Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 18

← Penawd 17

Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd

Penawd 19 →

XVIII.

YR ADGYVNERTHIAD—TROAD Y LLANW.

Yn y disdyll ddilynodd y dón ddaethai a'r "Myvanwy" i Borth Madryn (1870), a phan giliai ymaith eil—dòn y "Rush," lansiasai D. S. Davies yn New York i geisio hybu'r Wladvaaeth A. Mathews am wib o'r Wladva (lle buasai o'r cychwyn am 7 mlynedd) i Gymru, at Dad y Wladva (M. D. Jones) i weled a deall sevyllva y Mudiad erbyn hyny—A oedd obaith cael rhagor o ymvudwyr i'r sevydliad, vel ag i'w gwneud yn Wladva Gymreig o ryw ragolygon? Parasai yr helbulon oblegid y "Myvanwy," ac anghydvod enwadol y "ddau gyvansoddiad," nad oedd y Wladva y pryd hwnw yn air deniadol iawn i neb ond i'r hen arwr ei hun, a'i vagad dysgyblion crediniol. Un o'r rheiny oedd D. S. Davies yn yr Unol Daleithau, yr hwn, er gweled y "Rush " yn myned rhwng y cwn a'r cigvrain vel y Myvanwy," a gynhyrvai Gymry y Taleithau i wneud cais arall am long Wladvaol. Pan aeth A. Mathews allan velly o Bodiwan y Bala i udganu'r Wladva eilwaith yn y trymedd oedd yn gordoi yr awyrgylch, nid hir y bu cyn cael clust y wlad i'r weledigaeth a'r dadguddiad oedd ganddo am Gymru Newydd, y gwelsai M. D. Jones ei chysgod cyn myned i'r tywyllwch mawr. Pan aeth_adsain yr udganiad hono dros y Werydd, gwaeddai D. S. Davies ar i A. Mathews vyned drosodd i'r Taleithau i gyvuno nerthoedd yno gydag ev at gael eilwaith long Wladvaol. Hyny vu, a llwyddodd D. S. Davies yn y man i gael gan Gymry Amerig brynu yr "Electric Spark," a'i Ilwytho o reidiau ac ymvudwyr. Eithr eto—ys tru y son! aeth hono i drychineb. [Gwel yr hanes t.d. 27.]

Cyfrodd darlithiau A. Mathews bobl Cymry hevyd yn lled vyw—er na ddaeth gydag ev i'r Wladva ar y pryd ond rhyw 50, eithr ymhen y vlwyddyn wedyn dylivodd y proselytiaid o'r gadgyrch hono wrth yr ugeiniau. Cyraeddasai mintai anfodus yr "Electric Spark" hevyd i Buenos Ayres tua'r un amser, vel yr oedd yn y Cartrev Ymvudol agos i 100 o Gymry gyda'u gilydd, yn disgwyl llong i'w cludo i ben eu taith. Ac nid oedd y Wladva ei hun y pryd hwnw vawr ragor.

Wedi ymweliad y "Cracker," ceulasai y Wladva drachevn ar ei sorod o unigedd a bychander. Medrwyd, mae'n wir, allvorio y llongaid gyntav o wenith y Wladva yn yr "Irene" (1873), a bu hyny yn achlysur i vasnachdy Rooke & Parry gychwyn peth masnach gyda'r Wladva [gwel y benod ar vasnach], ac yn y cyvwng hwnw y daeth y ddwy vintai adnewyddodd holl arwedd pethau. