Cyfrol Goffa Richard Bennett/Can-mlwyddiant geni Mynyddog

← Anerchiad i Fuddugwyr yr Arholiad Sirol

Cyfrol Goffa Richard Bennett golygwyd gan D Teifgar Davies

Cyngor i Flaenoriaid →

CANMLWYDDIANT MYNYDDOG

Mr. Llywydd,—

RHYW ogwydd i ufuddhau i'r pwyllgor yw'r unig gymhelliad i mi sefyll yma heddiw, oblegid ychydig iawn sy gennyf i'w ddweud, er mor ddiddorol yr amgylchiad. Un rheswm yw mai mewn cwr arall o'r plwyf y maged fi, a golygai chwech neu saith milltir y pryd hwnnw fwy o bellter a dieithrwch nag a wnant yn awr. Rheswm arall yw pellter amser. Ni bum erioed yn siarad â Mynyddog, ac ni welais mohono ond unwaith cyn. iddo adael Llanbrynmair. Aeth mwy na thrigain mlynedd heibio er hynny, ac y mae trigain mlynedd yn ysbaid go faith.

Cofiaf am fy nhad yn ei gyfarch gan ddweud, "Dyn braf ydech chi canu 'Hen Lanbrynmair i mi bob amser, a mynd i fyw i Gemes wedyn." "Daethwn i ddim yn wir," meddai yntau, pe cawswn i le symol cyfleus i godi tŷ yma.' Pa rwystr oedd ar y ffordd, ni wn, ond pan geisid ychydig lathenni o dir am eu llawn werth o arian ystalwm, âi pob congl mor gysegredig â gwinllan Naboth ym marn a theimlad y tirfeddianwyr. Digon posibl na chawsid caniatâd i ddodi tabled ar fur Dolydan y pryd hwnnw, pe buasai ar rywun awydd gwneud. Daw'r byd yn well mewn rhai pethau yn araf bach. Diolch i'r Cemes am dderbyn Mynyddog pan wnaeth awdurdodau ei ardal ei hun beth tebyg iawn i'w wrthod.

Gan iddo dreulio tair rhan o bedair o'i oes yn y ward uchaf, rhaid yw i un o blant y ward honno ddweud gair amdano yma heddiw. Pan grybwyllir ei enw, yr hyn a welaf fi mewn atgof, yw dyn tal, lluniaidd, goleubryd, ysgafn ei drem, hunan-feddiannol, cartrefol ymhob man, ond yn arbennig felly ym mhrifleoedd y dyrfa. Wrth gloriannu llenorion y cylch, dywedai doctoriaid ein hardal ni gynt,—

"Tafolog yn y study, Mynyddog ar y stage."

Gwaith peryglus yw cymharu, ond nid hwyrach bod y dyfarniad yna mor deg â'r cyffredin. Beth bynnag, meddai Mynyddog bob mantais i adael argraff ffafriol ar gynulleidfa,-ymddangosiad enillgar, dawn ymadrodd hynod o rwydd a pharod, adnabyddiaeth o ddynion, a medr i'w trin. O methai ef, lle gwael oedd i neb arall gynnig.

Ond nid oedd yn ddieithr i'r fyfyrgell chwaith, ac nid ofer a fu ei astudiaeth ynddi. A chaniatau nad esgynnodd i'r uchelderau, ac na ddug ef bethau dirgel allan i oleuni, dysgodd i'w ddarllenwyr lawer gwers bwysig mewn ffordd rhy eglur i'w chamddeall, a rhy drawiadol i'w hanghofio. Dywedai Emrys ap Iwan fod rhoddi ysbryd a bywyd newydd mewn hen bethau cyffredin yn gystal praw o wreiddioldeb â dweud pethau newydd. Deil Mynyddog y praw yna yn lled wych. Bardd synnwyr cyffredin ydoedd, hynny yw, os cyfreithlon ei gyfrif yn fardd o gwbl. Ond gwell i mi beidio â mynd y ffordd yna.

Daeth Mynyddog yn adnabyddus i Gymry pob gwlad, a'r cwestiwn yw, Pa fodd y daeth? Ai yng ngrym y gynhysgaeth naturiol a dderbyniodd, neu ynteu a lafuriodd efe i'w datblygu? A anwyd ef yn freiniol neu a gostiodd ei ragoriaeth rywbeth iddo? Heb gau'r cyntaf allan, credaf mai gwell ar ein lles ni heddiw yw aros gyda'r ail.

