Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 12
| ← Penawd 11 | Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd |
Penawd 13 → |
XII.
NEWID Y LLYWODRAETH—CAU Y DRWS.
Ar vlaen y dymest ovnadwy hono hwyliodd L. J. yn y "Nueva Geronima" o'r avon am Buenos Ayres eto, a J. Ellis yn deithiwr—un o'r vintai gyntav, ond a arosasai ar ol wedi ymblaid Santa Fe, ac a gasglasai gryn lawer o nwyddau Indiaidd trwy vasnachu gyda hwy, y rhai gymerai yn awr i'w gwerthu yn Buenos Ayres. Gyda vod y llong o'r avon gwelwyd ei bod wedi ei hysigo drwyddi pan aethai ar y traeth wrth ddod i mewn i'r avon. Bu raid cadw y pwmp a bwcedi i vynd ddydd a nos am y pum' niwrnod y parhaodd y vordaith: collasid yr angor: pan geisid codi hwyl elai yn gareiau: ac ynghyver Mar del Plata buwyd yn sugn y beisdonau bron taro y gwaelod ar bob tòn, vel mai â chroen y danedd y medrwyd ei rhedeg ar y traeth ger y Boca, Buenos Ayres.
Wedi yr hir ddirwest a'r ddiangva o'r braidd hono, erbyn cyraedd Buenos Ayres, nid oedd sevyllva pethau yno yn addawol iawn i'r Wladva. Y Weinyddiaeth wedi newid ; Sarmiento yn arlywydd, a Dr. Velez Sarsfield yn weinidog cartrevol. Yn Dr. Luis V. Varela, modd bynag, cavodd L. J. wr o ddeall cryv a chydymdeimlad gwladvaol, vel disgybl o ysgol Dr. Rawson. Drwyddo ev cyvlwynwyd i'r gweinidog yr adroddiad canlynol:
Newydd i mi gyraedd yma o'r Wladva Gymreig, Chubut, yr wyy yn brysio danvon adroddiad i'r Llywodraeth o sevyllva pethau yn y sevydliad hwnw. Hysbys i'r Llywodraeth am yr anhawsderau a'r caledi yr aethpwyd drwyddynt, ac mai ansicr oedd tynged y Wladva hyd yn ddiweddar. Mae y sevydlwyr o'u tu hwythau wedi dioddev caledi ac eisieu divrivol lawer tro; eithr ar ol y tori i vynu cyntav (1866) wedi ymdrechu yn ddewr i ymunioni ac i ymgadarnhau. Am y ddwy vlyneddd ddiweddav mae yr ysgrivenydd (L.J.) wedi ymdrechu yn ddivlin ac wedi aberthu popeth i adsylvaenu a chadarnhau y Wladva, a chael gan y Llywodraeth (ac yn enwedig yn Dr. Rawson) bob cevnogaeth ac ymddiried. Eto nid ydoedd y llwyddiant hyd yn hyn yn gwbl voddhaol—rhyw ddyryswch neu ddamwain yn atal pethau i vod vel y dymunid. Eithr y mae'n hyvrydwch ac yn valchder i mi gael datgan yn awr wrth y Llywodraeth fod trevedigo Gwladva Chubut bellach yn faith ddiogel a boddhaol. Mae addasrwydd y tir i amaethu yn awr y tu hwnt i amheuaeth, vel y provir drwy y cnydau sydd wedi eu codi yno; ac mae y faith syml hon yn rhoi sylvaen barhaol i'r sevydliad. Edrycha bobl ar y lle yn awr vel eu cartrev arosol, ac y maent velly yn codi tai brics da ar eu fermi, a pharotoi tir at y tymor nesav. Dygwn gyda mi gryn gant o lythyrau oddiwrth y sevydlwyr, i'w postio at eu cyveillion yn Nghymru yn eu cymell i ddod yno atynt, am y waith gyntav yn eu hanes. Disgwylir yr efeithia'r llythyrau hyny yn vawr ar yr ymvudiaeth Gymreig i Chubut. Hwyrach vod yr amser yn ymyl pan ellir troi tuag yno y frwd grev o ymvudiaeth Gymreig gymhellwn i yn daer bedair blynedd yn ol. Diau vod llwydd y Wladva yn dybynu ar godi gwenith. Ond nid hyny yn unig yw holl ganlyniad yr adnewyddiad presenol. Danvonwyd i'r varchnad yma y consignment cyntav o ymenyn rhagorol y lle, a chavodd werthiant rhwydd. Mae niver y buchod godro yn dal i gynyddu. Drwy'r vasnach gyda'r Indiaid mae niver y cefylau a'r cesyg yn cynyddu. Ysywaeth nid oes yn y Wladva yr un ddavad eto. Am yr Indiaid nid oes raid achwyn: yn wir mae y gwahaniaeth yn eu hymddygiad at y Wladva ragor at sevydlwyr Patagones yn rhywbeth rhyvedd. Gan mai amaethu oedd y priv amcan a gobaith, nid ydys hyd yn hyn wedi cael ond megis cip ar adnoddau eraill y wlad. Mae'r moelrhoniaid lluosog sydd ar yr arvordir o vewn cyraedd, a'r llynoedd heli yn gyvleus. Mae yno vaes eang o vlaen y Wladva ond cael amser a chyvleusderau i'w dadblygu.
