Cyfrol Goffa Richard Bennett/Ysgrif Goffa
| ← Rhagair | Cyfrol Goffa Richard Bennett golygwyd gan D Teifgar Davies |
Hanes ffurfiad y Gyffes Ffydd → |
YSGRIF GOFFA
"Y dyn a gaffo enw da
A gaiff gan bawb oi goffa."
R ydym yn claddu heddiw un o'r dynion mwyaf athrylith- gar a gododd Sir Drefaldwyn yn y ganrif ddiwethaf." ebe un a'i hadwaenai'n dda am Mr. Richard Bennett ar ddydd ei angladd.
Ni all na chytuna pawb o gymnesur ddawn i farnu â chywirdeb y dystiolaeth hon. Nid oedd ond un Richard Bennett, a chreodd yn ei fywyd y fath gylch o gyfeillgarwch a gwasanaeth fel nad oes heddiw a'i lleinw fel efe. Ar bwys ei gymeriad pur a diragrith, ei gyfeillgarwch cywir a didwyll, a'i wasanaeth arbennig a gwerth- fawr i lên hanes ac i'w Gyfundeb, enillodd le dwfn yn serch ei gydnabod a chafodd barch ac anrhydedd gan awdurdodau dysg a chrefydd ein gwlad. Er mai arweddion gwladwr syml oedd i'w fywyd, cysegrodd a datblygodd ei ddoniau a'i alluoedd arbennig i'r fath raddau nes cynhyrchu gwaith a gymhellodd Brifysgol Cymru i'w anrhydeddu â'r radd o Athro yn y Celfydd- ydau. "Nid oeddwn yn ei chwennych," meddai ef," ond nid wyf yn ei dibrisio wedi ei chael.
Profir cymaint y parch sydd i'w goffadwriaeth gan y dymuno mewn llawer cylch am ryw fath ar gyfrol goffa iddo. Ymgymerodd Henaduriaeth Trefaldwyn Uchaf, y bu ef yn aelod ohoni am dros hanner can mlynedd, ag ateb y dymuniad trwy gyhoeddi'r gyfrol fechan hon. Yn yr ysgrif hon rhoddir braslun o'i yrfa, ei waith, a'i gymeriad, gan loffa o'r ysgrifau coffa a ymddangosodd yn y cyfnodolion, a chan ddyfynnu o'i lawysgrifau a'i lythyrau ddarnau o'i atgofion personol. Wrth ddarllen y darnau anghysylltiol hyn, gresynwn nad ysgrifenasai Mr. Bennett ei atgofion yn fanwl a chyson, oblegid trwy hynny ceid cyfrol ddiddorol o "Hunan- gofiant a gyfoethogai lenyddiaeth ein gwlad.
Ei Dras:
Yr oedd hynafiaid Mr. Bennett â'u gwreiddiau yn ddwfn yn naear Cyfeiliog ac Arwystli. Ymsefydlasai'r Bennettiaid ers canrifoedd ym Maldwyn. Tybiai Mr. Bennett ei hun eu bod yn ddisgynyddion o'r mynachod Benedictaidd. Gwyddys i lawer o'r rheini ddilyn esiampl Martin Luther ar ôl y Diwygiad Protestannaidd a phriodi a sefydlu cartrefi iddynt hwy eu hunain. Ceir bod un o'r enw Benedict Nicholls (neu Nicholas Bennett, fel yr ysgrifennid ei enw weithiau) yn esgob ym Mangor yn gynnar yn y bymthegfed ganrif. Rhoddes y brenin fuddiannau tymhorol yr esgobaeth iddo yn 1408, a chroniclir iddo farw yn Nhyddewi yn 1433. Y mae Nicholas Bennett yn enw rheolaidd yn y teulu ers canrifoedd. Yn 1628, prynodd un Nicholas Bennett ddarn o dir sydd yn rhan o fferm Glanyrafon, Llawryglyn, ac yr oedd tad Mr. Richrad Bennett yn ddisgynnydd union o hwnnw.
Edward Bennett oedd enw ei dad. Perthynai ef i'r gangen o'r teulu a ymsefydlasai yng Nghilhaul, Trefeglwys, er mai yn y Derwllwydion, Llawryglyn, yr ymgartrefasai ei rieni. Cymeriad hawddgar a diddan ydoedd. Yr oedd bob amser yn fawr ei ofal am gysur gwas ac anifail, ac iddo air da gan gyfeillion a gwasanaethyddion. Cawsai ef well addysg na'r mwyafrif o'i gyfoedion, ac ar ei ofyn ef y deuent hwy i sgrifennu ewyllys neu lythyr yn Saesneg. Derbyniai ef newyddiadur Saesneg yn gymharol gynnar, ac ymddiddorai ym mhynciau'r dydd. Yr oedd yn Rhyddfrydwr selog, a heb achos ofni datgan ei argyhoeddiadau, oblegid nid oedd efe tan orthrwm meistr tir fel y mwyafrif o'i gymdogion.
Jane Richards oedd enw morwynol ei fam. Un o'r Lumleyaid, Dolcorslwyn ac Esgairangell, plwyf Mallwyd, oedd hi. Yr oedd yn berthynas i'r pregethwr enwog Richard Lumley. Adwaenid hi fel gwraig o gyneddfau cryfion, yn arbennig o gyflym ei deall a byw ei harabedd. Medrai symio cymeriad neu ddigwyddiad mewn brawddeg gyrhaeddgar gofiadwy. Yn ei chartref hi yn yr Hendre, Cwm Pennant, Llanbrynmair, yr ymgartrefodd ei phriod a hithau ar eu priodas. Ac yno y ganwyd Richard Bennett ar yr 21ain o Fedi 1860.