Diau i lawer dylanwad anhysbys i ni effeithio arno er gwell neu er gwaeth. Cyn eistedd i lawr dywedaf air am yr hyn y gwn i fwyaf amdano. Nid oedd awyrgylch ffermdy hyd yn oed yn Llanbrynmair yn ffafriol iawn i ddatblygiad chwaeth lenyddol bedwar ugain ac ychwaneg o flynyddoedd yn ôl-dyddiau'r hungry forties' ys dywed y Sais. Daliai'r hen bobl fod gan lanc reitiach gwaith y pryd hwnnw na nyddu cerdd neu naddu englyn. Amcan mawr bywyd ffermwr oedd medru talu ei rent, a disgyblid pob synnwyr i'w gyrraedd. Dyna ddiben eithaf hynny o addysg a roddid i'r plant, ac ni chaent anghofio eu cenhadaeth wrth dyfu i fyny. Dau fath o bobl oedd; rhai llac neu ddidoreth, a rhai cwnin neu wych at fyw. Rhoddai'r dosbarth olaf gwbl-ddiwydrwydd yn eu galwedigaeth, a chodasant gynildeb i fod yn gelf gain.

Fel y gellid disgwyl, adnabu Mynyddog ei gylchfyd yn bur gynnar. Od oes coel ar draddodiad, ei rigwm cyntaf oedd hwn,—

"Mae dada wedi mynd i'r ffair,
I brynu buwch i bori gwair,
I gael rhoi menyn yn y stycie,
I dalu rhent i Jones y Parcie."

Go anfarddonol onid e? Ond dyna'r byd y ganesid y bachgen iddo, ac nid ar unwaith y gallai ymryddhau. Pan ddechreuodd dorri llwybr iddo ei hun, buan y cafodd deimlo bod pwysau yr awdurdod yn ei erbyn. Onid ei brofiad ei hun sydd ganddo yn y "Pwn ar gefn yr awen"?

"Wel, Ifan tyrd i lawr,
'N lle llosgi canwyll, etc"

Disgynnai hyn fel defni parhaus i fwrw diflasdod ar ei egni llenyddol. A'r awgrym eglur yw mai diwerth oedd ei waith—y game ddim yn werth y gannwyll, er y gellir bod yn siwr mai cannwyll frwyn ydoedd. Gwyddai Ifan o'r gorau fod cannwyll wêr i'w chael a chan croeso i dorri gwellt neu ryw orchwyl buddiol felly, oblegid nid diberygl golau noeth mewn ysgubor, ond gwastraff hyd yn oed ar babwyren oedd ei llosgi i ysgrifennu caneuon, neu ryw ffregod o'r fath. A'r gwaethaf oedd y deuai'r gwrthwynebiad o le rhy gysegredig i'w anwybyddu.

Gwelwn mai morio lawer pryd yn erbyn llanw a gwynt,' a fu helynt Mynyddog ym more ei ddydd. Clywais adrodd y byddai yn croesi cae ddwywaith neu dair heb yr un gwys pan mewn dwys fyfyrdod. Ped arosasai yn ei unman, gwelsid ef oddi draw, galwesid ef i gyfrif, ond tra daliai i symud, ni ellid bod yn sicr nad atebai ddiben ei fodolaeth yn ôl safon uniongrededd.

Na feier gormod chwaith ar yr oes o'r blaen. Yr oedd parch yr hen bobl iddynt eu hunain ac i'w gilydd mor glymedig wrth fedru talu eu ffordd, ac y mae salach safon na honno i'w chael. Dywedodd Evan Jones, Caernarfon,-efe'n gâr agos i Fynyddog—wrthyf â'i dafod ei hun, ddarfod iddo ef gadw ei argraff-wasg am flynyddau ar ôl dechrau pregethu, rhag, os methai gyda'r gorchwyl hwnnw, y byddai'n dda iddo wrthi.

"'Ro'wn i yn benderfynol y mynnwn fod yn annibynnol," meddai, ac unwaith y dechreuir gofyn a derbyn ffafrau, dyna eich annibyniaeth wedi mynd. Felly mi gedwais afael ar fy ngwasg, nes y teimlais y medrwn sefyll ar fy ngwadnau fy hun yn y pulpud, ac yr oedd hynny ddwy flynedd wedi i mi ddod i Foriah." Credaf fod llawer o'r un peth yn yr hen ffermwyr hefyd. Ond rhaid yw cydnabod y medrent yrru'n bur chwyrn, a hawlio dogn helaeth o briddfeini heb fod yn rhy hael ar wellt.

Aeth anawsterau Mynyddog i ebargofiant erbyn heddiw, a'n perygl ni yw eu hanwybyddu, a cheisio cyfrif amdano ef heb y rhwystrau, a heb y dyfalbarhad a'u gorchfygodd. Gwers ei fywyd i lanciau ei hen blwyf yw mai Llaw y diwyd a gyfoethoga,' ac mai" Ym mhob llafur y mae elw." Yn ei eiriau ef ei hun—

I fyny bo'r nod,
Dringwn lethrau serth clod,
Mae wedi'r holl stormydd fyd dedwydd yn dod."

Ac nid hollol anamserol anogaeth arall o'i eiddo—

"Astudiwch, fechgyn annwyl, am rywbeth i'ch llesau,
I helpu cadw noswyl, darperwch lyfr neu ddau,
Gwnewch ddefnydd o'ch meddyliau, tra bo'ch yng ngwres eich gwaed,
Rhowch fwy o waith i'ch pennau, a llai o waith i'ch traed."

(Llanbrynmair, 24 Awst, 1933).