Wedi rhoddi vel yna adroddiad o'r sevyllva, vy nyledswydd bellach yw rhoddi hevyd ger bron anghenion a dymunion y sevydliad: (1) Rhagor o ymvudwyr; (2) Rhagor o ofer amaethu ac aniveiliaid gwaith (3) Prinder cigvwyd, gan nad oes devaid, ac vod y da corniog yn rhy werthvawr i'w cigydda: (4) Dim digon o gynyrch i beri masnach—ond rhaid wrth gymundeb; (5) Angen ysgol ddyddiol i'r 40 neu 50 plant sydd mewn oed ysgol.—L. J.
'Cyvlwynwyd hevyd yr un pryd y ddeiseb hon:—
Mae Pwyllgor y Wladva yn dymuno eich cyvarwyddo vel ein prwy at y Llywodraeth, i ervyn arni estyn ei chynorthwy misol caredig am vlwyddyn eto. Ein rheswm dros ovyn hyn yw— vod y cnwd eleni, er yn un da dan yr amgylchiadau, yn anigonol i gadw'r Wladva mewn bara—priv fon ein cynhaliaeth—hyd gynhauav eto, gan nad oes lawnder o aniveiliaid at gael cig. Oblegid gorliviad diweddar collwyd cryn lawer o'r gwenith oeddys wedi gywain. Creda'r pwyllgor pe byddai'r Llywodraeth mor garedig a chaniatau y rhodd visol am eleni eto, y gellid gadael y blawd o'r rhestr, a rhoi rheidiau eraill yn ei le.— RHYDD. HUWS, llywydd; J. GRIFFITH, Ysg.
Ymhen rhai dyddiau cyvlwynwyd wedyn y geiseb ganlynol:"Wrth gyvlwyno i'r Llywodraeth yr adroddiad gydiol, dymuna y prwy dros y Wladva roddi ger bron yn furviol y deisyvion sy'n canlyn:—(1) Ar i'r Llywodraeth barhau y rhodd visol o $250 at luniaeth am vlwyddyn eto; (2) Ar i'r Llywodraeth gydsynio i werthu y llong "Nueva Geronima," niweidiwyd mor dost ar y vordaith o'r blaen—gan nad oes drysorva gan y Wladva i dalu am ei hadgyweirio, a thalu cyvlogau dyledus i'r capten a'r criw—ac i weddill gwerthiant y llong vynd i freitio llong arall i gludo lluniaeth i'r Wladva; (3) Ar i'r Llywodraeth sevydlu cynrychiolydd yn Nghymru i hyrwyddo ymvudwyr oddiyno i'r Wladva; (4) Ar i'r Gwladvawyr gael y gweithredoedd am y tir sydd ganddynt yn ol y gyvraith.—Hyderav y gwel y Llywodraeth resymoldeb yr ervynion hyn, ac na oedir eu cyvlawni, gan vod costau dyddiol yn mynd ar y llong.—L. J.
Yn atebiad cavwyd, ymhen 6 wythnos:—
CYHOEDDEB.—Oherwydd nodyn Don Luis Jones, a dderbyniwyd gyda'r adroddiad am Wladva Chubut, mae Arlywydd y Weriniaeth yn Erchi—Rhodder i'r Wladva vel cymorth diweddav y Llywodraeth rodd visol o $250 am y vlwyddyn bresenol o'r lav o Ebrill diweddav; (2) Vod yr arian geir am y llong brynasid yn ddiweddar at wasar aeth y Wladva i vyned vel y noda y prwy; (3) Rhodder gweithred meddiant i'r sevydlwyr am y tiroedd sydd ganddynt.—SARMIENTO, DALMACIO V. SARSFIELD, L. V. Varela.
