Cymru Fu/Owen Glyndwr
| ← Gwrtheyrn | Cymru Fu Owen Glyndwr gan Isaac Foulkes Owen Glyndwr |
Mab ab Mathonwy → |
OWEN GLYNDWR.
(Bywgraffiad.)
Rai misoedd yn ol, cafodd ysgrifenydd y llinellau hyn y pleser o weled un o gastellydd godidocaf Cymru — y CYMRU FU hyny sydd fel hen bensioners methiantus yn llefaru wrth y Cymru Sydd am lafur, dewrder, a bywyd trallodus ein hynafiaid. Gelwid y castell hwn yn y dyddiau gynt y " Castell Coch yn Ngwernfor." Y mae ei adfeilion yn sefyll ar waelod un o'r dyffrynau prydferthaf yn Mhrydain; ac oddeutu'r adfeilion y mae palas tywysogaidd wedi ei adeiladu. Wrth grwydro hyd wahanol neuaddau y palas, arweinid ni i wyddfod dodrefn henafol ac arluniau gwerthfawr. Gwelsom arlun Catrin o'r Berain, yr hon a flodeuai yn yr 16eg ganrif; y fenyw brydweddol a briodwyd bedair gwaith gyda'r pedwar boneddwr boneddigeiddiaf sangodd erioed ar weirglodd-dir Clwyd. Clywsoch, mae yn ddiamheu, am Morys Wyn, brawd yr enwog Syr John Wyn o Wydir, yn cyfarch Catrin ar ei dychweliad o angladd ei gwr cyntaf, ac wrth sylwi ar ei hymddygiad siriol, yn anturio gofyn iddi am ei llaw, ac iddi hithau ei nacau am y rheswm o'i bod wedi ei haddaw i Syr Risiart Clough ar y ffordd i'r angladd; ond, yn rhoddi ei gair, os byth y byddai ei llaw yn rhydd drachefn, y cai Morys Wyn y cynygiad cyntaf arni. Fel y mae chwithaf adrodd, bu Syr Risiart, ei hail wr, farw, a Morys Wyn oedd ei thrydydd. Ar y pared gyferbyn, dacw ddarlun Syr Huw Myddleton, y peirianydd enwog; ac wrth ei ochr arlun y Cadben Wm. Myddleton (Gwilym Canoldref), y bardd. Yr oedd chwe' brawd o'r Myddletoniaid hyn, a'r chwech yn dalentog a gwladgar i'r gen — gwynfyd pe byddai mwy o son amdanynt yn mysg eu cenedl, a mwy o'u cenedl ar eu delw.
Ond yr hyn â'n dênodd i'r Castell y bore hwnw oedd chwilfrydedd i weled arfwisg Owen Glyndwr. Buom yn syllu arni yn nhymor hafaidd bachgenoed, ond rywfodd yr oedd awydd ynom am ei gweled eilwaith. Y pryd hwnw safai mewn arfdy hir, llawn o waywffyn, cleddyfau, peisarfau, a chywrain-bethau henafol eraill; eithr yr arfwisgoeddy gwrthrych mwyaf dyddorol o'r cwbl. Yno yr ydoedd yn amgylchu rhyw sylwedd annhyblyg, gan arddangos ei meddianydd dewr gynt fel gwr tâl, lluniaidd, a hardd anarferol. Erbyn ymholi am yr Arfdy Hir, cawsom ei fod wedi ei gau, a'i holl drysorau dyddorol "wedi eu chwalu yma ac acw hyd y palas. Yr oedd yr Arfwisg wedi ei symud i'r Servants' Hall, lle y gwelais hi y bore hwnw uwchlaw y tân, ac wrth syllu arni yr oedd fy ngwaed Cymreig yn berwi. Dacw hi yn ei chrwcwd — yn wârgam a gârgam— ar fantell y simnai, a nen yr ystafell yn rhy isel i'w ffurf fawreddog allu sefyll yn syth, ac yn dangos Glyndwr allan fel rhyw gorach crebachlyd, afluniaidd, ac anhardd. Rhedodd fy meddwl at drais Offa, a lorwerth, a mân-arglwyddi Normanaidd y Cyffiniau, a gwelwn halogiad yr Arfwisg hon yn cynrychioli eu holl esgelerderau — yr yspryd o daro'r gwan a diystyru bedd gelyn. O, Gedeon dy genedl! pwy feiddiasai anffurfio dy arfwisg pan y gwisgid hi gan y dewr a'r beiddgar Owen! Cawsai y cyfryw deimlo pwys dy ddwrn a blaen dy ddagr. Eithr dyma derfyn pob rhwysg a mawredd bydol. Pan ddarfyddo bywyd, y mae'r corph a'i addurniadau mewn perygl; a phan rydo'r cledd, y mae gelyn gerllaw.
Ganwyd Owen Glyndwr, yn ol rhai awduron, ar yr '28ain o Fai, 1349. Hynodid y flwyddyn hono, meddant, gan bla dinystriol iawn trosEwrop oll; a'r noson y ganwyd ef gan ystorm ddychrynllyd, a chan olygfeydd annaearol, megys ceffylau ei dad yn yr ystablau at eu tôrau mewn gwaed, yr hyn oedd yn rhagarwyddo ei fywyd rhyfelgar a gwaedlyd. Y mae Shakespeare, yn Harri IV, yn gwneud defnydd tarawiadol o'r traddodiad hwn. Gesyd y geiriau canlynol yn ngenau ein harwr pan yn ymdderu gyda Hotspur: —
| “ |
|
” |
Er mai wrth y cyfenw " Glyndwr' " yr adwaenir Owen yn bresenol, ei enw teuluaidd oedd Fychan; neu yn ol yr hen ddull Cymreig, Owen ab Gruffydd Fychan. Talfynad ydyw Glyndwr o'r gair Glyndyfrdwy; ac yn ol y dull Seisnig, gelwid ef Argìwydd Glyndyfrdwy. Un o'r Fychaniaid hyn oedd Myfanwy Fychan, "rhian nodedig am ei phrydferthwch," yr hon a flodeuai tua diwedd y 14eg ganrif, ac arwres rhiangerddi swynol Eisteddfod fythgofiadwy Llangollen.
Dygwyd Owen i fynu yn gyfreithiwr, a chyrhaeddodd y radd o Dadleuydd (barrister). Pa fodd bynag, nid yn y llinell hono yr oedd ei uchelgais ef yn gorwedd; torodd ei dueddiadau naturiol yn fuan tros ben ei addysg a'i ddygiad i fynu. Yn swn arfau rhyfel yr oedd ei anian ryfelgar ef yn cael boddhad. Newidiodd y wig am y llurig, a'r ysgrifbin am y cledd; a brwydrau y pin a'r tafod, am frwydau y pen a'r gewynau. Ymunodd â byddin Risiart ll, a gwasanaethai fel cadben yn y fyddin hono yn yr Iwerddon yn y flwyddyn 1394. Sylwodd y brenin ar ei degwch a'i wroldeb, ac etholodd ef yn im o'i warchlu; wedi hyny llanwodd y swydd o Ystafellydd i'w Fawrhydi. Gwnaed ef hefyd yn Farchog, canys yn y cyngaws cyfreithiol rhwng Richard le Scrope a Syr Robert de Grosvenor, daw yn mlaen fel tyst tan yr enw Syr Owen de Glendore, Mae yn ddiamheu ei fod mewn ffafr uchel gyda'r brenin Risiart; er mai brenin afradlon diofal ydoedd, a chostiodd hyny iddo yn y diwedd ei goron a'i ryddid. Tra yr oedd efe yn gostegu gwrthryfel yn yr Iwerddon, Harri Bolingbroke, ei gefnder, o dir ei alltud- iaeth — Ffrainc, a laniodd yn swydd Yorc gyda thriugain o ddilynwyr, ac ymdyrodd y Saeson tan ei faner. Pan glybu y brenin am hyn, efe a brysurodd tuag adref; glaniodd yn Aberdaugleddyf; ond yr oedd serch ei ddeiliaid wedi cilio; bu yn crwydro o'r naill fan i'r llall yn Nghymru, gan ymlechu yn ei hamddiffynfeydd, hyd oni ddaliwyd ef yn y diwedd gan ei wrthwynebydd yn Nghastell Fflint, ac y darbwyllwyd ef i roddi ei goron i fynu. Yr oedd Owen gyda'r brenin pan gymerwyd ef, ac wrth ddychwelyd i'w arglwyddiaeth, ysgarwyd ef a breninoliaeth Lloegr am byth— o hyn allan meddyliai am dani i'w chashau; ac ni chyfarfyddodd mwyach â hi. ond fel gelyn diymwad a gwrthwynebydd dewr ac anorchfygol.
Ni a'i dilynwn i Lyndyfrdwy, neu yn hytrach i Sycharth, yn nyffryn Llansilin, canys yno yr oedd ei balas arosol, a chanddo etifeddiaeth yno yn ogystal ag ar lanau'r Dyfrdwy. Dywedir dad oedd ei etifeddiaethau oll nemawr llai na deugain milldir ysgwâr. Treuliodd dair neu bedair blynedd mewn dinodedd yn Sycharth, yn nghanol ei gydwladwyr a'i denantiaid, yn croesawu beirdd a chy- feillion, ac yn mwynhau holl ddyddanwch y boneddwr gwledig. Yn yr amser hwnw arferai'r boneddwr Cymreig gynal ei fardd fel y cynaliai'r Sais a'r Ffrancwr, yn yr Oesoedd Canol, eu ffwl. Gwaith y beirdd hyn oedd cadw achau eu noddwyr, cyfansoddi mawlgerddi iddynt, a dyfyru yn eu gwleddoedd; pan fyddai heddwch, adloni oriau hamddenol — pan fyddai rhyfel, cyffroi teimladau rhyfelgar a digofus. Yr oedd "Bardd y Teulu" yn cael bywiolaeth gysurus ac anrhydeddus, ac ystynd palas y boneddwr Cymreig yn fyr o'i addurn arbenig os yn amddifad o fardd. Dyna paham yr oedd yr awen Gymreig yn blaguro ac yn blodeuo tra yr oedd llwydrew gauafol yn gordoi y gweddill o awenyddiaeth Ewrop. Yr oedd gan Arglwydd Glyndyfrdwy ychwaneg nag un bardd, eithr yr enwocaf ohonynt oedd Iolo Goch. Gellid meddwl mai "canu ar ei fwyd ei hun" yr oedd Iolo, o serch at Glyndwr yn bersonol, a chariad at ei achos; canys yr oedd ganddo etifeddiaeth ar ei elw ei hun yn Nyffryn Clwyd, a elwid y Llechryd. Rhestrir ef yn mhlith goreuon beirdd ein gwlad; a diamheu fod ganddo law fawr yn nygiad y rhyfel oddiamgylch, ac yn ngosodiad Owen yn flaenor arno. Gwelir pedwar cywydd o'i waith yn Ngorchestion Beirdd Cymru yn dal cysylltiad â'n harwr. Yn un ohonyut ceir dysgrifiad o Sycharth, ac oddiwrth y dysgrifiad hwnw gellir tybied ei fod yn lle ardderchog iawn — amgylchid y palas gan ddyfr-ffos, tros pa un yr oedd pont-lusg, gan ei. wneud yn amddiffynfa yn ol dull yr oesau hyny. Yr oedd iddo naw neuadd, a naw wardrob yn perthyn i bob' un, a chydmarai y bardd hwynt o ran gwerthfawredd eu cynwysiad i siopau costus Llundain. Perthynai i'r palas berllan a gwinllan; parciau ceirw a cwningod; dolydd gwair a meusydd cywair; melin deg a cholomendy hardd; pysgodlyn, ac ynddo benhwyaid a gwyniaid; seler lawn o ffrwyth y brag a'r winwydden; pabell o bwrpas i groesawu beirdd a chyfeillion, a phob danteithion yn ac oddeutu Sycharth at wasanaeth eu bwrdd. Yna ceir molawd deulu arglwydd hael y lle dedwydd: —
| “ |
|
” |
Ond y mae Sycharth erbyn hyn wedi newid. Pan ymwelodd Mr. George Borrow â'r ardal, dair blynedd yn ol, nid oedd yn aros o Sycharth ond y bryn ar ba un yr adeiladwyd ef; a chraith y ddyfr-ffos heb ei ddileu eto oddiar ei ael. Y mae llwyn o goed gerllaw lle bydd y gwynt ar brydiau yn sturmantu ei alarnad "adgof uwch angof," a elwir llwyn Sycharth; a phentref bychan islaw yn parhau i drosglwyddo yr enw Sycharth i'r dyfodiant. Y mae'r afonig oedd yn cyflenwi'r ddyfr-ffos, ac yn troi olwynion y felin, yn parhau i redeg; ond glaswellt a orchuddia lawr y neuaddau, lle bu'r gân, y ddawns, a'r llawenydd. Gan mai coed oedd defnydd y palas hwn, ymddengys iddo gael ei losgi yn lludw, gan elynion ei berchenog, cyn diwedd y gwrthryfel, ac na wnaeth neb gais byth drachefn at ei ailadeiladu.