Ar Lwybrau Ieuenctid:
Saif yr Hendre yn nhawelwch llawr Cwm Pennant. O drothwy'r tŷ, gwelir Creigiau Pennant yn codi'n syth ar y naill du, a llethrau Moel Trannon yn codi'n gyflym ar y llall. Yn gymhleth â theimlo hyfrydwch yn swyn a phrydferthwch Natur ar y gwastadedd, daw hyd yn oed i'r gwibdeithiwr ryw arswyd a dry'n ostyngeiddrwydd wrth syllu ar fawredd ac aruthredd y mynyddoedd cwmpasog. Pa faint mwy dylanwad y fath olyg- feydd rhamantus. ar fywyd un a fagwyd yn eu canol! Pwy a all fesur eu dylanwad ar enaid sensitive fel yr eiddo Richard Bennett ? Oni adlewyrchid tawelwch ei fro enedigol yn ei ledneisrwydd mwyn ef, a sefydlogrwydd ei bryniau yng nghadernid ei gymeriad?
Ond pa faint bynnag a ddylanwadodd amgylchedd ei gartref arno, nid oes amheuaeth am ddylanwad awyrgylch y cartref ei hun. Wedi iddo ymneilltuo o'i alwedigaeth a symud i Fangor, mynega ei deimlad yn y geiriau hyn a sgrifennodd yn 1915,— "Ni'm blinir mwy gan bryd hau a phryd medi; y mae dydd yr hen gwynion ar ben. Ond gwrthyd y meddwl weithian gymryd ei ran o'r seibiant, a chymer wibdaith yn ôl i'r hen fro a'r hen fywyd, gan erchi i'r cof a'r dychymyg oleuo a goreuro ambell lannerch ymadawedig, fel y medrant hwy wneud. Un o'r cyfryw yw aelwyd fy maboed ar hirnos gaeaf, pan oeddwn i a'r byd yn hoyw, a chyn i leferydd tad a mam a thaid a nain ddistewi. Ysywaeth, ni fedraf drosglwyddo'r weledigaeth i ysgrifen-dim ond ei mwynhau rhyngof â mi fy hun."
Mewn llyfr a chapel, mewn cofnodi testunau a phregethau, yr ymhyfrydai ef yn ieuanc iawn. Enillodd ei Feibl cyntaf am ddysgu'r "Hyfforddwr," a hynny cyn iddo gyrraedd ei ddeuddeng mlwydd oed. Disgwyliai'n eiddgar am Drysorfa'r Plant" bob mis, a chwanegai at ei wybodaeth o'r Ysgrythur trwy ymroddi i ateb y Tasgau a'r Cwestiynau. "Enillodd bachgen o'r Pennant," eb ef, a chyfeirio'n swil ato'i hun, y wobr gyntaf wrth ateb y Cwestiynau Gwobrwyedig yn 1875, a'r wobr olaf yn 1876,—arwydd ei fod wedi pasio'r penllanw yn ei hanes ef ei hun."
Yn ei "Atgofion am 1865-1895," a baratôdd ar gyfer Cym- deithas Lenyddol y Pennant, ceir cipolwg ar gyflwr llenyddol yr ardal pan oedd ef yn ieuanc. Cwyna nad oedd na Chymanfa Ysgolion nac Eisteddfod o fewn cyrraedd. Ond tua 1869-70, trefnwyd cyfres o "Penny Readings
"Penny Readings" i ddarllen ac adrodd, dadlau a chanu; ac yn 1873, sefydlwyd " Urdd y Temlwyr Da yno. Cafodd y gymdeithas hon lawer o wrthwynebiad yn yr ardal, ond profodd yn gyfrwng bendith i'r ieuainc. "Enillasom ddigon o hyder trwy ymarfer, i fedru wynebu cynulleidfa heb grynu, a gloywodd ein doniau ryw ychydig wrth eu mynych hogi. Aeth tri neu bedwar ohonom i gynorthwyo forsooth mewn cyfarfod cyhoeddus yn y Dylife, a phob un dan bymtheng mlwydd oed." Byddai'n rhigymu hefyd yn bur ieuanc. Ymddangosodd dwy ganig o'i waith yn y Frythones." "Anaml y cawn gystal cynnyrch gan un mor ieuanc," ebe'r Olygyddes, Cranogwen.
Er y dywedai ef mai gŵr o dymer freuddwydiol a fu ef erioed, dengys ei ymroddiad ei fod yn llawn asbri ac yn ymdrechgar i fanteisio ar bob cyfle a chyfrwng i'w ddiwyllio ei hun. A da hynny, oblegid ychydig o gyfleusterau addysg a gafodd ef, fel y rhelyw o blant y dyddiau hynny. Heblaw hyfforddiant aelwyd ac ysgol bentref, bu am ychydig amser mewn ysgol yn Llanidloes, ac yna, ar awgrym y Parch. J. Foulkes Jones, anfonwyd ef i Ysgol Joseph Owen ym Machynlleth. Yr oedd yno'n gyd- ddisgybl â'r Parchn. W. Sylvanus Jones a Maurice Griffith. Er cystal dynion a hyfforddwyd yn yr ysgol hon, yr oedd yntau ymhlith y rhai blaenaf.