Yn y dravodaeth gyda'r gweinidog Velez Sarsfield eve a ddanododd vod y Wladva wedi costio'n rhy ddrud i'r Llywodraeth, ac mai gwell vyddai ei symud i dalaeth Buenos Ayres y byddai dda gan lywodraeth y dalaeth hono eu cael a'u cynorthwyo, a rhoddes nodyn i fynd at raglaw y dalaeth (A. Alsina), a galwodd ysgrivenydd y gwr hwnw gyda L. J. i gynyg talu costau symud y Wladva i gyfiniau Hinojo, a thalu y ddyled oedd arnynt i'r Llywodraeth Genedlaethol.
Cauasai drws y Llywodraeth yn glep. Dengys y cylch—lythyr canlynol, ddanvonwyd ar y pryd i'r Wladva, beth vu y symudiad nesav.
Vy nghyveillion hof.—Yr wyv ar vedr cychwyn i Gymru i geisio rhagor o ymvudwyr: ac yn danvon hyn o gyvarchiad i chwi i roi cyvriv o'm prwyadaeth drosoch yma. Erbyn i mi gyrhaedd yn haner llongddrylliad, yr oedd eisieu o leiav £200 i adgyweirio y llong—dros £100 o gyvlogau y morwyr i'w talu, tra yr oedd wedi costio £180 i'w rhedeg am y tri mis y bu genym, heb enill dim freit. Gwerthwyd hi, ac ni chavwyd ond £150 am dani. Gan vod y weinyddiaeth bresenol yn newydd, rhoddais i'r Llywodraeth adroddiad cyvlawn o sevyllva'r Wladva; ond dywedodd y Gweinidog cyn darllen vy adroddiad vod y Llywodraeth wedi pendervynu na wneid DIM yn rhagor i'r Wladva. Gwesgais eich govynion bob yn un ac un: bum yn ddivlin i ddwyn pob dylanwad vedrwn gwelais yr Arlywydd Sarmiento ei hun amryw weithiau; gwelais y gweinidogion bob un, a chevais gymeradwyaeth oreu Dr. Rawson. Ond y cwbl vedrais gael i chwi ydoedd £50 y mis am vlwyddyn eto; dim i'r Indiaid, dim at ysgol, na dim at ymvudiaeth. Wedi gweled nad oedd dim i'w ddisgwyl oddiyno, meddyliais mai y peth goreu i'w wneud oedd i mi vynd i Gymru i vynegu ein rhagolygon, a chael ymvudwyr allan atom. Yr wyv ovidus iawn na chawswn rywbeth i'r Indiaid. Hwyrach y digiant, ond byddwch chwi garedig wrthynt. Nid wyv yn gweled vy hun wedi gallu gwneud ond ychydig drosoch y waith hon. Ond coeliwch vi cevais vwy o draferth a blinder i gael a gevais nag erioed o'r blaen. Ymdrechav wneud y difyg i fynu drwy ail vintai o Gymru. Hauwch gymaint allwch: peidiwch ovni prinder llavurwyr: codwch dai yn barod i ymvudwyr: ceisiwch roddi gwedd lewyrchus ar ein Gwladva erbyn y delo newyddddyvodiaid.—L. J.
Talwyd cludiad L. J. gan y masnachwyr oedd yn cyvlenwi lluniaeth y Llywodraeth i'r Wladva, ac ymgymerasant â danvon y lluniaeth am y vlwyddyn y cyvle cyntav geid. Rhoddodd yr Arlywydd Sarmiento lythyr cyvlwyniad i L. J. at y Gweinidog Arianin yn Llundain—Don Norberto de la Riestra, a rhoddodd Dr. Rawson iddo y llythyr canlynol:
Dymuno yr wyv i chwi vordaith lwyddianus, ac y llwyddwch i droi rhedliv cryv o ymvudwyr i Wladva newydd Chubut. Fy marn i yw, y bydd y Wladva hono yn dra llwyddianus, ac vod yn y wlad hono le cartrevu cysurus i viloedd o ymvudwyr Ilavurus, a drawsfurvir yn y man yn vreinwyr goleuedig a dedwydd o'r Weriniaeth Arianin. Os gall y varn hon vod o ryw ddevnydd i chwi mewn rhyw vodd, bydd hyny yn voddlonrwydd mawr i'r eiddoch—G. RAWSON.