Y "wraig oreu o'r gwragedd " oedd Margaret, merch i Syr Dafydd Hanmer, o Sir Fflint, marchog o gread Risiart II., ac un o farnwyr mainc y brenin hwnw. Cymerodd y briodas hon le yn y flwyddyn 1383, ac ohoni bu chwech o feibion, dywedir, a phump o ferched. Bu ei feibion yn gwasanaethu fel swyddogion yn ei fyddin; a dywed Mr. Browne-Willis, yn Hanes Eglwys Cadeiriol Llanelwy, eu bod ar farwolaeth eu tad wedi ffoi i'r Iwerddon; i un o honynt ymsefydlu yn Dublin, tan yr enw Baulf, neu y cryf, a'i fod yn hynafiad i deulu anrhydeddus yn y ddinas hono. Priododd y merched i deuluoedd parchus. Isabella, yr henaf, a briodes Adda ab lorwerth Ddu; Alis, yr ail, Syr John Scudamore o Ewyas, yn sir Hereford; Janet, y drydedd, John Croft, o Gastell Croft, yn yr un sir; Margaret,yr ieuengaf, Roger Monnington, o sir Hereford, ar derfynau Brycheiniog; Jane, Arglwydd Grey, o Ruthyn, ar ol ei ryddhau o garchar gan ei thad. Yr oedd y priodasau hyn yn bwysig, gan fod dylanwad gwladol Owen yn ymledu gyda phob un ohonynt; ac yr oedd ei feibion yn nghyfraith o blith tir-feddianwyr mwyaf y Cyffiniau — dosbarth tra defnyddiol yn nwylaw unrhyw benaeth gwrthryfelgar Cymreig.
Wele ni wedi dwyn ein harwr a'i amgylchiadau, yn ei ddinodedd, mewn cymhariaeth, hyd derfyn y 14eg ganrif, ac hyd at geulan y gwrthryfel; ond cyn y gellir iawn ddeall nodwedd y dyn, rhaid deall nodwedd ei oes. Er fod 120 mlynedd er pan gollasai'r genedl ei rhyddid, nid oedd awydd cysegredig am ryddid wedi diffodd yn ei phlith erbyn dyddiau Owen. Ỳn ystod y cyfnod hwn, ymdrechasant amryw weithiau fwrw ymaith iau eu gorthrymwyr. Rhys ab Meredydd a godes mewn gwrthryfel yn y Deheubarth, ac a barodd llawer o helbul a thrafferth i'r brenin cyn y gallesid ei ddarostwng. Drachefn, bu codiad cyngreiriol rhwng Malgwyn Fychan.yn Mhenfro a Cheredigion; Morgan, yn Morganwg; a Madawg, mab ordderch i Llywelyn, yn Ngwynedd. Acchlysur y chwildroad hwn oedd gwaith y brenin lorwerth yn gosod treth o bumthegfed ran ar eiddo y Cymry, er mwyn cael arian i ddwyn yn mlaen ei ryfeloedd. Daliwyd Malgwyn, a chrogwyd ef yn Hereford; diweddodd wbwb Morgan mewn cytundeb heddychol; ond yr eiddo Madog oedd yn wydnach ac anhawddach ei ddarostwng. Gorfu i'r brenin ddyfod yn bersonol i Gymru i arwain ei fyddinoedd; teithiodd mor bell a Chonwy, lle y bu agos iddo ef a'i luoedd newynu i farwolaeth oherwydd prinder ymborth, llifogydd yr afon, a gwyliadwriaeth ddyfal y Cymry arnynt. Pa fodd bynag, Madawg a ddaliwyd, ac a ddygpwyd i'r Twr Gwyn, lle y carcharwyd ef am y gweddill o'i oes. Gelwid y trydydd codiad "Gwrthryfel Llywelyn Bren." Brodor o Forganwg oedd Mr. Pren; a bu ei ryfel yn effeithiol i dori rhai o lyffetheiriau y Cymry. Bu agos i ni gael un arall i'w gofrestru, sef rhyfel Syr Gruffydd Llwyd; ond rhwysg byr a gafodd y cynhwrf hwnw, canys daliwyd Syr Gruffydd, carcharwydef yn Nghastell Rhuddlan. ac yn y diwedd torwyd ei ben. Cenedl orchfygiedig oeddynt, balch a dewr, yn gwingo yn erbyn symbylau eu gorthrechwyr, a symbylau digon celyd ac anhawdd eu' goddef. Estroniaid a Chymry anwladgar oedd yn llanw yr holl swyddi buddfawr gwladol; ac er i'r cyfryw wrth weinyddu eu swyddau ymddwyn yn y dull mwyaf tyner, eto camddeonglyd eu gweithredoedd goreu naill âi yn ddirmyg neu yn ddichell Y werin bobl oeddynt wedi cynefino cymaint â chaledfyd rhyfel, fel mai mewn rhyfel, ac nid heddwch, yr oedd eu hanian hwy yn cael boddhad; a chyda'u casineb greddfol at y Sais, a'r casineb hwnw yn cael ei ffrwyno gan heddwch gormesol, bywyd trallodus i'r eithaf a arweinient. Diddymddwyd hefyd gyfreithiau cynhenid y wlad, a gosodwyd y rhai Seisnig yn eu lle; at ba rai yr ychwanegwyd erthyglau trymion, gyda'r bwriad o gospi rhyw ddosparthiadau neillduol o'r Cymry, a dileu hen arferion o natur elynol i'r Saeson. Nid oedd y Cymry i ddwyn unrhyw arfau i'r farchnad drefydd, ffeiriau, nac eglwysydd, tan gosp o golli y cyfryw arfau, a chael eu carcharu am dros flwyddyn. Nid oedd y Cymry i feddu tiroedd o fewn trefydd bwrdeisiol Seisnig, tan y perygl o golli y cyfryw diroedd. Nid oedd hawl gan y Cymro i ddwyn ond un mab i fynu mewn urddau eglwysig. Nid oedd unrhyw Gymro i letya dyeithr-ddyn yn hŵy nag un noson, oddieithr y byddai yn atebol a'm weithredoedd y cyfryw ddyn. Nid oedd yn gyfreithlon i'r Cymry wneud cytundeb âm dai a thiroedd, ond am yr yspaid o bedair blynedd, tan y perygl o golli y tiroedd hyny. "Nid oedd i'r Gwestyr a'r Beirdd, a'r Prydyddion, a dynion segur a chrwydrol, y rhai geisiant y gynaliaeth drethol a elwir Cymhortha, gael eu goddef a'u porthi yn y wlad,rhag trwy eu henllibau a'u celwyddau y cyffroant y bobl i ddrwg, ac y gorthrymant y bobl efo'u trethiadau."
Odditan y deddfau a'r mân ormesau hyn yr oedd teimladau gwrthryfelgar yn byw ac yn cynud; nid oedd eisiau ond y llaw gymhwys ddylanwadol i'w cyfarwyddo, a dyna eu holl adnoddau rhyfelgar at ei gwasanaeth. Yr oedd y cymhwysder a'r dylanwad hwnw yn cydgyfarfod yn Owen Glyndwr — yn hanu o deuluoedd breiniol, teithi bwysig gan genedl mor hoff o hynafiaeth â chenedl y Cymry; yn ddysgedig, mor ddysgedig nes y tybiai ei gydoeswyr, yn Saeson a Chymry, ei fod mewn cyfrinach gyda'r yspryd drwg; yn gyfoethog, yn ddewr, ac yn wladgarol. Yr unig , beth diffygiol ganddo oedd rhyw achos uniongyrchol i gymeryd blaenoriaeth yr ysprydoedd digofus hyn; ac nid hir y bu'r diffyg hwnw heb ei lanw.
Rhwng Rhuthyn a Glyndyfrdwy, safai darn bychan o dir, o feddiant amheus, a elwid y Croesau; ac yr oedd Reginald de Grey arglwydd Rhuthyn, ac arglwydd Glyn dyfrdwy yn ei hawlio. Bu cynghaws cyfreithiol rhyngddynt yn ei gylch yn nheyrnasiad y brenin Risiart, a thrwy fod Owen mewn ffafr gyda'r fainc y pryd hwnw, efe a gariodd y dydd. Pan esgynodd Harri i'r orsedd, Reginald a adnewyddodd y cyngaws; enillodd, a chymerodd feddiant cyfreithlon o'r darn tir. Gwelai Owen fod y rhôd yn dechreu troi yn ei erbyn; a'i anffafriaeth yn y llys yn dechreu ysu ei etifeddiaeth. Yna apeliodd trwy ddeiseb at y Senedd, gan ddisgwyl cael gwrandawiad yno, ond byddar oedd hono i'w gais a diystyr o'i ddeiseb. 'Cynhyrodd hyn oll lidiowgrwydd ei enaid. Chwanegwyd yn fuan at y sarhad hwn gamwri arall. Yr oedd Harri yn darparu ymgyrch yn erbyn y Scotiaid, a gwysiodd Owen, yn mhlith barwniaid eraill, i ddarpar gwyr ac ymuno gyda'i fyddin ef. Ymddiriedwyd trosglwyddo yr ŵys hon i de Grey, yn hwn, yn fradwdus, a'i cadwodd hyd onid oedd yn rhy hwyr i Owen allu ufuddhau i'w gofyniadau. Priodolodd y brenin ei anufudd-dod i deyrn-fradwriaeth, a rhoddodd ganiatad i Grey i atafaelu ei feddianau; a chan fod dial yn felys ganddo, buan iawn y dechreuodd hwnw ar y gwaith. Yr oedd John Trevor, esgob Llanelwy, yn rhagweled y distryw, ac efe a anogodd y llywodraeth i gymeryd pwyll, a mabwysiadu moddion mwy heddychol; gan ei sicrhau nad oedd Owen fel gelyn iw ddibrisio, ac y byddai i'r holl genedl ei gefnogi mewn gwrthryfel. Ond gwawdiwyd y bygythiad, a diystyrwyd y cynghor, gan haeru nad oedd fawr berygl oddiwrth rhyw -werinos traed-noethion anwybodus felly.
Erbyn hyn.yr oedd cymylau rhyfel yn prysur ymgasglu. Y beirdd yn goraian molawdiau Owen; y brudwyr yn prophwydo mai efe oedd gwaredydd ei genedl rhag trais yr estron, ac yn dyfynu rhanau o Brophioydoliaeth yr hen Fyrddin Ddewin, gan eu dehongli mai GÍyndwr oedd y "Ddraig Goch,"oedd i ail ddyrchafu hil Gomer yn ben yr Ynys hon, a gwisgo coron Prydain. Yr oedd teimladau y bobl yn dadebru, a'u calonau ar dân am ddial cam eu cydwladwr ar eu caseion. Credent fod gwawrddydd eu rhyddid ar dori; a llwyr waredigaeth eu hynys oddiwrth eillion gormesol gerllaw. Yr oedd y wlad benbwygilydd yn oddaith am ryfel; a thafodau gelynion Owen yn glynu "wrth daflod eu genau — ni feiddient yngan gair yn erbyn y teimlad brwdfrydig hwn. Cam Owen, a'r modd i'w ddial, oeddynt destynau ymddiddan arglwydd wrth arglwydd, a gwladwr wrth wladwr— hyd y prif-ffyrdd a'r meusydd, ac ar yr aelwyd gysegredig fynyddig.