Beth fuasai ei hanes pe cawsai addysg coleg? Dichon yr eisteddasai yng nghadair Hanes un o'r prif golegau. "Ond un o droeon caredicaf Rhagluniaeth oedd peidio â'i anfon," ebe'r Parch. Stephen O. Tudor, "nid am y gallwn ddychmygu amdano ef byth yn sych fel dwst llif." Ei berygl ef yn hytrach fuasai ei gloi ei hun yn un o gelloedd y canol-oesoedd neu dreulio ei athrylith ddisglair ymysg hieroglyffiaid yr Aifft. Ac erch o beth fuasai hynny, a maes mwy buddiol a chyfoethog yn disgwyl am dano—maes y buasai coleg, o bosibl, yn ei anghymwyso i weithio ynddo."
Byr fu ei dymor ysgol oblegid yr angen am ei wasanaeth ar y fferm gartref. Efallai hefyd fod rheswm arall ynghudd ym mynwes y fam. Bu iddi hi dri o frodyr, a brentisiwyd mewn gwahanol alwedigaethau. Gwelsai y tri yn dyfod adref i'r Hendre, y naill ar ôl y llall, i farw ymhell cyn cyrraedd canol oed. Pa ryfedd oedd iddi benderfynu, pe caffai hi fab, y cadwai ef gartref.
Cafodd Richard Bennett ei gyfle yn yr Ysgol Sul. Yr oedd honno'n ddigon gwerinol i roddi ei gyfle i ŵr swil, od oedd yr eglwys braidd yn geidwadol. Teimlai ddiddordeb byw yn yr Ysgol Sul yn ieuanc. Ynddi y dysgodd feddwl ac ymresymu. Dilynai'r Cyfarfodydd Ysgolion yn ei dro, a gelwid arno o bryd i bryd i annerch ynddynt. Gwerthfawrogai ef y galwadau hyn, ac ar hyd ei oes teimlai gryn lawer o gariad at y lleoedd hynny a roddodd gyfle iddo yn nydd y pethau bychain. Ymhyfrydai yng ngwaith yr Ysgol Sul, a bu'n ffyddlon iddi ac yn ddefnyddiol ynddi hyd y diwedd.
Wrth gyfeirio at ddylanwadau bore oes Mr. Richard Bennett, ysgrifenna Mr. Edward Jones, Y Castell, Llanrhaiadr, yn ddiddorol a chryno,—"Cafodd yn Llanbrynmair awyrgylch fanteisiol i gychwyn; Mynyddog yn anterth ei boblogrwydd, a Thafolog a Derwenog am y ffin. Credaf mai elfen gyntaf ei ddiwylliant oedd awyrgylch ei fro ac edmygedd o'i harwyr. Wrth ddarllen ei Feibl a dysgu emynau y cafodd ei ddiwinyddiaeth a'i ddefosiwn. Gloywodd iaith llafar gwlad wrth ddysgu adnodau a barddoniaeth. Agorwyd ei lygaid ar gwrs y byd gan Thomas Gee yn y Faner, a John Gibson yn y Cambrian News."
O adolygu hanes ei ieuenctid, gwelir mai ei ymroddiad a'i ddiwydrwydd ef ei hun a gyfrannodd fwyaf i'w ddatblygiad meddyliol. Manteisiodd ar ei gyfleusterau prin yn wyneb pob anhawster, ac enillodd y fath awdurdod ym myd meddwl hyd oni chydnabydid ei fod yn ysgolhaig gwych." Gwnaeth y gorau hefyd o'r cyfryngau sy'n meithrin ac yn gloywi cymeriad, a pherchid ef yn nyddiau ei ieuenctid yn gymaint am ei dduwioldeb ag am ei ddoniau. Eto, nid un yn hen cyn ei amser" ydoedd, ac nid y math sych sobr hwnnw ar dduwioldeb a geidw eraill draw oedd yr eiddo ef. Ni bu heb y nwyf a'r chwarae sydd yn nodweddu plentyndod," ebe'r Parch. Eurfyl Jones. "Yn wir, daeth y chwareus a'r direidus yn elfennau amlwg yn ei dduwioldeb. Medrai chwarae â geiriau hyd yn oed wrth ddweud ei brofiad. Ni chollwyd y plentyn ynddo i'r diwedd. Pwy yn fwy derbyniol ar aelwydydd Maldwyn nag ef? Onid oedd pobl ieuainc yn ei ystyried yn gamp i'w guro wrth y bwrdd draughts? mor naturiol iach a oedd ynddo yn help, nid yn unig i ddiogelu ieuengrwydd ei ysbryd ef ei hun, ond hefyd i ddenu'r ieuainc ato ef ac i'w alluogi yntau i fyned i'w byd hwy. Hynny'n ddiau a gyfrif fod ei anerchiadau i'r ieuaine Bu'r hiwmor fyw a phwrpasol.
Ar Lwybrau Galwedigaeth:
Dilyn galwedigaeth ei hynafiaid a wnaeth yntau, fel y gwnâi'r mwyafrif o fechgyn ieuaine ei gyfnod, oblegid gorfod amgylchiadau. "Pobl gyffredin yw ein teulu ni wedi bod er cyn cof. Coledd y ddaear a thrin anifeiliaid fu moddion bywioliaeth pob un o'm hynafiaid y gwn i amdano. Ni farchogodd yr un ohonynt yn yr ail gerbyd heb sôn am y cyntaf, ac ni chyrhaeddodd neb ohonynt chwaith gyflawn aelodaeth' ymhlith y gwehilion."
