Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 15

← Penawd 14

Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd

Penawd 16 →

XV

Y CWMNI YMVUDOL.—MYVANWY A RUSH.

Pan ddechreuodd y cymylau doasai y Mudiad Gwladvaol glirio peth (1869), ymunionodd M. D. Jones a D. Ll. Jones—y ddau gyvrivol oedd yn aros i veddwl cario'r mudiad ymlaen. Suddasai y blaenav £2,500 o stâd y teulu i gychwyn y Vintai Gyntav a'r costau blaenorol; ac yr oedd yr olav wedi andwyo ei yrva weinidogaethol drwy ei gysylltiadau a'i ddyheadau Gwladvaol. Velly, pan ddeallasant vod seiliau y Wladva yn lled sicr—wedi cael yr allwedd o ddyvrio y tir—pendervynasant furvio Cwmni i weithio allan y Wladva yn ei gwahanol weddau. Yr eginyn cyntav i hyny oedd "Cymdeithas Ymvudol Festiniog," rhaglen yr hon ddynodai "mai amcan y gymdeithas yw gwella amgylchiadau ymvudwyr a chartrevwyr, drwy anvon y rhai blaenav i wlad lawn o adnoddau mwnol a chynyrchion amaethyddol; ac velly osod y rhai olav mewn gwell savle i gael tâl teilwng am eu llavur." Buan wedi hyny yr ymeangodd y syniad i'r furv ganlynol:—" Cwmni Ymvudol a Masnachol y Wladva Gymreig Sawd, £50,000; mewn 5,000 rhanau o £10 yr un. Cyvarwyddwyr: Capt. R. Delahoyde, Aberystwyth; M. D. Jones, Bodiwan; Owen Edwards, 22, Williamson Square, Liverpool; G. W. Thomas, cyvrivydd, Abbey Street, Chester; T. Wood, etiveddiaethwr, Chester.—Coviadur teithiol: D. Lloyd Jones, Festiniog: Coviadur cyfredinol T. Cadivor Wood. Amcan y Cwmni ydyw llogi, prynu, neu adeiladu llongau hwylio, neu ager, at gludo ymvudwyr ac eiddo i'r Wladva Gymreig—prynu stoc amaethyddol, a'i werthu i'r sevydlwyr—masnachu âg unrhyw barth o'r byd. Ceir rhagleni, rheolau, furviau ymovyn rhaneion, holl gyhoeddiadau y Cwmni, a phob hysbysrwydd gan y Coviadur Cyfredinol, T. Cadivor Wood, Werberg Street, Chester.

Ymdavlodd D. Lloyd Jones i dynu allan a gweithio y cynlluniau gyda phob dyvalwch, gan gynal cyrddau i egluro a chymell y Cwmni drwy Dde a Gogledd Cymru—gohebu ac ysgrivenu yr oll ei hunan, wrth vod ei gydymaith swyddol, Cadivor Wood, ar ei fordd i'r Wladva. Erbyn 1869 yr oedd y Cwmni wedi ei novio yn llwyddianus, a'r llong gyntav, "Myvanwy," wedi ei phrynu a'i fitio i'r môr—yn llong newydd ysplenydd o 300 tunell. Yr oedd L. J. wedi dychwelyd o Buenos Ayres i Gymru erbyn hyny: a datganai oddiar y proviad morwrol gawsai mai llong vechan o ryw 100 tunell neu lai wasanaethai y Wladva oreu y pryd hwnw. Ond "llong ymvudol vynai y Cwmni. Erbyn cael y "Myvanwy" yn barod gwelwyd nad oedd ei maint yn cyvateb i ovynion y gyvraith, ynghylch llongau ymvudol, ac mai 11 o ymvudwyr yn