Erbyn canol haf y flwyddyn 1400, wele Owen a thua phedair mil o ddilynwyr, tan arfau, yn cynwys y gwlad- garwyr mwyaf aiddgar, a'r sawl ag yr oedd ganddynt rhyw gam neillduol i'w ddial ar y gelynion, ac edmygwyr a Ffyddloniaid personol y penaeth dewrgalon ei hun. Cymerasant feddiant o eiddo cyfagos ei arch-elyn, Reginald de Grey. Dyna eu gweithred gyntaf, a'r dull hwn a gymerasant i gyhoeddi rhyfel. Mae yn ddiddadl fod y Saeson wedi cadw llygad gwyliadwrus ar eu parotoadau, ac yn hysbys o'u holl ysgogiadau; canys danfonodd y brenin yr arglwyddi Talbot a Grey, gyda byddin luosog, y rhai a ddisgynasant mor ddisymwth ar amddiffynfa ein harwr, fel y bu agos iawn iddynt ei ddal, a damwain a roddodd gyfle cul iddo ddianc i'r coedwigoedd. Nid rhyw ddechreuad calonog ar ryfelgyrch oedd tro fel hwn; ond nid gwr i ddigaloni oherwydd un anffawd oedd Owen Glyndwr. Cynullodd fyddin gryfach nag o'r blaen, ac wedi i hono ei gyhoeddi yn Dywysog Cymru, ymdeithiasant tua Rhuthyn. Cyrhaeddasant ar yr 20fed o Fedi, a chynhelid ffair yno ar pryd; ymosodasant yn ebrwydd, gan gymeryd meddiant o'r eiddo, ac yn y diwedd llosgi y lle yn domen o ludw.
Èrbyn canol haf y äwyddyn 1400, wele O'wen a thua phedair mil o ddilynwyr, tan arfau, yn cynwj's y gwlad- garwyr mwyaf aiddgar, a'r sawl ag yr oedd ganddynt rhyw gam neiUduol i'w ddial ar y gelynion, ac edmygwyr a fiFyddloniaid personol y penaeth dewrgalon ei hun. Cym-' erasant feddiant o eiddo cyfagos ei arch-elyn, Eeginal'd de Grey. Dyna eu gweithred gyntaf, a'r duíl hwn a gymer- asant i gyhoeddi rhyfel. Mae yn ddiddadl fod y Saeson wedi cadw llygad gwyliadwrus ar eu parotoadau, ac yn hysbys o'u hoU ysgogiadau ; canys danfonodd y brenin yr arglwyddi Talbot a Grey, gyda byddin luosog, y rhai a ddisgynasant mor ddisymwth ar amddiöynfa ein harwr, fel y bu agos lawn iddynt ei ddal, a damwain a roddodd gyfle cul iddo ddianc i'r coedwigoedd. Nid rhyw ddechr- euad calonog ar ryfelgyrch oedd tro fel hwn ; ond nid gwr i ddigaloni oherwydd un anfí'awd oedd Owen Glyndwr. Cynullodd fyddin gryfach nag o'r blaen, acwedi ihonoei gyhoeddi yn Dyu-ijsog Cymru, ymdeithiasant tua Ehuthyn. Cyrhaeddasant ar p- 2Öfed o Fedi, a chynhelid ífair yno ar pryd ; ymosodasaut yn ebrwydd, gan gymeryd meddiant o'r eiddo, ac yn y diwedd Uosgi y lle yn domen o ludw. Yna efe a ymgiliodd i'w gaer cadarn gerllaw Corwen, o'r enw Caer Drewyn.
Pan ganfu Harri fod rhybudd prydlon Esgob Llanelwy yn debyg o gael ei wirio, efe a benderfynodd roddi ei droed breiniol ei hun ar fflam y gwrthryfel. Teithiodd i Gymru gyda phob brys, ymwthiodd mor bell â Llanfaes, yn Mon, lle yr oedd mynachdŷ enwog y pryd hwnw, a'i fynachod yn bleidwyr gwresog i achos Owen; ond yr oedd y fflam yn rhy gref, llosgwyd y troed breiniol wrth geisio diffodd yr oddaith; ac wedi rhoddi rhai o'r mynachod truain hyn i farwolaeth, a dwyn eraill ohonynt yn garcharorion, gorfu iddo ddychwelyd i'w wlad yn waglaw a siomedig. Ni chafodd gymaint ag unwaith y cyfleusdra o frwydr gydag Owen, gan ei fod ef yn rhy gall i anturio ei fyddin fechan yn erbyn 25,000 o wyr y brenin, cynefin â dwyn arfau. Creigiau anhygyrch Eryri a'i castellent; a thra byddai gwyr y brenin mewn llaid a thrallod yn croesi yr afon Gonwy, gallasai Owen sefyll yn eu golwg ar y Penmaenmawr, a rhoddi her i'w holl wrthwynebwyr.
Ar yr 8fed o Dachwedd, gwnaeth y brenin anrheg i'w frawd John, iarll Somerset, o holl etifeddiaethau Glyndwr yn Ngogledd a Deheudir Cymru; ond ni buasai waeth. iddo mo'r llawer ei anrhegu â'r blaned Sadwrn, gan fod dylanwad eu meddianydd mor fawr y pryd hwnw, fel mai efe mewn gwirionedd oedd brenin Cymru — "Rhoi'r croen cyn dal y llew." Gwelodd y brenin nad oedd bygythion a moddion gorfod yn debyg o genedlu heddwch; ac o ganlyniad, cynygiodd delerau heddychol, sef maddeuant cyflawn i'r sawl a dalent warogaeth i'w fab, yn Ngaerlleon Gawr. Y Cymry a'i hatebasant, nad oedd heddwch gyda thrais; a'u bod wedi tynu eu cleddyfau, ac wedi colli eu gweiniau.
Felly y terfynodd y flwyddyn gyntaf yn hanes nodedig y rhyfelawd gwydn hwn.
1401
Ni ddigwyddodd dim pwysig yn ystod haner cyntaf y flwyddyn hon. Yr oedd Owen, er yn ddystaw, yn prysur gasglu nerth; tra yr oedd doethineb yn peri i'r brenin ei adael yn llonydd, gan fod ganddo ef lawer o bynciau eraill trymion yn hawlio ei sylw. Yr oedd ei sefyllfa annghyfeillgar gyda brenin Ffrainc, ei deitlau egwain i'r orsedd, a'r ffaith fod llawer yn ymgilio oddiwrtho, tan edifeirwch oherwydd iddynt droi eu cefnau ar y brenin diweddaf, yn bynciau a wasgent yn drwm ar ei feddwl; ac er mwyn bod yn gyfleus ar gyfer unrhyw anhap, arosodd am fisoedd yn Worcester — yn nghanol ei deyrnas. Ei unig weithred tuag at Gymru oedd caniatau pardwn i bawb a'i ceisent, oddieithr Gwilym a Rhys ab Tudur, a'r sawl oeddynt eisoes yn ngharchar.
Yr haf hwn, Owen a ymdeithiodd tua'r Deheudir, ac a wersyllodd, gyda chwech ugain o'i wyr, ar fynydd Pumlumon — man cyfleus iddo i dderbyn adgyfnerthion o bob cŵr i'r dywysogaeth. O gadarnfeydd y mynydd hwn, ei wyr a ddisgynent i'r gwastad-diroedd cylchynol, gan ladd ac anrheithio y sawl nad arddelent hawliau eu penaeth. Dyoddefodd Sir Drefaldwyn yn dost; gan fod llawer o'i gwyr mawr naill ai yn Saeson, neu a'u gogwydd tuag atynt Dinystriodd brif-dref y sir, ac anrheithiodd y Trallwm a'r Cyffiniau; distrywiodd Fynachlog y Cwmhir, yn sir Faesyfed. Cymerodd gastell Maesyfed, a pharodd i'w wyr ddienyddio triugain o'r ceidwaid yn muarth y Castell. Y mae y creulonderau hyn yn aros heb un rheswm wrth eu cefnau, ond dialedd at bobpeth ag arno eiliw Seisnig. Brychau ar gymeriad pob symudiad ydyw creulondeb; y mae yn hacru y cymeriad dysglaeria; ond cyn y beier Owen, cofier fod hol ryfeloedd y 19eg ganril', hyd yn nod, yn dryfrith o greulonderau cyffelyb.
Yn Rhos Penfro ac Aberteifi. yr oedd nifer o Ffleminiaid, hynafiaid pa rai a ddaethant trosodd i'r Ynys hon oherwydd i'r môr orlifo eu gwlad, a chawsant ganiatad brenin Lloegr i wladychu yn y rhannau hyny o Ddeheubarth Cymru. Yn rhwymyn y gymwynas hono, yr oeddynt yn elyniaethus iawn tuag at Glyndwr, ac yntau atynt hwythau; canys y mae gelyniaeth yn cenedlu gelyniaeth, fel y mae cariad yn cynyrchu cariad. Diau fod ei wyr yn gwneud ymosodiadau mynych arnynt o Pumlumon, gan eu cospi yn dost — mor dost fel y daethant i'r penderfyniad o ddial eu cam, a chael llwyr waredigaeth oddiwrtho. Cynullasant fyddin o fil o wyr traed, a chwe' chant o wyr meirch, a daethant ar warthaf Owen a'i wyr mor ddystaw a disymwth, nes eu hamgylchynu cyn iddynt gael rybudd o fath yn y byd. Nid oedd yn bosibl iddo encilio heb golli pob bywyd tan ei ofal; ac os arosai yn llonydd, nid oedd modd iddynt gael ymborth, a marw o newyn fyddai eu rhan. Penderfynodd dori trwy rengau'r gelyn, neu drengu yn yr ymgais. Yna anerchodd ei filwyr:— " Fy milwyr, y mae ein gelynion o'n cylch, eu trugaredd dyneraf tuag atom fydd ein lladd; ond os marw raid, bydded ini farw fel milwyr, a'n harfau yn ein dwylaw, Gan hyny, atynt, fy mechgyn i, ac nac arbedwch un einaid ohonynt." Enynodd y geiriau. hyn deimladau y dynion; rhuthrasant ar eu gelynion; parhaodd brwydr galed am ddwy awr, pryd y dechreuodd y Ffleminiaid Iwfrhau, ymollwng, a ffoi; erlidiwyd hwynt, a chawsant gurfa enbyd. Cymerodd hyn le ar fynydd Hyddgant; a darfu i'r Ffleminiaid golli rhwng pump a chwe' chant o wyr. Chwanegodd y fuddugoliaeth hon lawer at enwogrwydd Glyndwr fel rhyfelwr; lluoedd lawer a ymgasglent tan ei faner, nes ei wneud yn elyn mwy peryglus nag erioed.
Pan glybu y brenin am hyn, yn nechreu Mehefin efe a ddaeth i Gymru gyda byddin gref o haner can' mil o wyr. Dinystriasant fynachlog Ystrad fflur; yspeilient y wlad o'i golud ffordd y cerddent; ac yn eu cynddaredd, llosgent y cnydau ar y meusydd er mwyn tlodi y genedl i'r graddau eithaf. Ond gorfu ar Harri yn fuan encilio mewn gwarth i'w wlad, wedi colli nifer mawr o'i ddynion trwy newyn ac ymosodiadau bychain a pharhaus ein cydwladwr. Cyfarfyddodd a chwe' mil ohonynt ar lan yr Hafren un diwrnod oer, dryghinog, ac er nad oedd rhifedi ei wyr ef ond dwy fil, eto gan ladd llawer a boddi eraill ohonynt, cafodd Owen Iwyr fuddugoliaeth arnynt.