Dengys ei holl hanes fod ei afiaith i gyfeiriad arall, ond os mater o ddyletswydd yn hytrach nag o hyfrydwch oedd cyflawni gorchwylion fferm iddo ef, cyflawnai'r cwbl yn gydwybodol gyda'r Ilwyredd a'r trefnusrwydd a nodweddai ei holl waith. Tystia rhai o'i hen gymdogion sydd eto'n fyw mai'r Hendre fyddai ar y blaen gyda gorchwylion pob tymor,—y meysydd wedi eu haredig yn gynnar, y cynhaeaf yn ei bryd, y gwrychoedd yn dangos İlwyredd gofal, digon o fawn wedi ei gasglu at y gaeaf, a graen digonedd ar bob anifail.
Llafuriodd yn ddyfal a chaled a diesgeulus gyda gwaith y fferm ar hyd y blynyddoedd, gan fanteisio ar bob awr hamdden ac egwyl i ddarllen a dilyn ei afiaeth.
Ymneilltuodd o'r Hendre yn 1914, ac aeth i fyw at ei chwaer i Fangor, Sir Gaernarfon. Yno, ysgrifennodd rai o'i atgofion, a chyfeiriodd ynddynt at ei lafurwaith ar y fferm. Bywyd llafurus yr amaethwr bychan a fu fy rhan i o'r dechreuad hyd yn ddiweddar iawn. Treuliais filoedd o ddyddiau mewn caledwaith yn cau a chloddio, aredig a llyfnu, torri gwair ac ŷd a rhedyn, cario mawn a chalch a chynhaeaf, dyrnu a nithio, porthi'r da a bugeilio'r defaid. Ond oherwydd llesgedd a gofidiau eraill, gwelwn na allwn ddal y penffestr a gyrru ychain i drin cwysau a chwedleua am fustachiaid,' felly rhoddais y gorau i'r hen fywyd ar Wyl Mihangel 1914, ac ymneilltuais o drafferthion a mwynderau y cwm anghysbell i unigrwydd y dref boblog."
Ar Lwybrau Hanesiaeth:
Diau mai fel hanesydd, ac yn arbennig fel dehonglydd Llawysgrifau Trefeca, y sonnir amdano yn y dyfodol. Yr oedd ganddo gynhysgaeth naturiol yr hanesydd. Fel y tystiodd yr Athro R. T. Jenkins yn Y Llenor, yr oedd yn chwilotwr tan gamp, a chanddo'r gallu prin hwnnw i weled pethau yn y perspective iawn. "Yr oedd wedi gwneud llawer o waith hanesydd cyn gwybod ohono gyfrinach ei alwedigaeth," ebe Mr. Edward Jones. "Yr oedd cynnwys hen gofrestrau plwyfi Cyfeiliog yn eiddo iddo. Byddai'n ymhyfrydu mewn olrhain achau hen deuluoedd ei ardal, a mynnai ddyfod o hyd i wreiddiau pob ffaith. Cerddai ymhell i hen fynwentydd, a threuliodd lawer o amser i fyned trwy hen gofrestrau eglwysig mewn vestries llaith er mwyn cael sicrwydd am ryw ddyddiad, ac aeth trwy beth wmbredd o hen ewyllysiau a gweithredoedd llychlyd er mwyn dyfod o hyd i ryw line goll." hyn y cytuna'r dystiolaeth a roddes swyddog yn y Swyddfa Ewyllysiau ym Mangor amdano mewn ymgom â'r Athro R. T. Jenkins. "Fe fynnodd hwnnw weled popeth sydd yma," meddai.
Yr oedd yn hyddysg iawn yn hen draddodiadau plwyfi Trefeglwys a Llanbrynmair, ac odid y gwyddai neb gymaint ag ef am lên gwerin Sir Drefaldwyn. Byddai wrth ei fodd yn adrodd straeon am fwganod, ysbrydion, a chonsurwyr, ac yr oedd ei ddull o adrodd mor fyw fel y credai ei wrandawyr ar brydiau ei fod yn disgrifio ffeithiau hanes ac nid cynnyrch dychymyg diniwed ac anwybodus. Ond er y diddordeb a gymerai yn y pethau traddodiadol hyn, ni chymylent ddim ar ei farn wrth drin ffeithiau hanes. Fel hanesydd, ni dderbyniai unpeth fel ffaith oddieithr ei argyhoeddi bod ganddo sail digonol. Dengys ei weithiau, nid yn unig fanylrwydd y gŵr pwyllog a gofalus, ond hefyd fod ganddo allu eithriadol i ganfod y cysylltiad rhwng gwahanol ddigwyddiadau a'i gilydd. Dangosant hefyd fod ganddo'r ddawn brin i ddadansoddi'r elfennau cymhleth yn y natur ddynol, ac i ganfod y cymhellion a ysbrydola ei gweithrediadau. Nid croniclo fel mynach yn ei gell a wnai ef, ond gwylio'r gefnogaeth a roddid i ysbryd y peth byw,' neu'r rhwystrau a godid yn ei erbyn, ym myd personoliaeth.
Ei gyfraniad arbennig ef i hanesiaeth oedd ei waith gwerthfawr ynglŷn â llythyrau a dyddlyfrau Howell Harris yn Nhrefeca. Ar y laf o Orffennaf 1741, ysgrifenasai Howell Harris y frawddeg hon yn ei ddyddlyfr,—"Do Thou raise somebody to search and read my Journal, that something may be drawn to Thy glory." Atebwyd ei weddi pan ymgymerodd Richard Bennett â'r gwaith ryw wyth ugain mlynedd ar ôl hynny.