D. Ll. Jones

unig ganiatai y Llywodraeth i vyned ynddi. Nid oedd bosibl newid y llong bellach, a gwthiwyd y niver hwnw o ymvudwyr iddi. Eithr nid oedd ond rhyw 4 neu 5 tunell o lwyth i'w gael iddi, sev llestri priddion o Bwce i L. J. ac ychydig groceries i J. Griffith: velly llwythwyd hi gyda glo yn rhwym i Borth Madryn, ac oddiyno i Montevideo gyda'r glo. O Montevidio aeth y llong i Paysandu i gymeryd llwyth o grwyn gwlybion i Antwerp. Erbyn hyny yr oedd biliau adeiladwyr y llong yn ddyledus: ond taliadau y rhanddalwyr yn y Cwmni heb ddod i law: tra nad oedd enillion y llong ond prin ddigon i dalu y treuliau o'i gweithio. Gwelodd yr adeiladwyr eu cyvle i wasgu: aed trwy fury o werthiant cyvreithiol yn Antwerp, a dychwelodd y llong i veddiant yr adeiladwyr am ryw goeg bris. Enw M. D. Jones oedd wrth y biliau roisid ar y llongau, ac arno ev velly y disgynodd gwneud i vynu'r difyg a'r costau llethol. Hon oedd yr ail dagva vawr gawsai M. D. Jones oblegid y Wladva. Ysigodd hyny amgylchiadau y teulu: a digwyddodd ar adeg ddivrivol y cythrwvl vu ymhlith yr Anibynwyr am y "ddau gyvansoddiad."

Dychwelai L. J. a'i deulu yn y Myvanwy" yn syth o Gasnewydd, ac heblaw hwy deuluoedd y gov a'r crydd ddanvonai y Cwmni i vod o wasanaeth i'r Wladva, oblegid yr angen am y creftwyr hyny. Ond siomasid y Wladva am vintai o ymvudwyr, er mai da oedd cael yr 11 ddaethai: diangasai hevyd 4 neu 5 o vorwyr y llong, y rhai vuont yn y Wladva vlwyddyn neu ddwy ac velly digon helbulus i'r cabden vu y vordaith, vel mae'n debyg na roddodd adroddiad calonogol am y Wladva. Hwyliodd y "Myvanwy o Borth Madryn am Montevidio-Mai, 1870-amser rhyvel Frainc a Prwsia, a bu'r Wladva 13 mis heb un math o gymundeb gyda'r byd, hyd nes i'r "Cracker" gael ei danvon i ymholi gan lys-genad Prydain yn Buenos Ayres.

Wrth furvio y Cwmni Ymvudol hwnw am y Myvanwy daethai yr hyrwyddwyr (M. D. Jones a D. Ll. Jones) i gysylltiad â Chymry arianog New York, drwy D. S. Davies : hwythau yno a furfiasant gyfelyb gwmni i brynu a rhedeg llongau, vel math o gangen o'r Cwmni Ymvudol, i wneuthur llinell gyson o longau i gydio'r Wladva wrth y Mudiad oll, ond pob llong ar ei chyvriv ei hun. Prynwyd a danvonwyd y " Rush " [Gwel hanes y llong hono, tud. 24 gan yr adran Amerigaidd o'r Cwmni, cyn iawn wybod nac amgyfred tynged y "Myvanwy," na deall sevyllva y Wladva ar y pryd. Ond yr oedd yni D. S. Davies y pryd hwnw ac wedi hyny yn cario pob peth o'i vlaen. Sylweddasai eve tra yn yr Unol Daleithau apostolaeth M. D. Jones am Wladva Gymreig, ac ymdavlodd i weithio allan gynlluniau y Cwmni Ymvudol o ddivriv calon. Nis gellid wrth yr anfodion syrthiodd ar y llong a'r ymvudwyr hyny, mae'n debyg, ac nis gallai y Wladva yn ei diymadverthedd ar y pryd vod o nemawr help i'r ymgais lew hono,-velly aeth y rhuthr heibio heb vod y Sevydliad vawr elwach arno-yn wir cyn i neb dd'od o'r niwl oedd oddeutu'r nawv nes bod yn rhy ddiweddar.

BREINLEN AM DIR.

Seilid y Cwmnïau hyn, mae'n debyg, ar gyvrivon damcanus cymdeithasau yswirio ac adeiladu. Ysgrivenai y cynllunydd (D. Ll. J.):—

Rhag. 16, 1869: Yr wyv vi wedi gweithio yr holl scheme lawer gwaith drosodd, ac os yw reports i ddybynu arnynt, bydd cynllun eang vel hyn yn ddiogel ac efeithiol. Y priv drawback ydyw y faith nad oes genym Vreinlen ar y tir. Pe caem ni veddiant o dir ve godem arian vaint vyner. Ai ni vyddai yn bosibl cael breinlen ar lain o dir yn cynwys y Valdez, New Bay, a watershed y Chupat, neu yn hytrach ryw 150 milldir ar hyd llinell lledred, ac o hyny i'r Andes? Ni ddymunwn vod dim mewn breinlen i gyvyngu ar vested interests, ac wrth gwrs ni chyvyngai ar awdurdod y Wladva. Mae'n amlwg y byddai'n werth ymgeisio am hyn. Os na rydd y Llywodraeth vreinlen, a wnai hi ddim rhoi teitli ni ar y dyfryn, a'i werthu am ryw swllt yr erw.