Pa fodd bynag, tybir ddarfod i'r brenin gyrhaedd un dyben pwysig yn y rhyfelgyrch hwn, sef llwgrwobrwyo tua deg ar hugain o foneddigion pleidiol i'r gwrthryfel, y penaf o ba rai oedd Gwilym ab Tudur. Wrth reswm, yr oedd colli cynifer o wyr dylanwadol yn golled fawr; ond rywfodd yr oedd cyfeillion purach yn codi yn eu lle; ac ac Owen mor llwyddiauns, nes y penderfynodd y brenin ddyfod y drydedd waith yn ei erbyn. Cychwynodd y rhyfelgyrch hwn o Worcester, y dydd cyntaf o Hydref— adeg dra anfanteisiol ar y flwyddyn i allu ymosodol dalu ymweliad â Chymru. Dywed Carte, yr unig hen hanesydd sydd yn crybwyll am dynged y rhyfelawd hwn, ei fod yn llawn mor anffodus ag uno'r rhai blaenorol. Dychwelodd y brenin erbyn gwyliau'r Nadolig. Felly terfynodd ail fwyddyn y gwrthryfel.
1402.
Dichon mai hon ydyw y flwyddyn fwyaf doreithiog o ddigwyddiadau pwysig o holl flynyddoedd y rhyfel. Ar ei dechreuad, ymddangosodd comed fawreddog, a'r brudwyr a'r beirdd Cymreig a ganfyddent ynddi ragarwyddion rhyfedd. Y mae cywydd iddi yn ngwaith Iolo Goch, yn mha un cymherir ei hysplandei i'r seren ymddangoses pan anwyd Gwaredwr y byd; ac i'r wib-seren yn amser Uthr Pendragon, pan anwyd Arthur; y tair yn dynodi personau a digwyddiadau pwysig a mawreddog. Dywed y bardd mai "draig [baner-arwydd yr hen Gymry] oedd i Owen;" ac, yn ol ei ddymuniad ei hun, prophwyda: — •
| “ |
|
” |
Bu y gomed a'i hesbonwyr yn dra gwasanaethgar i achos yn mysg cenedl mor hygoelus ag oeddynt y Cymry y pryd hwnw; ac yn wir, am hir amser gallesid tybied fod pob darogan i gael ei wirio. Grey, yn ei fost wag, a roddodd ei fryd ar fod yn offeryn i'w waredu ei hunan a'r Saeson rhag eu gelyn trafferthus o Lyndyfrdwy. Casglodd fyddin o 15,000 o wyr; cyfarfyddodd Glyndwr ef ar lan yr afon Fyrnwy, yn sir Drefaldwyn, gyda 6,000 o wyr traed, a 3,000 o wyr meirch. Bu yno frwydr galed; ond gorfu ar Grey a'i fyddin ffoi, a gadael 2,000 o laddedigion ar y maes. Ffôdd i'w gastell ei hun yn Rhuthyn, ac ymlidiodd' Owen ef gyda chant o wyr hyd i'r gymydogaeth hono. Ac er mwyn tynu sylw Grey at eu nifer bychan, a'i abwydo i'w cynllwyn, dechreuasant ddinystrio meddianau ei gymydogion; llwyddodd y ddyfais; rhuthrodd Reginalld yn rhy fyrbwyll i' w plith, a syrthiodd i'r fagl. Dygwyd ef yn garcharor i ryw gadarnfa anhygyrch yn Eryri, lle y bu am, hir amser, a gorfu i'r brenin yn y diwedd dalu y swm mawr (y pryd hwnw) o P.6,666 13s. 4c., am ei ryddhâd.
Wedi i Grey ad-feddianu ei gyfoeth a'i freintiau, efe a briodes Jane, merch i Glyndwr. Dywed rhai fod y briodas hon yn erthygl yn nghytundeb ei ryddhâd; ac eraill, fod gan Grey ddyben gwladol i'w enill trwyddi, sef ei ddyogelwch parhaol ei hun a'i bobl rhag Ymosodiadau y penaeth Cymreig. Ond y mae yn hawddach credu mai gweinyddu balm cydymdeimlad i'r carcharor Grey yn oriau digysur ei gaethiwed a ddarfu i'r foueddiges Jane Fychan, ac i hyny greu cariad rhyngddynt, ac i'r cariad ddiweddu mewn priodas; a dichon fod rhyw serch-chwedl ddyddorol iawn yn nglyn a'r garwriaeth hon.
Wedi i'n harwr ddyogelu y gelyn hwn, efe a roddodd y ffrwyn ar wâr ei ddialedd tuag at amryw eraill o'i elynion. Yr oedd Castell Caemarfon y pryd hwnw tan ofal Ieuan ab Meredydd o Gefn y Fan, a Hwlkin Llwyd o Lynllifon, dau elyn calon i Glyndwr; ac wedi iddo losgi eu palasau, efe a warchaeodd arnynt yn y Castell. Bu Ieuan farw tua'r amser yma, ac mor ddyfal oedd y gwarchae, fel y gorfodwyd iddynt ddwyn y corph i Benmorfa i'w gladdu mewn ysgraff hyd y dwr.
Tua'r amser yma hefyd y tywalltodd Owen ei lid ar y gwyr eglwysig a ogwyddent at y Saeson. Dinystriodd fynachiogydd Bangor a Llanelwy; Risiart Tounge oedd esgob y lle blaenaf, a Trevor yr olaf. Rhyw geiliog gwynt gwleidyddol oedd Trevor — pluen boliticaidd yn cael ei chwythu gyda'r gwynt. Fel y gellir casglu oddiwrth ei rhybudd yn y Senedd, yr oedd yn ochri at Owen pan ddechreuodd y rhyfel; ond yn fuan cawn ef wedi ymwerthu i wasanaeth y traws feddianwr Harri, yn bleidiwr gwresog iddo, ac yn genhadwr neillduol trosto i lys Spain. Yn mhen dwy flynedd ymunodd drachefn gyda symudiad Owen; gwasanaethai mewn arfau tano yn y flwyddyn 1409, ac er syndod pawb a'i hadwaenai, glynodd wrtho hyd oni ddirywiodd achos Owen, pryd yr enciliodd efe i Ffrainc, lle y bu farw, a dodwyd ei esgyrn lluddedig i orphwys yn mynachlog St. Victoire, Paris.
Yr oedd Harri fel pe buasai yn caru yn Nghymru — yn mynd i weled ei gariad unwaith bob haf; ac mor sicr a'i fyned, yn gorfod dychwelyd yn siomedig, mewn gwarth ac aflwyddiant. Danfonodd wys at siryddion 34 o siroedd Lloegr, yn gorchymyn iddynt gynull gwyr i'w gyfarfod ef yn Lichfield, ar y 7fed o Orphenaf; ond cyn iddo gael y byddin hon yn nghyd, daeth newydd drwg o Gymru fod Owen wedi curo Syr Edmund Mortimer mewn brwydr fawr. Oherwydd hyn gohiriwyd y rhyfelawd hwn.
Boneddwr cyfoethog yn sir Hereford oedd Mortimer, ac ewythr a gwarcheidwad i'r iarll ieuanc March. Bachgen deg oed oedd March y pryd hyn, a chadwai y brenin ef tan wyliadwriaeth ddyal, rhag ofn i'r bobl roddi eu bryd arno a'i wneud yn frenin, gan ei fod yn hanu o Dug Clarence, mab Edward III., a chanddo gryfach hawlia i 'r orsedd nag oedd gan Harri ei hun. Anhawdd ydyw dirnad pa beth a achosodd yr elyniaeth rhwng Mortimer ac Owen. Yr oedd Harri yn elyn i'r ddau, a'u haflwyddiant hwy yn rhwym o fod yn llwyddiant iddo ef; pa fodd bynag, dyna fel y bu. Cymerodd brwydr galed le rhyngddynt ar fynydd y Brynglas, yn sir Faesyfed, ar yr 22ain o Fehefin. Ymddygodd Mortimer yn hynod o ddewr yn mhoethder y frwydr; rhuthrodd ar ei farch yn mlaen trwy rengau y Cymru, gan ymosod ar Glyndwr ei hun. Bu gornest galed law-law, gledd-yn-nghledd, rhwng y ddau, hydoni tharawodd Owen ef yn ei helm nes ydoedd yn haner marw; yna llusgodd ef oddiar ei farch, a chymerwyd ef yn garcharor. Syrthiodd 1,100 o wyr Mortimer; a ffodd y gweddill. Dywed Holinshed fod y merched Cymreig wedi ymddwyn tuag at laddedigion y frwydr hon mewn dull cywilyddus ac anwar — " fod eu hysgelerder gwarthus y fath na fynai clustiau llednais ei glywed, na thafod gwylaidd ei draethu; nid ellid claddu y cyrph heb dalu arian mawr am ryddid i'w dwyn ymaith." Ond dywed Ricardi, Sais eto, mai Rhys Gyrch, un o ganlynwyr Owen, a gyflawnodd yr anfadwaith. Pa fodd bynag, y mae rhyw wir yn y chwedl; a chan nad pwy oeddynt euog, y menywod Cymreig gafodd y bai; a'r Saeson a wnaethant gyfraith nad oedd i Sais briodi Cymraes, dan boen o golli ei feddianau a'i freintiau gwladol. Deisyfodd amryw bendefigion ar y brenin bwrcasu rhyddid Mortimer; ond yr oedd Harri eiddigus yn llawenhau yn anffodion y Mortimers; ac yn haeru mai trwy ei weithredoedd annheungar ei hun y syrthiodd Syr Edmund i grafangau'r penaeth Cymreig.
Dygodd y buddugoliaeth hon adgyfnerthion i Glyndwr o bob parth o'r Dywysogaeth; a pharodd hyny i'r brenin dyngi llw newydd y mynai lethu ei elynion yn Nghymru. Gwysiodd ei luoedd i'w gyfarfod drachefn yn Lichfield, ar y 27ain o Awst, a rhanodd y lluoedd hyny yn dair adran. Y gyntaf, tan lywyddiaeth y brenin ei hun, i gychwyn o'r Amwythig; yr ail, tan yr larllau Stanhope a Ŵarwick, o Hereford; y trydydd, tan Harri, mab y brenin, o Gaerlleon ar Ddyfrdwy; a gallu y tri llu hyn oedd i ddybenu y rhyfel, ac i wneud y Cymry yn deyrngarol. Y mae bron holl fanylion yr ymosodiad hwn wedi llithro i ebargofiant; nid oes ar gael ond y ffaith mai aflwyddiant truenus oedd; y pedwerydd ymosodiad fel y lleill. Nid oedd rhyfelgyrch' anffortunus Napoleon i Rwsia nemawr mwy aflwyddianus na'r rhyfelawd hwn. Yr oedd Owen yn faeslywydd rhy gall i anturio ei fyddin fechan yn erbyn 70.000 lluoedd y brenin; o ganlyniad, enciliodd i'r mynyddoedd, gan yru o'i flaen yr holl ychain a'r defaid a phob defnydd porthiant. Heblaw hyn, yr oedd yr hin yn ystormus ddychrynllyd, a'r elfenau fel pe buasent meŵn cyngrair gydâ Glyndwr. Wrth wylio a cheisio gelyn cyfrwys, dialgar, a sydyn ei ysgogiadau, yn y curwlaw a'r cenllysg didrugaredd, darfu i ludded, newyn, ac afiechyd, deneuo'n fuan rengau byddin fostfawr y Saeson. Bu cenllys yn fwy effeithiol lawer gwaith na thân-belenau yr anelwyr cywiraf. Ac er mwyn celu gwaradwydd yr aflwyddiant hwn, y Saeson a briodolent eu hanffawd i fedrusrwydd Glyndwr mewn swyngyfaredd; "yr hwn," ebai Holinshed, "trwy ddewiniaeth a barodd i'r fath wyntoedd, tymhestloedd, gwlaw, eira, a chesair, boeni byddin y brenin, na chlybuwyd erioed am eu bath."Dichon ei fod, er mwyn brawychu ei gaseion ac ymddyrchafu yn nhyb ei gydwladwyr, yn honi gallu Swyngyfareddol — yn marchog ar ofergoeledd ei oes.