Diddorol yw'r hanes am y cymhellion a'i harweiniodd i Drefeca. Ni ellir gwneuthur dim yn well nag ailadrodd ei eiriau ef ei hun. "Hanner can mlynedd yn ôl, yn Staylittle, y bum gyntaf ar lwyfan eisteddfod, yn derbyn rhan o wobr am draethawd ar Enwogion Sir Drefaldwyn." Hywel Cernyw oedd un o'r beirniaid, ac ni chofiaf i mi ei weled ar ôl hynny nes inni gyfarfod yn Abertawe yr haf diwethaf i dderbyn graddau anrhydedd Prifysgol Cymru.
"Yr oedd asbri ieuenctid wedi dechrau marweiddio pan euthum i Gyfarfod Misol Llawryglyn tua mis Mai, 1899. Ar awr wan, cymerais fy hudo i'r Tŷ Capel i ysgwyd llaw â'r pregethwr dieithr, y Parch. Evan Jones, Caernarfon; ond pe gwybuaswn beth oedd yn fy aros, nid aethai troed i mi dros y trothwy. Yr oeddwn cyn hynny wedi bod mewn gohebiaeth â Mr. Jones ynghylch ei hynafiaid yng Nghyfeiliog; a phan hysbyswyd fy enw iddo, gwnaeth i mi eistedd wrth ei ochr, a dechreuodd arnaf. Efe a olygai Y Traethodydd ar y pryd, ac nid oedd a'i boddiai ond addewid am ysgrif gennyf i ar gyfer y cyhoeddiad hwnnw. Tybiais am funud mai cellwair oedd y cyfan; ond na, edrychai ym myw fy llygaid gan daeru mai felly yr oedd raid i bethau fod. I'm bryd i, yr oedd y syniad yn wrthun o afresymol ; gwladwr syml anwybodus, nad anfonasai baragraff i newyddiadur erioed—hwnnw i ysgrifennu i'r Traethodydd. Ceisiais ymhob modd i ymesgusodi, a gwn y toddasai fy ngolwg druanaidd galon unrhyw ddyn arall, ond ni fennai dim arno ef. Tawsai pawb yn yr ystafell i wrando arnom. Tewais innau gan gywilydd pur, a gadewais iddo esbonio fy nistawrwydd fel cydsyniad, er mwyn imi gael dianc rywsut i'r awyr agored. Bychan fyddai dweud na fwynheais foddion cyhoeddus y dydd, gan gyfyngdra ysbryd a gofid caled. Ond y gofid hwnnw a'm gyrrodd i Drefeca y tro cyntaf, a bum yn y gafael, i fesur bychan, byth oddi ar hynny.
"Ymhen rhai blynyddau gwasgwyd arnaf gan hwn a'r llall i annerch cynulleidfaoedd ar Hanes Methodistiaeth y Sir. Cyffredin oedd y performance mi wn; a lled gyffredin hefyd oedd y gydnabyddiaeth, lle y byddai'r cyfryw beth. Nid unwaith y dywedodd fy mam wrth fy hwylio i gychwyn,' Pe bâut yn ennill pâr o esgidiau ni chwynwn i ddim.' Ond barnodd cyfeillion Gleiniant yn 1906, fod fy anerchiad yn werth dau bâr o esgidiau, a throis adref yn gryn gawr.
Mewn llythyr at gyfaill, edrydd am gymhelliad pellach:—
Cynhelid Cyfarfod Misol yn y Bont, gerllaw fy nghartref, tua Hydref 1904. Dyna'r pryd y deuthum i deimlo fy mod yn gyflawn aelod o'r Cyfarfod Misol. Dilyn o hirbell a wnawn. cyn hynny, o dan ddylanwad tybiaeth fod y colofnau yn gwgu arnaf. Y pryd hwnnw, trinid rhyw fater neu'i gilydd bron ym mhob Cyfarfod Misol, ac os deuai rhwystr ar ffordd yr agorwr i gyflawni ei orchwyl, yr oedd hawl gan y Swyddogion i geisio rhywun i lanw'r bwlch. Beth bynnag, methai rhywun â dod, a daeth llythyr oddi wrth yr Ysgrifennydd i geisio gennyf i gymryd ei le. Lled anfodlon oeddwn, ond ildiais i daerineb, ac nid edifarheais byth.
"Llafur y Tadau fel symbyliad i lafur gyda'r Deyrnas," oedd y mater a roddwyd iddo, a thraddododd anerchiad clir a gafaelgar, a barodd i arweinwyr yr Henaduriaeth synnu a sylweddoli bod gŵr yn eu mysg a oedd yn hyddysg yng nghyfrinion y gorffennol a chanddo ddawn i gyflwyno'i wybodaeth mewn modd swynol a meistrolgar. Anogodd yr Henaduriaeth ef i fyned i Drefeca a chasglu defnyddiau at ysgrifennu Hanes Methodistiaeth Trefaldwyn Uchaf.
