abl Awdwr o b'le ydoedd,
Pa wladwr, Gymrodwr oedd?

EI WLAD.

Dyweda hen ddiareb, mai "Yn mhob gwlad y megir glew." Ond nid yw y ddiareb hon yn awgrymu nad oes llawer glew wedi ei fagu mewn tref, a dinas; ond awgryma yn gryf mai mewn gwlad agored, yn ngolwg y mynyddoedd, yn sŵn brefiadau y defaid, ac yn murmur yr afonydd, y mae y rhif luosocaf o'r cewri wedi eu magu. Y mae Cantref o'r enw Eifionydd, yn swydd Gaerynarfon, yr hon sydd yn cynwys rhan o Eryri, ac yn ymestyn hyd at làn mór Ceredigion. Tua dechreu y ganrif hon, yr oedd rhanau helaeth o Eifionydd yn rhosdir gwyllt, ac yn fawnogdir dyfrllyd:—

"Ys byrfrwyn, llafrwyn, yn llu,
Neu gyrs oedd yn gorseddu;
Pabwyr gleis,—pob oerweig wlydd,—
Hesg lwyni, a siglenydd."

Ond, erbyn heddyw, y mae y rhosydd oerion wedi eu troi yn faesydd ffrwythlawn, a'r mawnogydd tomenllyd wedi eu dwyn yn erddi blodeuog; ac y mae llawer o'r gwastadeddau diffrwyth wedi eu gwisgo à choedwigoedd cysgodfawr. Diau fod Eifionydd yn awr yn un o'r broydd mwyaf hudol yn swydd Gaerynarfon; ac y mae plwyf Llangybi yn un o'r manau mwyaf swynol yn Eifionydd. Y mae swyn yn mynwent y plwyf hwn, canys yma y bu Eben Fardd yn rhodio rhwng y beddau, gan fyfyrio ei gerddi gwyryfol, yn adeg ei fachgendod; ac yma y mae beddrod y bardd godidog Dewi Wyn o Eifion, a lluaws o enwogion eraill allasem eu henwi. Prydferthir plwyf Llangybi, â hen balasau tegy Glasfryniaid, ac a phreswylfeydd enwog lluaws o'r henafiaid pendefigaidd. Hynodir y plwyf hwn à dwy o gadeiriau henafol, sef Cadair Cybi, a Chadair Elwa; ac efallai mai nid anmhriodol fyddai ychwanegu dwy gadair eraill atynt, sef Cadair Eben, a Chadair Nicander.

Tua chanol y plwyf y mae Carn Bentyrch, yn ymddyrchafu fel arglwyddes i arolygu yr holl amgylchoedd. Wrth ei godre, tardda Ffynon Cybi; dyfroedd yr hon a ystyrir yn dra rhinweddol; ac at hon y cyfeiria Dafydd Ddu Eryri yn y llinellau canlynol:—

"Ambell ddyn, gwaelddyn, a gyrch,
I bant, goris Moel Bentyrch;
Mewn gobaith mai hen Gybi
Glodfawr sydd yn llwyddaw'r lli."

Yn y plwyf hwn y mae y Capel Helyg, lle yr ymgynullai yr Annibynwyr, tua'r flwyddyn 1650; ac yma y mae beddrod y bardd tlws Emrys, o Borthmadog. Tua y gogledd ddwyreiniol i'r plwyf, saif pentref bychan Bryn Engan, lle dechreuodd Methodistiaeth wreiddio mor foreu a dechreuad y symudiad Methodistaidd yn Ngwynedd. Nid yn mhell o'r fan hon y mae y Monachdy Bach, preswylfod ddiweddaf y bardd melus Robert ap Gwilym Ddu. Lle heb fawr o brydferthwch o'i ddeutu yw y Monachdy; ac o herwydd hyny gwnaeth y bardd Du yr englyn duchan canlynol iddo:—

"Ni allaf fyw yn holliach,—am orig
Rhwng muriau hen Fonach;
A wnaeth Ion le gwrthunach,
Och! di! byth, Fonachdy Bach."

Gwelir, oddiwrth y crybwyllion blaenorol, fod plwyf Llangybi yn dryfrith o bethau hynod; a buasai yn hawdd i ni grybwyll am lawer mwy o'i hynodion, ond y mae yr hyn a grybwyllwyd yn ddigon i roddi syniad lled gywir i'r darllenydd dyeithr am yr ardal lle ganwyd ac y magwyd y diweddar Barch. Morris Williams, A.C., (Nicander).

EI RIENI.