Ebrill 16, 1872, ysgrivenai M. D. Jones ar yr un mater :"Yr wyv yn ervyn arnoch vỳnu breinlen i'r Cwmni Ymvudol o'r vath ag y tynwyd ei braslun allan, a'r hon sydd yn aros yn anorfenol yn Buenos Ayres. Mae pobl America, a phobl y wlad hon cyn hir, yn sicr o gyvranu at y Cwmni, ond cael breinlen ar dir; a rhoddent ddigon o ymvudwyr yna ar goel ond cael tir yn ddiogelwch. Yr oeddwn yn meddwl vod y Llywodraeth Arianin wedi rhoddi breinlen hyd nes y gwesgais Denby i gydnabod mai ar ei haner yr oedd. Difyg breinlen yw yr unig beth sydd yn ein lluddias yn awr. Mae arnom eisieu cael commercial basis i'r Cwmni, ac ond cael hyny trosglwyddwn bobl yna yn rhwydd. A gav vi ervyn arnoch vynu y vreinlen yn ddioed."

Gwelir oddiwrth yr uchod vod camddealltwriaeth dybryd wedi bod am vreinlen a threvniadau dyvudol. Evallai vod a wnelo'r bylchau hirvaith yn y cymundeb y pryd hwnw rywbeth â hyny. Bid a vyno ni wyddai y Wladva nemawr ddim am y cynlluniau a'r cyvryngau ddadlenir yn y llythyrau blaenorol. Debygid mai llythyr M. D. J., wrth gyveirio at "gais anorfenol" J. H. Denby i gael breinlen yw yr allwedd i'r dyryswch. Yngoleuni proviad y blyneddoedd hyny a'r rhai dilynol, gellir yn awr weled p'le'r oedd gwendid y cynlluniau—"Rhoi y car o vlaen y cefyl" yr oeddys. Nid oedd y Llywodraeth mor bwdr y pryd hwnw ag y daeth i vod wedi hyny. Yr oedd Mitre, Rawson, a'u hysgol hwy, a'u dilynwyr Sarmiento ac Avellaneda, yn cadw llygad eiddigus ar y tiroedd cyhoeddus. Yr un pryd, diau i lawer tavell brav o dir vynd yn aberth i'r esgus o vudd cyhoeddus, ac yn vwy o lawer am favrau gwleidyddol. Pe gallasai'r Cwmni Ymvudol BRYNU rhanbarthau o'r wlad, drwy gymeryd mantais o ryw hen gyvraith anghoviedig, a thalu costau cyfreithwyr, cawsid breinlen ymhen amser. Ond nid ymddengys vod gan y Cwmni gyvala parod wrth law o gwbl i hyrwyddo'r olwynion. Nid oedd syniadau y gwladvawyr ar y pryd chwaith yn myned nemawr bellach na diogelu bob un ei dyddyn bach ei hun; a phan ddaeth enw S. Barnes i'r golwg, a neb yn gwybod pwy ydoedd na'i gysylltiadau, ymhellach nag mai Amerigwr "smart o New York ydoedd, a'r cymundeb yn vylchog ac arav—a helynt y "Rush" a'i hymvudwyr mor anvoddhaol, nid rhyvedd i bethau "vynd i'r gwellt." Diau vod y cynlluniau yn burion, ond sevyllva y Wladva mor amrwd a diymadverth, a dim cyd—dynu na chyd—gydio rhwng cyniver o unigolion eiddil traferthus, a neb nerthol (arianog) tu cevn i roi hwb gychwynol. Ymhen blyneddoedd (1887) cavodd Cwmni Tirol y De vreinlen am 300 lech o dir goreu yr Andes, drwy dalu yn lled ddrud am dano mewn twrneiaeth.