Mewn canlyniad i'r anogaeth hon, a oedd mor gydnaws â'i ddiddordeb ef, dechreuodd ar waith neilltuol ei fywyd. Gan fod hin hafaidd 1905 wedi ei alluogi i gasglu'r cynhaeaf ar y fferm yn gynnar, aeth am wyliau i Landrindod. Oddi yno aeth i Drefeca gyda'i gyfaill, y Parch. J. D. Jones (Trefeglwys y pryd hwnnw), i fwrw golwg dros y llawysgrifau. Synnodd y Prifathro Owen Prys pan ddeallodd eu neges, ac edrychai braidd yn amheus wrth weled amaethwr gwledig yn dymuno gweled Llawysgrifau Howell Harris. Modd bynnag, daeth â sypyn i'r bwrdd, a dywedyd, Dyna i chwi fil o lythyrau; edrychwch beth sydd ynddynt. Ond pan ganfu graffter y lleygwr syml a'i rwyddineb yn dehongli'r llythyrau, agorodd y trysorau iddo, a mynnodd i'r ddau aros tan ei gronglwyd ef y noson honno. Yn lle troi adref drannoeth, fel y bwriadasai, arhosodd Richard Bennett yno am ychydig ddyddiau ymhellach, gan letya yn un o dai'r Terrace. Dychwelodd i'w gartref er mwyn trefnu ynglŷn â gwaith y fferm am y gaeaf, ac yna aeth yn ôl i Drefeca. "I ffwrdd a mi," meddai, ac nid edifarheais byth. Tua chanol mis Tachwedd, bu farw'r Parch. D. Lloyd Jones. Ergyd syfrdanol oedd honno i mi, a phe daethai yn gynt, gallasai ddrysu'r cyfan; ond yr oeddwn ormod yn y gafael erbyn hynny i fedru troi yn ôl. Bum yno hyd ddiwedd Mawrth, a gweithiais yn ddygn yn fy ffordd fy hun.
Yno hefyd y bu prif faes ei astudiaeth am flynyddoedd. Ai yno bob gaeaf i gopio'r Llawysgrifau ac i drefnu eu cynnwys. Y cyfarwydd yn unig a ŵyr faint o amser ac amynedd a llafur a ofynnai hyn. Ni ellir prisio chwaith yr aberth a olygai iddo. Talai gyflog i ddyn am gymryd ei le gyda gwaith y fferm. Ond trwy ei ddyfalbarhad, ei fanylder, a'i graffter, darganfu ffeithiau newydd, a chywirodd lawer o gamgymeriadau ynglŷn â hanes Howell Harris. Er enghraifft, darganfu brofion i Howell Harris fod yng Ngogledd Cymru ddwy flynedd yn gynharach nag y tybiasid o'r blaen. Fel enghraifft arall o'i graffter ac o'i wybodaeth fanwl am ddaearyddiaeth y wlad, gwelodd y dylid darllen cofnodiad yn un o'r dyddlyfrau, a ddehonglasid o'r blaen fel Go back 2 miles, yn Gro Fach 2 miles.
Yn ffrwyth i'w ymchwil, cyhoeddwyd llyfrau a erys yn safon ynglŷn â hanesiaeth y Diwygiad Methodistaidd yn y ddeunawfed ganrif. Yn 1909, ymddangosodd ei gyfrol gyntaf—"Blynyddoedd Cyntaf Methodistiaeth." Nid gormod y ganmoliaeth uchel a roddwyd i'r gyfrol gynhwysfawr a diddorol hon.
Yn 1929, cyhoeddodd yr Henaduriaeth ei ail gyfrol—"Methodistiaeth Trefaldwyn Uchaf. Cyfrol 1, 1738-52." Nodweddir y gyfrol hon eto gan drylwyredd yr ymchwil a chraffter y dadansoddi. Gwelir mai cyfnod byr o bedair blynedd ar ddeg a gynhwysa, a hyderid y dilynid hi gan gyfrolau eraill yn fuan. Parhaodd Mr. Bennett i gasglu ac i drefnu'r defnyddiau rhwng cyfnodau o lesgedd, ond gwelodd na allai orffen y gwaith yn ôl y cynllun a fwriadasai. Oherwydd hynny, cyflwynodd y llawysgrifau a gwplasai ynglŷn â hanes amryw o'r eglwysi i'r eglwysi hynny, a chyhoeddwyd y rhai a ganlyn eisoes, "Methodistiaeth Trefeglwys a'r Cylch" (1933); "Methodistiaeth Cemmaes" (1934); a "Methodistiaeth Caersws" (1937).
Tystia'r gwŷr hyffordd ym myd Hanesiaeth am werth cyfrolau Richard Bennett. Efe, yn ôl y diweddar Barch. M. H. Jones, oedd yr awdurdod pennaf ar Howell Harris a'i gyfnod. A meddai'r Athro R. T. Jenkins," Byth er pan ddechreuais weithio ar y ddeunawfed ganrif yng Nghymru y mae Richard Bennett wedi bod yn rhan hollol anhepgor o'r defnyddiau i mi, nes iddo yntau bron dyfu'n rhan o'r Diwygiad Methodistaidd yn fy ngolwg."
Ar Lwybrau Gwasanaeth:
Ar wahan i'w gyfraniad trwy ei lyfrau, bu'n gymwynaswr mawr mewn llawer cylch.
Bu o gynorthwy arbennig i Gymdeithas Hanes y Cyfundeb. Yr oedd yn faes wrth ei fodd. Bu'n ŵr deheulaw i Olygyddion y Cylchgrawn Hanes wrth gasglu defnyddiau iddo a chyfrannu llawer o'i waith ei hun.