Tua dechreu y canrif hwn, yr oedd gwr o'r enw William Jones yn byw mewn ty o'r enw Coedcaebach, yn mhlwyf Llangybi. Yr oedd yn wr dysyml a synwyrol, ac yn grefyddwr dichlynaidd gyda'r Methodistiaid Calfinaidd. Bu yn flaenor gyda'r enwad parchus hwn am oddeutu deugain mlynedd; a dywedir mai ei brif hynodion fel blaenor oedd ei lymder a'i onestrwydd fel dysgyblwr. Ystyrid fod ganddo chwaeth dda at gerddoriaeth; a dywedir ei fod yn deall egwyddorion y gelfyddyd yn dda. Yr ydoedd hefyd yn brydydd ffraeth a pharod; ac y mae rhai darnau tlysion o'i waith ar gael yn awr. Edrychid ar William Jones o'r Coedcaebach fel gwr llawnach o wybodaeth gyffredinol na neb o'i sefyllfa yn y plwyf; ac o herwydd hyny perchid ef yn fawr gan bawb a'i hadwaenai. Y gwr rhagorol hwn ydoedd tad Sarah, mam Nicander, a thad Pedr Fardd o Lynlleifiad. Taid a nain Nicander, o du ei dad, oeddynt Sioned Hughes, a Morris Williams o Bentyrch Uchaf. Ymddengys nad oedd un duedd at farddoniaeth yn nheulu Pentyrch Uchaf, ond yr oeddynt hwythau, fel teulu Coedcaebach, o duedd pur grefyddol; ac ystyrid hwy yn bobl dawel, gymydogol, a thra difrycheulyd. Wrth ystyried y pethau hyn, nid yw yn rhyfedd i feddwl Nicander gael ei ogwyddo at farddoniaeth, a chrefydd, oblegid cafodd ei addysgu o'r bru yn y naill fel y llall. Yr ydoedd tad Nicander yn gwasanaethu fel gwas fferm yn y Betws Fawr, gyda Robert ap Gwilym Ddu, yn y flwyddyn y priododd; ac yr oedd Sarah, mam Nicander, yn gwasanaethu fel morwyn fferm y flwyddyn hòno yn y Gaerwen, gyda Dewi Wyn o Eifion—dwy fferm heb fod yn nebpell oddiwrth eu gilydd. Mae dywediad ar lafar gwlad i Morris, tad Nicander, fyned i dalu ymweliad cyfeillachol à Sarah i'r Gaerwen un noson pan yr oedd yr holl deulu wedi myned i huno; a dywedir iddo luchio ceryg i'r ffenestr nes oedd pob man yn diaspedain, ac i Dewi Wyn, wrth glywed y twrw, neidio o'i wely i'r ffenestr, a gwaeddi dros y ty—

"Sarah! mae'r ty'n myn'd yn siwrwd!"

Boreu dranoeth, wedi myned adref, dywedodd Morris yr hanes wrth ei feistr, Robert ap Gwilym Ddu; a dywedodd y Bardd Du wrth Morris—Os clywi di Dewi yn gwaeddi fel yna eto, gwaedda dithau fel hyn dros bob man,—

Os wyt fyw erglyw o dy glwyd.

Yn ystod y flwyddyn hòno, priododd Morris a Sarah, ac aethant i fyw i'r Coedcaebach; ac yn Awst, y flwyddyn 1809, ganwyd Nicander. Bu iddo ddau frawd a dwy chwaer; a dywedir iddynt hwythau dyfu i fyny yn anrhydedd i'w gwlad.

Yn fuan wedi geni Nicander, symudodd ei rieni i fwthyn bychan o'r enw y Coety; a "Morris y Coety" y byddai y bobl yn galw Nicander pan ydoedd yn blentyn; ac, yn wir, felly y galwai llawer o'r hen bobl ef hyd ddiwedd ei oes. Gwelir mai tlawd oedd rhieni Nicander, ond tlawd gonest a chrefyddol, ac aelodau ffyddlon gyda y Trefnyddion Calfinaidd.

EI FYNEDIAD I'R YSGOL.

Er fod rhieni Nicander yn isel eu hamgylchiadau yn y byd, eto, yr oeddynt yn dra awyddus am i'w plant gael addysg. Dywedir y byddent, ar nosweithiau hirnos gauaf, yn gwneud eu goreu i addysgu eu plant yn yr ysgrythyrau, a hyny wrth oleu y tân; a mynegir mai eu hymddyddanion penaf fyddai am werth addysg a chrefydd. Tua yr amser yma, yr oedd gwr call, a dysgedig, o'r enw Richard Davies, yn cadw ysgol yn mhentref Llanystumdwy, ac ymddengys mai gydag ef y cafodd Nicander y manteision addysg gyntaf. Dywedir mai bara sych a phiser gwag fyddai gan Nicander yn myned i'r ysgol bob boreu, ac mai ei arferiad fyddai myned o amaethdy i amaethdy i ymofyn am ychydig o laeth i'w yfed gyda'i damaid sych yn yr ysgol. Dyna olwg darawiadol ar fachgenyn tlawd yn ceisio dringo i fyny yr allt ar lwybrau dysgeidiaeth! Bychan feddyliodd llawer un wrth ganfod y bachgen a'r bara sych a'r piser gwag yn myned a dyfod tua Llanystumdwy, mai efe a fyddai yn un o brif—feirdd ei oes. Os teimla rhyw fachgen tlawd ei feddwl yn digaloni wrth geisio addysg, bydded iddo gofio am BISER GWAG A BARA SYCH Nicander.