Pan oedd Harri yn llawn tristwch oherwydd ei anffodion yn Nghymru, cafodd y newydd calonogol o'r Gogledd fod larll Northumberland wedi gorchfygu byddin fawr y Scotiaid, a llawer o'r swyddogion Scotaidd wedi eu lladd, eraill wedi eu cymeryd yn garcharorion, yn mysg yr olaf o ba rai yr oedd larll Douglas, ei llywydd enwog. Esgorodd y frwydr hon ar ganlyniadau pywysig, yn enwedig i deulu y .Percies (Northumberland). Yn yr amseroed hyny, eiddo y buddugoliaethwr oeddynt ei garcharorion rhyfel, a phwy ;bynag fyddai yn ddigon ffodus i gymeryd carcharor, ar ei law ef yr oedd ei ryddhau, a'i eiddo ef oeddynt yr arian a delid am ei ryddhad. Ar draws yr hen ddefod hon, danfonodd Harri yn gwahardd i Northumberland roddi y ; carcharorion i fyny, eithr eu trosglwyddo i' w gadwedigaeth , ef ac er mwyn llyfnhau ychydig ar erwinder yr hawliad hwn, y brenin a ganiataodd llawer o diroedd ar gyffiniau Scotland i'r iarll. Ond nid oedd yr abwyd hwn yn ddigon gan y Percies, gollyngasant y Scotiaid yn rhydd, a thrwy hyny enillasant gydymdeimlad a chefnogaeth Douglas a'i gydwladwyr o'u tu. Yr oeddynt wedi tori gorchymyn y brenin, ac oherwydd hyny yn wrthryfelwyr yn erbyn ei awdurdod; o ganlyniad, nid oedd ganddynt ond dysgwyl cosp, a pharotoi ar ei gyfer.
Erbyn hyn yr oedd ysprydoedd gwrthryfelgar gwahanol barthau y deyrnas yn tueddu at ymgasglu yn nghyd; a thrwy uno eu byddinoedd, yn bygwth gwneud gelynion cedyrn iawn i Harri. Yr oedd Northumberland eisoes mewn cyngrair gyda'r Scotiaid; ac ymddygai Glyndwr yn y dull mwyaf hynaws tuag at ei garcharor Syr Edmund Mortimer, gan adgoffa iddo hawliau ei deulu i orsedd Lloegr. Yr oedd pob gelyn i Harri yn gyfaill i Owen. Rhyddhawyd Mortimer; ffurfiwyd cyngrair rhyngddo ef. y Percies, a'r penaeth Cymreig; ac yn y cyngrair hwi w penderfynent adael rhwng y Percies a'r Scotiaid am wlad yr olaf, a rhanu y gweddill o'r Ynys cyd-rhyngddynt. Tynwyd y cynllun hwn allan yn nhŷ Dafydd Daron, deon Bangor; yma y bu'r "baedd, y blaidd, a'r llew," chwedl dehonglwyr prophwydoliaeth Myrddin, yn rhanu yr ysglyfaeth cyn ei ddal. Syr E. Mortimer, ar ran ei nai, a gymerai yr holl wlad o du'r dehau i'r Trent, ac o du'r dwyrain i'r Hafren; y Percies oeddynt i gael yr holl wlad o du'r gogledd i'r Trent; a Glyndwr yr holl wlad o du'i gorllewn i'r Hafren (yr hyn a gynwysai Cymru oll).
Yr oedd Owen yn awr yn anterth ei rwysg a'i ogoniant Gwysiodd holl bendefigion Cymru i'w gyfarfod yn Machynlleth; yno cydnabyddwyd ef yn Dywysog Cymru, a dodwyd coron ar ei ben; a dywedir fod cynrychiolwyr i frenhinoedd Ffrainc a Spain yn bresenol ac yn cymeryd rhan yn y ddefod. Y mae yn aros yn y dref hono adeilad hen, musgrell, a diaddurn, a elwir "Senedd-dŷ Owen Glyndwr," ag y byddai bron yn sarhad ar ysguboriau ereill ei alw wrth yr enw "ysgubor;" ond am y goron, llithrodd hono ar encil i dir angof, ac ni chlybuwyd mwyach air o son am dani. Druan o Gymru! dyma y goron ddiweddaf allodd hi fforddio roddi ar ben yr un o'i harwyr.
Yn y gynadledd a gymerodd le ar ol y coroniad bu agos i Owen golli ei fywyd. Yn mhlith y rhai a ddaethant i dalu gwarogaeth iddo yr oedd boneddwr o sir Frycheiniog, a elwid Dafydd Gam, am fod ei lygaid yn groesion. Y gwr hwn, er ei fod yn briod gyda chwaer Owen. a ddygai y fath gasineb tuag ato fel yr ymddangosodd yn Machynlleth gyda'r bwriad bradwrus o'i lofruddio. Dywed Carte mai Harri oedd wedi anog Gam i wneud hyn; ond ni rydd un prawf. Dywed Pennant, fod Gam yn offeryn cymhwys i gyflawni gweithred o'r fath; ei fod yn ddewr a beiddgar ryfygus, fel y profodd ei hunan yn mrwydr Agincourt, Ffrainc. Wedi ei ddanfon i archwilio rhifedi y gelyn cyn dechreu y frwydr hono, dychwelodd gyda'r hysbysiad, "fod digon o honynt i'w lladd, digon i'w gwneud yn garcharorion, a digon i ddianc ymaith!" Pafodd bynag, er i'r Saeson enill y fuddugoliaeth ogoneddusaf ar lechres eu hanesyddiaeth ar y Ffrancod yn Agincourt, er hyny Gam, Roger Fychan ei fab-yn-nghyfraith, a'i berthynas Gwalter Llwyd, a gollasant eu bywydau eu hunain wrth achub bywyd eu brenin, Harri o Fynwy. Prysurodd y brenin i'r fan yr oeddynt yn marw yn eu gwaed, a chymaint o daledigaeth ag a allai brenin weinyddu iddynt yn eu sefyllfa bruddaidd a dderbyniasant-— gwnaeth hwynt yn Farchogion.
Ond i ddychwelyd at linyn yr hanes, daeth brâd Gam yn hysbys, cymerwyd gafael arno, a charcharwyd ef am ddeng mlynedd, sef hyd y flwyddyn 1412; ac oni bai gwrthwynebiad Owen i dywallt gwaed y diwrnod llawen hwnw, diau na buasai einioes Gam o nemawr werth. Yna Glyndwr a anrheithiodd ei etifeddiaeth, ac a ddialodd gamwedd yr arglwydd ar y deiliaid, trwy ddinystrio eu meddiannau, a llosgi eu haneddau. yna yr- oedd y Gryrnigwen, palas Gam, yn fflamio ac yn mygu, galwodd Owen un o'r gweision ato ac adroddodd wrtho y lliuellau cellweirus a ganlyn: —
| “ |
|
” |
1403.
yr oedd pob plaid yn gwneud parotoadau mawrion yn nechreu y flwyddyn hon. Hotspur (yr enw a roddid ar Henry Percy, mab rhyfelgar ac enwog larll Northumberland), gan adael ei dad yn glaf yn Berwick, a ymdeithiodd o'r gogledd hyd i sir Gaerlleon, ac yno llawer o bleidwyr y diweddar frenin a ymunasant ag ef. Anfonodd at Owen yn deisyf arno yntau ei gyfarfod, ond ein cydwladwr gwyliadwrus a nacaodd; eithr er hyny llawer o Gymry ddaethant tan faner Hotspur. Ei faner-arwydd oedd yr un a baner-arwydd y diweddar frenin sef llun carw. YnLichfield cyhoeddodd ei resymau tros gymeryd arfau yn erbyn y brenin. Oddi yno ymdeithiodd tuag Amwythig, gan fod ei fyddin ef yn rhy wan i gymeryd y maes ei hunan yn erbyn lluoedd lluosocach ddwywaith ei fawrhydi, a chan ddysgwyl dyfodiad Glyndwr. Ymddengys fod rhyw annealltwriaeth rhwng y Cyngreiriaid, neu ynte fod Owen yn tori y cyfamod, a thrwy hyny yn twyllo ei gyfaill. Ond Pennant a amddiffyna ein harwr rhag y cyhuddiad hwn trwy ddywedyd ei fod yn y cyfamser yn prysur gasglu, drilio, a pharotoi ei wyr; ac o ganlyniad yn anaddfed i gymeryd rhan mewn brwydr apwyntiedig ac ymosodol.
Yr oedd y brenin yn canfod fod peryglon enbyd yn ei amgylchynu, a dechreuai drefnu cynlluniau er dyogelu ei goron. Yn mis Mawrth, apwyntiodd ei fab, Harri o Fynwy, yn rhaglaw ar Gymru oll, er nad oedd hwnw ond bachgen ieuanc pumtheg oed. Danfonodd wys hefyd at sirydd sir Caerloyw, yn erchi iddo amddiffyn Cyffiniau Cymreig y sir hono gyda phob moddion cyrhaeddadwy. Yna teithiodd ar ffrwst mawr tua Burton ar Trent, gan ddysgwyl cyfarfod gyda Hotspur a'i fyddin. Deallodd yno eu bod wedi myned tua'r Amwythig; a gwelodd mai ei amcan yn y symudiad hwn oedd uno ei fyddin gyda'r eiddo Owen a Mortimer. Ei fantais ef oedd atal i'r uniad gymeryd lle; prysurodd tua'r Amwythig, a cyrhaeddodd yno ychydig oriau o flaen Hotspur, a thrwy hyny arbedodd ei goron. Yn y cyfamser, yr oedd Grlyndwr wedi arwain ei wyr hyd at Groesoswallt, ac wedi danfon dosran o 4,000 honynt, tan lywyddiaeth ei frawd-yn-nghyfraith, Syr Jenkyn Hanmer, at wasanaeth Hotspur. Y gwyr hyn a ymladdasant yn anrhydeddus, a lladdwyd eu llywydd yn mhoethder yr ymladdfa. Amcanodd Hotspur groesi y caerau, a gorchfygu y brenin o'u mewn; ond yn gweled hyny yn anmhosibl, enciliodd dair milldir oddiwrth y dref, a gwersyllodd mewn man a elwir oddiar hyny, Battle- field. Ei fwriad, mae yn ddiddadl, yn y symudiad hwn, ydoedd ysgoi brwydr hyd oni chyrhaeddai adgyfnerthion ei gyngreiriaid.
Dyna sefyllfa y pleidiau pan guddiodd yr haul ei wyneb arnynt ar yr 2ilfed o Fehefin. Bore dranoeth, Harri yn awyddus am frwydr, a ymosododd ar Hotspur yn ei wersyll, ac yr oedd y Gogleddwr enwog yn ddigon dewr i sefyll ei dir y tro hwn, er fod corpholaeth byddinoedd ei ddau gyfaill heb ei gyrhaedd. Dechreues y frwydr trwy i fwawyr Hotspur daflu cawod o saethau i rengau eu hymosodwyr, y rhai a wnaethant ddinystr mawr, a bwawyr y brenin a atebasant mewn dull effeithiol; a dechreuodd y ddwyblaid ymladd o ddifrif. Amcan Hotspur, a'i gyfaill Ysgotaidd Douglas, ydoedd lladd y brenin; a chan ddibrisio eu bywydau eu hunain, rhuthrent trwy ei fyddin, a chyrhaeddent i'r fan y safai. Lladdwyd tri o geffylau o tan ei fawrhydi, a chyfarfuasai yntau â'r un dynged oni buasai am ofal ei wyr trosto; lladdwyd ei fanerwr (standard-bearer), cymerwyd ei faner, a dodwyd hi tan ofal gwarchlu o wrthryfelwyr, a chafodd Hotspur gynifer o fanteision yn nechreu y dydd, nes y dechreuid pryderu mai ef a gariai y dydd. Yr oedd cwymp y faner yn tueddu y gwrthryfelwyr i gredu fod y brenin ei huan wedi syrthio, a'r dyb hono yn eu cynhyrfu i ymladd gydag yni adnewyddol, ac i oraian gwaeddi, Harri Percy frenin! Harri Percy frenin!" Yn y cyfwng hwn, tra yr oedd Percy yn gwibio trwy y fyddin freiniol ar ymchwil am y brenin, efe a syrthiodd yn ddisymwth wrtho'i hun yn nghanol ei elynion, ac ni wyddis hyd y dydd hwn pwy a achlysurodd ei farwolaeth. Mor fuan ag y clybu y breniu am y digwyddiad, efe a gasglodd ei nerth lluddedig yn nghyd, a gwaeddodd mewn llais crug egniol, "Harry Percy yn farw!" tra yr oedd y blaid arall yn ei brwdfrydedd yn parhau i waeddi, Harri Percy frenin. Ond pan ddeallodd y gwrthryfelwyr mai gwir ddarfod i'w penaeth syrthio, llwfrhaodd eu hyspryd, a therfynodd y frwydr bron yn uniongyrchol mewn buddugoliaeth Iwyr, fawr, i'r brenin.