"Bu'n hynod o garedig wrthyf," ebe'r Athro R. T. Jenkins, yn hael â'i wybodaeth. Ac yr oedd ganddo wybodaeth."
Ysgrifennodd gannoedd o lythyrau maith a manwl mewn atebiad i ymholiadau am hanes hwn a hwn a'r peth a'r peth. Rhoddes ei farn am gynnwys llawysgrifau haneswyr cyn eu cyhoeddi, a chywirodd lawer ar broflenni. Olrheiniodd achau teuluoedd, a thrafferthodd lawer i chwilio am ddyddiad eu genedigaeth i bersonau a geisiai'r blwydd-dâl henoed.
Gelwid ef yn fynych i annerch mewn cyfarfodydd dathlu yn Sir Drefaldwyn a Sir Faesyfed, nid yn unig yn ei enwad ei hun, ond hefyd gan eglwysi mewn cyfundebau eraill. Bu'n annerch ar Ddiwylliant y Tadau Methodistaidd yng Nghymdeithasfa Cerrigydrudion yn Haf, 1925, a thraddododd anerchiad "byw, gloyw a meistrolgar," yn ôl yr Adroddiad Swyddogol.
Yn 1935, blwyddyn dathlu deucanmlwyddiant yr enwad, fel arwydd o barch am wasanaeth ffyddlon, torrwyd ar y Rheolau Sefydlog gan yr Henaduriaeth, ac etholwyd ef a'r Parch. D. Cunllo Davies, M.A., i gyd lywyddu am y flwyddyn. Bu'r galwadau arno yn drwm a lluosog y flwyddyn honno. Er mewn cryn lesgedd, ufuddhaodd gyda'i hynawsedd arferol, a chofir yn hir am rai o'i anerchiadau. Yr oedd fel ysgrifennydd medrus yn dwyn allan o'i drysor bethau newydd a hen. Gwisgai ffeithiau sychion â newydd-deb rhyfedd. Yr oedd enw Richard Bennett ar raglen unrhyw gyfarfod yn sicrwydd am gynulliad lluosog ei nifer a bendithiol ei ansawdd.
Bu'n cyflawni'r cymwynasau hyn yn gyson ar hyd y blynyddoedd, gan aberthu llawer o'i amser i hynny. Llafur cariad ydoedd gan mwyaf, a diau i lawer fanteisio ar haelfrydigrwydd ei ysbryd a charedigrwydd ei natur, heb brotest o gwbl oddi wrtho ef. Y mae llawer yn nyled Richard Bennett.
Ar Lwybrau Duw:
Nid oes amheuaeth ym meddwl ei gyfeillion nad y llwybrau hyn oedd y rhai pwysicaf mewn bywyd i Richard Bennett. Yr oedd ei ddyhead am fod yn sant yn angerddolach na'i awydd i fod yn hanesydd da. Yr oedd wrth natur yn grefyddol iawn ei ysbryd, ond ymgysegrodd yn llwyr i Dduw yn ffrwyth argyhoeddiad dwys a gafodd pan oedd yn bur ieuanc. Aethai i Gyfarfod
Pregethu yn y Dylife, ac yno, wrth wrando ar y Parch. Ddr. David Saunders, ymagorodd ei enaid i'r tragwyddol. Wrth fyned adref, trôdd o'r neilltu i hen chwarel, a bu fel Jacob gynt mewn ymdrech â Duw, a gorchfygodd. Rhoddes y profiad hwn gyfeiriad pendant i'w fywyd, ac ymatebodd gymaint i'r ysbrydol nes bod ei gynnydd yn amlwg i bawb.
Derbyniasid ef yn gyflawn aelod yn 12 oed, dewiswyd ef yn athro yn yr Ysgol Sul yn 16 oed, ac etholwyd ef yn flaenor yn 26 oed. Cymhellwyd ef hefyd gan Morris Evans, hen flaenor duwiol yn yr eglwys i ymroddi i'r Weinidogaeth, ond gwrthod cydsynio a wnaeth. Wrth wrando arno'n annerch o bryd i bryd, gorfodid un i deimlo mai barn yr hen flaenor oedd yn gywir, oblegid yr oedd yn amlwg fod y nwyd bregethu yn gryf ynddo.
Ei gymeriad pur a'i ysbryd crefyddol, yn ogystal â'i ddoniau, a enillodd iddo'r arwyddion hyn o barch ac ymddiriedaeth gan y rhai a'i hadwaenai orau, ac yntau mor ieuanc.
Bu'n ddarllenwr mawr o'r Beibl, a myfyriai lawer ar ei wirioneddau. Yr oedd ei gynnwys at ei alwad bob amser mewn ymgom a gweddi, a brithid ei anerchiadau gan gymariaethau byw ac effeithiol o rannau mwyaf dieithr yr Hen Destament. Gair Duw mewn gwirionedd oedd y Beibl iddo ef.
Wrth rodio gyda Duw y dysgodd sut i rodio gyda dynion—yn esiampl ac yn gymwynaswr iddynt trwy lendid ei foes a gwerth ei wasanaeth. Bu'n llwyr-ymwrthodwr ar hyd ei fywyd, ni halogai ei wefusau â geiriau ofer, ac nid oedd swyn iddo mewn ysmygu. Yr oedd yn gyfaill pur, parod ei gymwynas, a'i ddynoliaeth gyfoethog a'i ledneisrwydd yn denu pawb i ymserchu ynddo.