EI GREFFT.

Wedi bod yn yr ysgol yn Llanystumdwy am tua phedair blynedd, a phan ydoedd tua phedairarddeg oed, rhoddwydd ef i ddysgu gwaith saer coed at hen wr tafodrydd yn Mhencaenewydd, gerllaw Penymorfa. Clywsom Ellis Owen— y bardd o Gefnymeusydd—yn dweyd mai "Morris bach y llifiwr" y byddai pobl yr ardal hòno yn galw Nicander; a dywedai mai llifiwr hoew a chyflym ydoedd. Cyfansoddodd un o hen feirdd yr ardal yr englyn hwn iddo,—

"Ni chafwyd bachgen amgenach,—na llaw
I drin llif yn hoewach;
Nid oes un llifiwr siwrach
Yn y byd na Morris bach."

Parhaodd Nicander i drin y llif a'r fwyell nes ydoedd tua phedairarbymtheg oed. Yn ystod y cyfnod yma, ymddengys iddo fod yn gweithio gyda'i feistr mewn gwahanol fanau, ac yn mhlith manau eraill, bu yn gweithio yn Nolymelynllyn, yn sir Feirionydd. Tra y bu yn aros yma, cymerodd Mr. R. Roberts, y Ddol, ato yn fawr, a gwnaeth ei oreu i'w galonogi i fyned yn mlaen mewn dysg a barddoniaeth. Yr oedd Mr. Roberts yn meddu chwaeth gref at farddoniaeth; ac yr oedd yn gyfaill mawr a'r beirdd, yn enwedig ag Ieuan Glan Geirionydd, yr hwn oedd yn preswylio y pryd hwnw yn Nghaerlleon. Llwyddodd Mr. Roberts i gael gan Ieuan i roddi ei ddylanwad dros y bachgen Morris, ac i'w gael i'r ysgol ramadegol i Gaerlleon. Yn y flwyddyn 1828, wele byrth yr athrofa yn Nghaerlleon-ar-Ddyfrdwy yn ymagor o led y pen i dderbyn "Morris bach y llifiwr" i mewn i fwynhau ei holl freintiau addysgol. Wele yntau yn awr yn troi ei gefn ar Eifionydd, ac yn ffarwelio am byth a'r llif a'r fwyell. Cododd ei droed o waelod y pwll llif, brasgamodd tua Chaerlleon, ac eisteddodd yn nghanol teml addysg!

EI DDYRCHAFIAD I RYDYCHAIN.

Wedi treulio tua dwy flynedd i efrydu yn Nghaer, a hyny gyda diwydrwydd a llwyddiant anarferol, cafodd ei ddyrchafu yn aelod o Goleg yr Iesu yn Rhydychain yn 1830. Yr oedd Ap Ithel yn Rhydychain gydag ef, ond dywedai Nicander na byddai fawr o gymdeithas rhyngddynt a'u gilydd; ac nid oedd hyny yn ddim syndod; canys yr oedd ansawdd meddwl y ddau yn dra gwahanol i'w gilydd. Yr oedd meddwl Nicander yn fywiog a gwresog, a meddwl Ap Ithel yn araf ac oer; tafod Nicander yn ffraeth a phert, a thafod Ap Ithel yn drwm ac afrwydd; ond yr oedd y ddau yn enwog yn eu ffyrdd eu hunain. Ar ol i Nicander fod yn Rhydychain am bedair blynedd, graddiwyd ef yn A.C., ac urddwyd ef i waith y weinidogaeth. Yr oedd yn awr oddeutu pump ar hugain oed, ac yn ymddangos yn wr ieuanc hardd a gwisgi, ac yn orlawn o uchelgais. Er mwyn boddio cywreinrwydd y rhai hyny na chawsant y pleser o adnabod Nicander yn bersonol, rhoddwn yma eirlun o'i berson,—Dyn, byr, corff crwngryf, talcen uchel, llygaid mawrion, bochau cochion, trwyn uchel, genau crwn, gwefusau teneuon, edrychiad sydyn, parabl pert, llais ysgafnglir, chwerthiniad uchel, ac osgedd urddasol. Ond er mwyn i'r darllenydd allu cofio ei ddarlun yn well, rhoddwn yma ddysgrifiad y bardd o Nicander,—

Gwr byr, ac arab ei eiriau,—a gwrid.
Mewn graen ar ei fochau;
Llygaid mawrion, clirion, clau,
Cryno wyneb—crwn enau.