Yn y cyfamser yr oedd Glyndwr wedi ymdeithio o fewn milldir i Battlefield, a dim ond yr afon Hafren, yn yr hon yr oedd llifeiriant mawr ar y pryd, yn ei luddias i gymeryd rhau yn ngwaith y dydd. Dangosir derwen yn yr ardal hono, yn mrigau yr hon, meddai traddodiad, y treuliodd efe ran fawr o'r dydd yn gwylio ysgogiadau y pleidiau. Beïir ef yn dost, gan yr haneswyr Cymreig, am esgeuluso cymeryd mantais o bontydd yr Amwythig i groesi yr afon; tra y cyfiawnheir ef gan eraill trwy ddweyd fod y pontydd hyny yn cael eu gwarchod yn ddyfal gan wyr y brenin, a bod gallu bychan yn abl i gadw pont yn erbyn gallu deg gwaith eu rhifedi. Pa fodd bynag, nid ymddengys i ni fod gan Owen nemawr o hyder yn Hotspur trwy yr holl ymdrafod, a dichon fod ei farn yn gywir yn hyn, gan mai gwr uchelfrydig a balch oedd Hotspur, er yn rhyfelwr dewr a medrus. Ond rhaid ini gyfaddef annghywirdeb egwygddor ein harwr yn yr amgylchiad hwn. Paham yr aeth i gyfamod o gwbl ag ef — paham yr hudodd ef o'i wlad ar y telerau o'i gynorthwyo? — paham y safodd draw oddiwrtho yn awr ei berygl? Nid oedd Glyndwr ond meidrol; ac yr oedd ei gasiueb at y Saeson y fath fel nad ystynai y cytundeb mwyaf pendant ag un ohonynt yn rhwymedig.
Ar ol y fuddugoliaeth hon, y brenin a ymdeithiodd tua'r Gogledd, lle y gwnaeth efe heddwch gyda larli Northum- berland, tad yr anffodus Hotspur. Yua dychwelodd at Gyffi ni au Cymru ar y bwriad o gosbi Owen a'i ddilynwyr, ond gorfodwyd ef i ymatal oherwydd prinder ariau a lluniaeth i'w filwyr. Arfaethodd gyflenwi yr angen cyutaf trwy drawsfeddianu eiddo eglwysig; ond lluddiwyd ef ya hyn hefyd gan Archesgob Cauterbury, yr hwn a'i rhy- buddiodd nad oedd i gyíîwrdd â'r cyfryw eiddo, a thrwy hyny cafodd Owen lonyddwch.
Dyna sefyllfa y pleidiau pan y torodd arnynt wawr y flwyddyn
1404.
Yn holl ryfeloedd y Cymry yn erbyn y Saeson, caent gydymdeimlad, ac weithiau gynorthwy Ffrainc, oherwydd mae yn debyg fod llawer ohonynt yn hanu o'r un cyff genedl; ond yn benaf, am eu bod yn cydgasau y Saeson. Y flwyddyn hon gwnaed cyngrair rhwng Owen â Ffrainc; er fod yr olaf, oherwydd prinder arian, wedi arwyddo truce gyda Harri i barhau am ddeng mlynedd ar hugain, eto nid oeddynt erioed wedi cydnabod ei hawliau i goron Lloegr. Y mae yn ddiddadl fod dealltwriaeth rhwng y brenin Ffrengig Charles, â'r Cyngreiriaid, yn ystod y flwyddyn ddiweddaf — fod y Ffrancod i ymosod ar ororau deheuol Lloegr, tra y byddent hwythau yn tynu sylw y brenin at y parthau gogleddol; canys yn ystod yr holl amser hwn yr oedd llynges Ffrainc yn gwibforio y glanau tan gochl gwahanol esgusodion, ac un tro tiriodd rhan o honi ar yr Ynys Wyth (Wight), a gwnaethant gryn lawer o ddifrod. Yr oedd y Saeson yn canfod y cyfeillgarwch elwgar hwn oedd yn bodoli rhwng y Cymry a'r Ffrancod, ac yn gwybod ei fod yn sylfaenedig ar eu gelyniaeth atynt hwy. a gwnaeth eu Senedd ddeddff nad oedd i Ffrancwr na Chymro wasanaethu o gwmpas person eu brenin.
Ond yn nghorph y flwyddyn hon, gwnaed cyngrair ffurfiol, ymosodol ac amddifîynol, rhwng y ddwy genedl. Anfonodd Owen ei ganghellydd, Gruff. Younge, archddeon Meirionydd, a Syr John Hanmer, yn llysgenhadwyr trosto i Paris. Arwyddodd eu papurau yn Nolgellau, ar y 10fed o Fai, yn mha rai yr ymgyfenwai yn "Dywysog Cymru." Cawsant dderbyniad croesawus; arwyddasant y cytundeb ar ran eu penaeth ar y 14eg o Fehefin, yn mhalas Canghellydd Ffrainc, tra yr oedd lluaws o brif ddynion eglwysig a gwladol y wlad hono yn bresenol, fel tystion; a Glyndwr a gadarnhaodd y cytundeb yn nghastell Llanbadarn, ar y 12fed o lonawr, 1406.
Dechreuodd Owen ryfelgyrch y flwyddyn hon gydag egni adnewyddol. Anrheithiodd diroedd ei elyniou, a chymerodd amryw gastellydd, yn mhlith pa rai yr oedd rhai Harlech ac Aberystwyth. Diarfogodd rai ohonynt, ac arfogodd eraill at ei wasanaeth ei hun. Yna trodd ei wyneb tua sir Drefaldwyn, a chyfarfu mintai Seisnig ag ef ar Fynydd Cwm Du. Ymosodasant arno, syrthiodd llawer o'i wyr, a gorfodwyd ef i encilio. Nid oes genym hanes iddo gael ei orchfygu cyn y tro hwn. Eithr yn fuan, efe a sychodd y gwarthrudd hwn ymaith; erlidiodd, goddiweddodd, a gorchfygodd hwynt, mewn lle a elwir Craig y Dorth, gerllaw Mynwy; ffoisant hwythau i gastell y dref hono. a da fod castell yn eu hymyl, onide ni ddiangasai ohonynt hysbysydd dynged y gweddill. Cadben y mintai Seisnig oedd larll Warwick, ac efe yn bersonol a gymerodd faner Owen yn mrwydr y Cwm Du. yr oedd iddo diroedd lawer yn sir Fynwy, ac ofn aurbeithiad y rhai hyny a barodd iddo gymeryd arfau yn erbyn ein cydwladwr.
Nid ymyrodd y brenin ag Owen o gwbl yn ystod y flwyddyn hon.
1405.
Ond er i Hotspur syrthio, parhaodd y cyngrair rhwng Owen a theulu Mortimer; a'r cyntaf yn rhestr digwyddiadau pwysig 1405 oedd cais rhamantus i ryddhau yr larll ieuauc March a'i frawd, neiodd Mortimer, o balas breiniol Windsor, gyda'r bwriad o'i wneud yn frenin. Yr oedd llawer un urddasol a phendefigaidd a chanddynt law yn yr ymgais. Bwriadent ei ddwyn i Gymru, a'i roddi tan nawdd Owen. Nid gwaith hawdd oedd cael yr Iarll ieuanc o'i garchar, gan fod gwarchlu yn ei wylio beunydd, a phob gofal trosto a allai trawsfeddianwr eiddigeddus ei ddyfeisio. Neillduwyd Constance, gweddw Arglwydd Spenser a chwaer Duc Yorc, i ddwyn eu rhyddhad oddiamgylch. Hi a geisiodd ffug-allweddau, a llwyddodd i ddwyn y ddau o'u carchar; ond pan yn prysuro gyda hwynt tua Chymru, goddiweddwyd hi, a dygwyd hi a'i hyspail yn ol. Y bendefiges a garcharwyd; a'r gôf anffodus a wnaeth yr allweddau a gyfarfyddodd â thynged greulon — torwyd ei ddwylaw ymaith ac yna torwyd ei ben.
Rhaid ini yn awr gymeryd ychydig seibiant, er mwyn edrych o'n cwmpas, rhag ymgolli ohonom yn nghanol rhuthr dibaid digwyddiadau pwysig bywyd ein harwr, fel teithiwr yn eistedd ganol dydd ar fin llwybr ei bererindod i adolygu ei hynt foreol. Ond pa bryd y mae canol dydd? Eywbryd rhwng sychiad y gwlith ac ymestyniad y cysgodau — ar ryw foment mor gyfrin fel mai prin y medr yr athronydd cywreiniaf ei nodi allan. Yr ydym yn canfod teyrn ein cyfundrefn yn y bore yn yfed y gwlith oddiar amrant y llysieuyn; ac yn yr hwyr, "yn marw yn ei waed," gan adael ei gyfoeth i oreuro godreu ei gyfeillion y cymylau, modd yr edrychont yn barchus yn ei angladd. Ond pa bryd y mae efe yn nghanol ei yrfa? Y mae yn lled anhawdd ateb; ac os anhawdd hysbysu canolddydd bywyd dyddiol rheolaidd yr haul, yna pa beth am ganol- ddyd bywyd rhamantus dyn! Nid oes genym ond dirnad; ac ŵrth edrych yn ol a blaen, yr ydym yn dyfod yn ymwybodol fod Owen yn nghanolddydd ei fywyd milwrol tua'r flwyddyn hon. Yr oedd haul ei Iwyddiant wedi cyrhaedd ei awr anterth, a chymylau boldduon a ddechreuent ymgasglu ar ddysgleirdeb ei ffurfafen.
Y mae ffawd yn awr yn dechreu gwgu arno. Ar yr 11eg o Fawrth, yr oedd gyda wyth mil o'i ddilynwyr yn Morganwg, ac yn llosgi ac yn anrheithio y wlad o'i amgylch, pryd yr ataliwyd ef yn ei alanasdra gan Syr Risiart Talbot,' yr hwn gyda dyrnaid o wyr a ymosododd arnynt, ac au gorfododd i ffoi yn annhrefnus a gadael agos i fil o'u nifer yn gelaneddau meirwon o'u holau. Dy wedir fod ymddygiad y Cymry yn yr ysgarmes hon yn hollol annheilwng o ddewrder eu cyndadau; ymollyngasant yn llwfr a diegni o flaen eu gelynion.
Gyda'r amcan o ddileu gwarth y gorchfygiad hwn, Owen a ddanfones un o'i feibion ar ol y Saeson, a chymerodd ymladdfa arall le ar y 15fed o'r un mis, ar Fynydd y Pwll Melyn, yn sir Frycheiniog; ond trodd hono drachefn yn' aflwyddiant, a phumtheg cant o'r Cymry naill ai a laddwyd neu a gymerwyd yn garcharorion. Yn mhlith yr olaf, yr oedd eu llywydd; ac yn mhlith y blaenaf yr oedd Tudur brawd Owen, yr hwn oedd mor debyg iddo yn ei bryd nes y taenwyd y chwedl mai efe ydoedd; ond wrth chwilio y corph, cafwyd ei fod yn ddiffygiol o'r ddafaden uwchben y llygad a hynodai Glyndwr.