Un yn byw i'r pethau uchaf ydoedd, yn ostyngedig, ac yn hynod o amddifad o hunan-ymffrost a hunan-hyder. Oherwydd hyn, tueddai i fod yn ddigalon weithiau. Ond praw o'i fawredd oedd hyd yn oed ei dristwch,—tristwch y sant yn methu â'i weled ei hun yn ddigon o sant. Gofidiai hefyd oherwydd prinder diddordeb y genhedlaeth hon yn hanes a thraddodiadau'r gorffennol. Disgwyliasai weled deffroad ysbrydol yn ffrwyth dathlu deucanmlwyddiant y Cyfundeb, a mawr fu ei siom. Nid oedd yn bruddglwyfus wrth natur, ond gwyddai am dristwch enaid o weled esgymuno Duw o'i le dyladwy ym mywyd dyn.
Diweddwn yr ysgrif hon gyda'r darlun cywir iawn ohono a geir yng ngeiriau un o'i gyn-weinidogion, y Parch. J. T. Jones, B.A., B.D.,—" Nid amheuai neb a adwaenai Mr. Bennett nad oedd yn Gristion yn ystyr y Testament Newydd i'r gair. Bu fyw ar lefel uchel drwy ei fywyd, a gwasanaethodd y pethau uchaf. Meddai ar brofiad diamheuol o waith gras ar ei ysbryd, a sychedai am fod yn fwy pur, ac fe âi'r Arglwydd Iesu yn uwch yn ei olwg yn barhaus. Mewn llythyr ataf, adeg dathlu Deucanmlwyddiant y Diwygiad Methodistaidd, fe ddatguddia beth o gyfrinach ei ysbryd, a gresyn fyddai cadw'r fath brofiad yn guddiedig."
Dymuniad fy nghalon ar fy rhan fy hun ac eraill yw ar i Iesu gael y lle gorau yn y llety; a gobeithio y cymerir pobl y Dathliad i gyd i Fynydd y Gweddnewidiad i'w weled yn ei ddillad gorau. "Ffarwel, ffarwel bob eilun mwy fyddai'r gân wedyn, oblegid diwedd stori'r mynydd hwnnw yw— Ac ni welsant neb ond yr Iesu yn unig." Gwyn fyd na wawriai'r bore . . . O! na fedyddid ni â'i ysbryd rhag inni fyned yn swp o bethau bach hunanol, na welsom erioed neb mwy na ni ein hunain. Y superiority complex yw'r mwyaf peryglus o lawer ym mywyd crefydd . . Ni bum erioed yn disgwyl mor gryf am fendith ag yr wyf yn awr. Y mae ambell adnod yn diferu brasder ar fy ysbryd, oni thwyllir fi. Dyma'r diwethaf," Efe a'm gogonedda i, canys efe a gymer o'r eiddof, ac a'i mynega i chwi." yw ystyr hon? Ai tybed fod yr Iesu mawr yn ystyried nad yw ei ogoneddiad yn gyflawn nes iddo'n cael ni i well adnabyddiaeth ohono? Nid rhywbeth rhwng y Personau Dwyfol a'i gilydd yn unig yw'r gogoneddiad i fod felly. Nid yw Ef yn fodlon ein cau ni allan. Bendigedig fo Ei enw byth ac yn dragywydd.'
Dyna Richard Bennett, y Cristion cywir ac aeddfed, a gwyn ei fyd."
Diwedd y Daith:
Gwelwyd arwyddion amlwg ers cryn amser fod ei nerth yn pallu, a gorfodwyd ef gan lesgedd i arafu yn y blynyddoedd diwethaf. Llafuriasai yn galed, a threthodd lawer ar ei iechyd a'i ynni ar hyd y blynyddoedd. Cwynai am ei wendid mewn llythyr at gyfaill," Esgusodwch wendidau henaint. Bu gennyf gof gweddol unwaith, ond y mae wedi fy ngadael bron yn hollol, a chyflym wanhau yw hanes y cyneddfau eraill hefyd."
Gofelid yn dyner amdano gan ei chwaer, gweddw'r diweddar Barch. R. W. Hughes, Bangor, gyda'r hon y cartrefai ym Modwnog, Caersws. Yno y bu farw'n orfoleddus ei ysbryd ddydd Gwener, Awst 13, 1937, yn 76 mlwydd oed.
Amlygwyd syniad pobl Maldwyn amdano gan faint y dyrfa alarus a ymgasglodd i'w angladd y Llun canlynol i hebrwng ei weddillion i fynwent Llawryglyn.
YSGRIFAU AR RICHARD BENNETT
Y Drysorfa, Ionawr, 1929. Gan y Parch. S. O. Tudor, B.A., B.D., Gaerwen
Montgomeryshire Express, Aug. 21, 1937.
Montgomery County Times, Aug. 21, 1937.
Y Goleuad, Awst 25, 1937. Gan y Parch. J. T. Jones, B.A., B.D., Southport.
Y Goleuad, Medi 1, 1937. Gan y Parch. R. W. Jones, Aberangell.
Cylchgrawn Hanes, Rhag. 1937 Gan y Parch. D. J. Eurfyl Jones, Llanidloes.
Y Droell Fechan, Mawrth, 1938. Gan y Parch. Edward Evans, Towyn.
Y Drysorfa, Mai a Gorff. 1939. Gan Mr. Ed. Jones, Y Castell, Llanrhaiadr-ym-Mochnant.
Y Llenor, Gaeaf, 1939. Gan yr Athro R. T. Jenkins.