Yr anffodion hyn a barasant i holl wyr Morganwg ymostwng i'r brenin, oddieithr ychydig gyfeillion selog i Owen, y rhai a ffoisant i Wynedd. Nid oedd ganddo yntau nac arian nac ysbryd i gadw ei wyr yn nghyd; o ganlyniad, gadawsant ef a dychwelasant i'w cartrefleoedd. Mewn byr amser, dirywiodd ei achos i'r fath raddau onid oedd Glyndwr gadarn, falch, gyfoethog, yn ddim amgen na ffoadur trallodus yn gwibio oddiwrth y naill gyfaill at y llall, gan ymlechu mewn manau dirgel ac anghyfanedd. Cadernid yn ffoadur! Cyfoeth yn ymddihynu ar gyfeillion! Balchder yn mynychu ogofeydd— palasau y wâdd a'r ystlumod — er mwyn cael man dyogel i roddi ei ben i lawr ar eu lloriau Ileithion! Y mae ogof yn min y môr yn mhlwyf Llangelynin, Meirion, a adwaenir y dydd hwu wrth yr enw "Ogof Owen," Ile y bu ef yn ymguddio am un yspaid o amser, ac y danfonid ymborth iddo gan foneddwr o'r enw Ednyfed ab Aaron. Yn y cyfwng hwn, y cyfansoddodd Iolo Goch ei "Gywydd i Owen Glyndwr wedi ei fyned ar ddifancoll," oddiwrth pa un y gellir casglu na wyddai hyd yn nod ei gyfeillion mwyaf mynwesol pa le yr oedd ei ymguddfan. Geilw y bardd doniol arno yn ol o Rufain, o'r Dwyrain, o dir Llychlyn, o Ffrainc, o'r Iwerddon, a gwledydd eraill; er y dichon mai dyfais i "daflu'r cwn oddiar Iwybr y pryf " oedd hyn oll. Terfynir y cywydd gyda'r deisyfiad: —
| “ |
|
” |
Ond yr oedd o'r pwys mwyaf gan Ffrainc gadw y gwrthryfel Cymreig yn fyw, nid yn unig er mwyn cwblhau y cytundeb rhyngddynt âg Owen, ond hefyd er mwyn trallodi Harri, a thynu ei sylw oddiwrth eu darpariadau bygythiol hwy eu hunain. Danfonasant ddeuddeg mil o wyr dewisol mewn cant a deugain o longau, o Brest, tua diwedd Mehefin. Yr oedd gofal eu trawsgludiad ar Renaud de Trie, llyngesydd Ffrainc; a Hugueville oedd eu cadlywydd. Cawsent fordaith gysurus oni buasai am eu diofalwch yn darpar digon o ddwfr croyw, ac oherwydd hyny trengodd llawer o'u meirch. Dywedir fod y cadlywydd wedi gwerthu etifeddiaeth helaeth yn Agencourt er mwyn prynu gwisgoedd ac addurniadau costus, yr hyn a brawf frwdfrydedd rhai o'r Ffrancod beth bynag gyda'r rhyfelgyrch hwn. Wedi glanio yn Aberdaugleddyf, cychwynasant yn ddiymaros tua Chaerfyrddin, yr hwn le y pryd hwnw oedd yn meddiant y brenin; ac ar ol gwarchae am yspaid, gorfodwyd y gwarchlu i ymostwng. Ni ddarfu iddynt Ymosod ar Gastell Penfro, gan ei fod mor gadarn; gwarchaeasant Hwlffordd, eithr larll Arundel a'i hamddiffynai mor lew, fel y bu raid i Hugueville godi y gwarchae wedi colli llawer o'i wyr.
Yr oedd yn naturiol i'r Cymry, wrth weled cynorthwy a brwdfrydedd y Ffrancod ar eu rhan, adnewyddu eu nerth, i obaith ail ymgodi yn eu mynwesau, ac iddynt ymgodi eilwaith tan faner eu hen benaeth dewr Glyndwr. Cawn ein harwr eto ar y chwareufwrdd cyhoeddus, a chyda deng mil o wyr yn ymdeithio tua Dinbych y Pysgod (Tenby), lle y cyfarfyddodd y ddwy fyddin. Oddiyma, gan fyned yn unedig trwy Forganwg, teithiasant tua Worcester, gan losgi y Gororau ac anrheithio y wlad o'u hamgylch. Worcester y pryd hwnw oedd prif-ddinas y brenin yn ei randiroedd gorllewinol, ac oherwydd yr ymosodwyd arni chwaithach rhyw dref Seisnig arall. Gadawn hwynt yna, ac olrheiniwn hynt y brenin.
Yr oedd larll Northumberland eilwaith wedi codi mewn gwrthryfel, ac yn mhlith ei wyr yr oedd amryw Gymry a ffoisant ato am noddfa yn amser adfyd Owen. Y brenin yn dra buan a ostyngodd y gwrthryfel hwn, cymerodd feddiant ar gastellydd yr Iarll, a gorfododd ef i ffoi i Scotland, a chydag ef yr oeddynt esgobion Bangor a Llanelwy; llawer o'i ddilynwyr a ddienyddiwyd, ac yn eu plith un Syr John Gruffydd, marchog Cymreig. Yna gan ddychwelyd o'r Gogledd efe a ymdeithiodd i Gymru y pumed waith gyda 37,000 o wyr, a diamheu mai cyfarfod y Ffrancod ac nid y Cymry gwasgaredig oedd amcan y fyddin alluog hon. Eithr eto fyth, gorfodwyd y brenin i ddychwelyd, wedi cael curfa ddidrugaredd gan y gwynt a'r dryghin.
Erbyn hyn yr oedd y ddwyblaid yn deall eu gilydd, ac yn cil-lygadu ar Worcester, fel dau gi ar asgwrn y gynen. Danfonodd y brenin wyr allan yn galwar raglawiad amryw siroedd i godi milwyr, a phenderfynai wneud byr waith ar ei wrthwynebwyr. Arglwydd Berkley a Henry Pay, y llyngeswyr Seisnig, a losgasant bumtheg o longau Ffrengig tra wrth angor yn Aberdaugleddyf, a chymerasant bedair ar ddeg eraill ar y môr agored, yn llwythog o fwydydd a darpariadau i'r fyddin. Ar y 7fed o Awst, cawn y brenin wedi gadael Worcester, yn aros yn Hereford, ac yn bwriadu arwain y fyddin ei hun yn erbyn y gelynion. Pan ddeallodd Huguevile fod y brenin yn agoshau, ymgiliodd yn sydyn i ben bryn uchel tua naw milldir o Worcester, nes yr oedd glyn dwfn rhyngddo â'r fyddin frenhinol. Buont am tuag wyth niwrnod fel hyn yn ymdderu a'u gilydd. Ond byddai glewion y ddwy fyddin yn cyfarfod yn fynych ar lawr y glyn, a gornestu law-law yn cymeryd lle rhyngddynt, y rhai yn aml a derfynent yn angau. Collwyd o wyr trwyddynt tua dau cant o bob tu; a'r Ffrancod a gollasant amryw swyddogion, yn eu plith Arglwydd Mouci, brawd eu llyngesydd,
Tybir mai ar Woodbury Hill, yn mhlwyf Whitley, naw milldir i'r gogledd-orllewinol o Worcester, yr oedd gwersyll Owen. Amgylchid y lle gan ffos ddofn: ac yr oedd yn dra chyfleus, gan y gellid ymgilio o hono i Gymru os byddai hyny yn ofynol. ond bu Harri yn ddigon call i allu atal adgyfnerthion oddiwrth ei elynion, ac oherwydd hyn y gorfodwyd hwynt i euciilo yn y nos tua Chymru. Dywed Hall " i'r brenin eu hymlid o fryn i bant, o bant i goedwig, goedwig i gors, a methu yn lân deg a dyfod o hyd iddynt. Yr oedd yn bleser gweled ei wyr yn teithio, ei wibiadau prys ni - a phoeuns, ei arosiadau helbulus ac ansicr, ei grwydriadau parhaus, ar hyd glynau disathr a chreigiau geirwon y mynyddau erchyll, diffrwyth, ac anial hyny. "O'r diwedd, gorfu i'r brenin droi yn ol, gan nas gallai gynal ei fyddin yn hwy mewn gwlad ag oedd wedi ei difrodi o bwrpas er mwyn newynu y Saeson; ac wrth iddo ymgilio cymerodd y Ffrancod ddeunaw o'i wageni ymborth. Pa fodd bynag, ar ol eu hencil o Worcester, y Ffrancod a gollasant eu holl frwdfrydedd, ac yn fuan dychwelasant oll i'w gwlad oddieithr rhyw bumtheg cant, a'r rhai hyny a'u dilynasant ar derfyn y gauaf.
Ond er i'r Ffrancod dynu eu cynorthwy yn ol, ni Iwfr- haodd yr hen genedl ddewr, ac yr oedd bywyd yn y gwrthryfel. Harri, mab y brenin, a warchaeodd Gastell Llanbedr, sir Aberteifi. Ceidwad y castell ar y pryd oedd un Rhys ab Gruffydd alias Rhys ab Llewellyn; a dygidy gwarchae yn mlaen mor boeth, nes y cytunodd Rhys i roddi y lle i fynu oni chyrhaeddai adgyfnerthion yn mhen ychydig ddyddiau. Dyma y cytundeb, — Fod iddo adael y lle mewn cyflwr da, na niweidiai y preswylfeydd, na feddianai unrhyw long a yrid i'r porthladd gau ddryghin, ac fod iddo ef a'i wyr gael rhyddid i ymadael. Yn mysg yr arfau rhyfel, nad oedd Rhys i'w cymeryd ymaith, ceir cyflegrau, y rhai a ddyfeisiwyd gan y Ffrancod tua chwe' blynedd ar hugain cyn hyny. Pa fodd bynag, daeth y cyfnod i ben, a daliwyd Rhys yn rhwymyn y cytundeb; cymerodd y sacrament er mwyn tyngu i'w ddidwylledd. Ond prin y gellir credu ei fod yn ddidwyll, gan iddo ganiatau i Owen ddyfod i'r Castell a'i droi ef allan tan yr esgus o'i fod yn euog o anffyddlondeb yn ymostwng heb ei ganiatad ef; a chadwodd Owen feddiant ar y Castell am hir amser.
1406.
Ond yr oedd ei achos wedi gwanychu i'r fath raddau nes y bu raid iddo gyfyngu ei weithrediadau i'r rhanau mynyddig o'r wlad, ac oddi yno rhuthrai yn sydyn i'r gwastad-diroedd, ac mor sydyn dychwelai drachefn, gan gymeryd gydag ef foddion cynaliaeth iddo ef a'i wyr; ac er i'r Ffrancod alw eu gwyr adref, eto parhânt i gynorthwyo Owen gyda lluniaeth a moddion rhyfel. Ond yr oedd y Deheudir o gwmwd i gwmwd yn graddol lithro o'i afael, trwy fod y tywysog Harri yn aros yno, ac yn gwibio trwy'r wlad, gau ddod yr iau Seisonig ar warrau'r trigolion trwy deg ac annheg. Er hyny cawn ein harwr yn arfer ei awdurdod fel yn mlynyddoedd anterth ei lwyddiant — yn caniatau maddeuant, dyddiedig o Gefn Llanfair, i Ioan ab Howel Goch; ac ar y sêl wrth. y maddeuant hwnw, yr oedd llun Owen yn eistedd mewn cadair, ac yn dal teyrnwialen yn un llaw a chronen (globe) yn y llall; — ac yn ddigon cadarn hefyd i noddi y ffoedigion Seisnig larll Northumberland ac Arglwydd Bardolph, wedi i'r Scotiaid, oddiwrth, pa rai y ffoisent i Gymru, fwriadu eu rhoddi yn nwylaw eu gelynion, yn gyfnewid am garcharorion. Oddi wrth ymddygiad Senedd Lloegr hefyd gellir casglu fod ei ofn yn parhau arnynt. Deddfasant nad oedd i diroedd nag eiddo y gwrthryfelwyr gael eu rhoddi ymaith hyd yn mhen tri mis ar ol eu hatafaelu, er mwyn iddynt hwy gael amser i chwilio i gyfiawnder yr atafaeliad.
Yn Mon, yr oedd pleidwyr Owen yn gryfion a lluosog, er nad ymddengys i frwydr gymeryd lle yno o gwbl. Diamheu fod llawer o'r Monwysion yn myddin Grlyndwr, a phan ddechreuodd ei achos ddirywio, iddynt ddychwelyd yn ol i'w cartrefleoedd. Ond y brenin a glybu eu hanes, a chan fod Mon bellach tan ei awdurdod, penderfynodd ar gosbi y bobl hyn. Ar yr 11eg o Dachwedd, cynaliwyd brawdlys yn nhref Biwmaris, gerbron Tomas Twkhwl, Philip de Mainwaring, a Robert Paris, ieuangaf, i euog- brofi y sawl a gymerasant ran yn y gwrthryfel. Dengys yr ystadegaeth ganlynol fod y ddyfais freiniol wedi ateb ei dyben yn dda. Rhenid y wlad yn yr hen amser i gwmwdau, a dyma gwmwdau Mon, nifer y rhai a ddirwywyd ynddynt, ac i ba swm: —
| Cwmwd | Nifer o bersonau | £ | S | C |
| Llifon | 414 | 100 | 18 | 8 |
| Menai | 308 | 65 | 10 | 8 |
| Talebolion | 399 | 123 | 16 | 4 |
| Twrcelyn | 279 | 83 | 5 | 8 |
| Malltraeth | 326 | 83 | 16 | 0 |
| Tindaethwy | 389 | 79 | 19 | 8 |
| CYFANSWM | 2212 | 537 | 7 | 0 |
1407.
Ychydig ddigwyddiadau gwerth eu crybwyll a gymerasant le yn ystod y flwyddyn hon. Collodd Owen Gastell Llanbedr Pont Stephan a Chastell Harlech, ond adgymerodd y blaenaf drachefn. Er hyny, byrhau yr oedd ei fraich yn barhaus; a Bardolph a Northumberland, ei westeion, wrth weled ei achos yn gwanychu cymaint, a ymadawsant i'w gwlad, ac yno wrth geisio codi gwrthryfel eilwaith, collodd y ddau eu bywydau, ar Bramham Moor, yn sir Gaerefrog.
1408 a '09.
Yn y flwyddyn gyntaf, talwyd diolchgarwch gwresog i'r Tywysog Harri yn y Senedd am ei ymdrechion a'i lafur yn Nghymru. Yn nechreu yr ail, ymddangosai cyfansoddiad dirywiedig y gwrthryfel fel yn adnewyddu ei nerth. Rhuthrodd y Cymry ar y Cyffiniau, a'r rhanau hyny o Gymru ag oeddynt yn gogwyddo at y Saeson, ac anrheithiasant hwynt. Yr oedd Esgob Bangor gyda Glyndwr yn llywio yr ymosodiadau hyn. Tra yn ufuddhau gorchymyn eu penaeth yn sir Amwythig, carcharwyd dau o lewion y Cymry, sef Philip Scudamore a Rhys Ddu; ac ar ol eu caethgludo i Lundain, dienyddiwyd hwynt. Caton a ddywed, i Rhys gael ei lusgo ar lidiard trwy yr heolydd i'r 'dienyddle, Tyburn, ac iddo gyfarfod ag angau teyrnfradwr — ei bedwar aelod a ddanfonwyd i'w harddangos i bedair gwahanol ddinasoedd y deyrnas, a'i ben i'r un dyben a hongiwyd wrth bont Llundain. Cyfarfu eraill o swyddogion Glyndwr â thynged gyffelyb.
Dyna ymgais olaf ein harwr o unrhyw bwys. Lluaws ,o'i wyr a'i gadawsant, a thrwy hyny gorfodid ef i aros yn hollol ar yr amddiffynol. Bu mynyddoedd yr Eryri eto yn dra thirion wrtho; yn eu castellydd cedyrn a naturiol hwy yr oedd yn ddyogel, wedi i'w amddiffynfeydd o waith dwylaw dyn ymollwng a llithro o un i un fel bradwyr i wasanaeth ei elynion.
Yn y blynyddau 1410, '11, a '12, rhwng y mynyddau yr oedd y gwrthryfel yn byw, a Harri IV. a'i fab oeddynt wedi 'cael profion mor fynych o hinsawdd wrthryfelgar y manau hyny, nes y tybient mai doethach gadael llonydd i'r gwrth- ryfel farw ohono ei hun o'u mewn. Parhau yn garcharor yr oedd Dafydd Gam er holl ymgais y Saeson i'w ryddhau. O'r diwedd, tybiodd y brenin mai y ffordd oreu fyddai pwrcasu ei ryddhad mewn modd heddychol, a danfonodd ddau foneddwr o'r enw Syr John Tiplofte a Wm. Butiler i fargenio gyda Glyndwr am ei ollyngdod; ac wedi deng mlynedd o garchariad maith, cyfiawn, a chwerw, gollyngwyd "bradwr Machynlleth." yn rhydd. Arferai Owen gadw ei garcharorion rhyfel mewn adeilad cryf yn mhlwyf Llansantffraid-Glyndyfrdwy. Y mae gweddillion y lle yn aros hyd y dydd hwn; adwaenir ef wrth yr enw " Carchar Owen Glyndwr." {{canoli| 1413.
Yr 20fed o Fawrth, bu farw y brenin Harri IV, wedi iddo deyrnasu pedair ar ddeg o flynyddau mewn gwaed a galanas, gan adael yn gymunrodd i'w olynydd, ei fab Harri V, lawer o waith i gwblhau darostyngiad y gwrthryfel. Yr oedd hyd yn nod y manau oeddynt wedi eu darostwng yn peri trafferth mawr i'r brenin ieuanc; y bobl dywalltent eu Ilid ar y Saeson ddigwyddent breswylio yr un gymydogaeth a hwynt; dialent waed y lladdedigion yn y rhyfel, a chospent am rhyw niweidiau personol a, dderbyniasent; ac er fod eu cleddyfau yn eu gweiniau, yr oedd eu teimladau gelyniaethol at y Saeson yn parhau yn angerddol iawn. Yr oedd ganddynt yn eu cyfreithiau lŵ a elwid Asach, a llŵ rhyfedd ydoedd. Pan gyhuddid dyn o unrhywdrosedd, yr oedd yn angenrheidiol i dri chant o wyr gymeryd math o lŵ meichiafol cyn y gellid ei ryddhau, a'r llŵ hwn oedd yr Asach. Pan gyhuddid Sais yn Nghymru, nis gallaief gael haner y nifer gofynol i'w ddieuogi. Y brenin pan wybu am y gyfraith annheg hon, a'i dileodd, ac a ddeddfodd fod i bwy bynag a geisiai roddi yr Asach mewn gweithrediad, gael ei garcharu am ddwy flynedd a thalu dirwy drom. Mae yn rhaid cyfaddef, mai dyma y ddeddf unionaf o'r holl ddeddfau eithriadol a roddodd y Saeson ar y Cymry; ac adlewyrcha anrhydedd mawr ar ddoethineb y teyrn ieuauc a'i ffurfiodd.
Daliodd Glyndwr ei dir am ddwy flynedd yn mhellach, hyd 1415; a'i ofn ar y Saeson hyd yn nod yn y flwyddyn hono. Ymostyngodd y brenin i gynyg telerau heddwch iddo, a danfonodd ato Syr Gilbert Talbot gyda llawn allu i ffurfio cytundeb, a chaniatau maddeuant rhad iddo ef a'i ddilynwyr os byddai hyny yn angenrheidiol. Ond marwolaeth Glyndwr a ataliodd yr amcan y tro hwn. Dygwyd y cytundeb oddiamgylch drachefn, gyda Meredydd, mab i Glyndwr, ar y 24ain o Chwefror; ac felly, plygwyd y faner wrthryfelgar i fynu, a chyda hyny darfu y Cymry a rhyfela tros eu hiawnderau cynhenid a'u hannibyniaeth cenedlaethol; y ddwy genedl a fuont elynion am yn agos i fil flynyddoedd a ysgydwasant ddwylaw, ac edrychasant yn myw llygaid eu gilydd; gwelodd y naill nad Rhys Gyrch oedd y Cymry oll, a'r llall nad Hengist oedd pob Sais. Dechreuwyd chwalu eu Clawdd Offa cymdeithasol; ac erbyn hyn, y mae yr hen elyniaeth wedi ymgolli bron yn llwyr mewn cyfeillgarwch.
Bu Owen farw yn yn nhŷ ei ferch yn Monnington, ar yr 20fed o Fedi, 1415, yn 61 oed; a'r hwn a heriodd y ddau Harri a'u galluoedd am bumtheg mlynedd, a wyrodd ei ben fel pabwyren o flaen brenin arall. Yn iaith Islwyn: —
| “ |
Mae'n bryd it' orphwys, O! y mae yn bryd |
” |
Yn ol y farn gyffredin, claddwyd ef yn mynwent plwyf Monnington; ond nid oes cerfddelw o un math, na chofgolofn, na chymaint a chareg las, yn dynodi ei fedd. Y mae hyd yn nod sicrwydd am y man y claddwyd ef wedi ei gladdu.
Felly y bu fyw ac y bu farw un o'r dynion hynotaf ar lechres hanesyddiaeth ein gwlad. Yn yr hwn yr oedd holl deithi y nodweddiad Cymreig yn cydgyfarfod — yn gyfrwys, dewr, a medrus; yn nwydwyllt a hawdd ei ddigio, yn ystyfnig ac anhawdd ei gymodi. Nid oes enghraifft iddo erioed fradychu Cymro er mantais nac er elw; ond yr oedd ei gasineb at y Seison y fath fel yr ystynai hwynt yn rhy ysgymun i deilyngu breintiau cytundeb — edrychai arnynt fel pe buasent ellyllon wedi ymgnawdoli, Y syniad hwn a barai iddo weithiau ymddigrifo mewn creulonderau tuag atynt; ond yr oedd ganddo ef galon fawr agored bob amser i'w gydwladwyr. Ei enllibwyr a ddywedant mai dialgarwch at y brenin Seisnig, ac nid gwladgarwch, a barodd iddo gymeryd arfau ar y cyntaf; ond yr oedd boddio y naill a'r llall yn gorwedd yn yr un cyfeiriad, a gwrthryfelwr ystyfnig ydoedd pan yn ffoadur tlawd, pryd yr oedd yn anmhosibl iddo ddychymygu y gallai foddio ei ddialgarwch. Aberthodd ei etifeddiaeth fawr, ei gysur teuluaidd, a'i heddwch a'i ddyogelwch personol, ar allor ei wrthryfel; a rhaid fod rhyw deimlad mwy cysegredig na dialedd yn achosi yr aberth mawr hwn. Ysgytiodd lywodraeth Lloegr hyd i'w gwraidd; a bu yn ddrychiolaeth gerbron ei llygaid hyd o ni thynodd angeu ef oddiar ei ffordd; er na safodd unwaith frwydr gyda'r brif fyddin Seisnig. Ei gallineb cyfrwys oedd yn dychrynu ei elynion, a chafodd yr ystormydd a'r dryghin lawer o fai y callineb hwn gan y brenin Harri. Diau y seinir ei enw gan y Cymro gyda brwdfrydedd yn y tymhor gogoneddus hwnw pan byddo'r cleddyfau wedi eu troi yn sychau, a'r gwaywffyn yn bladuriau; canys yr oedd yn caru ei wlad, yn gymydog caredig, yn dad a phriod tyner a hynaws; yn ddewr, yn gall, yn ddysgedig; ac fel arwr rhyfelgar, buasai unrhyw genedl dan haul yn falch ohono.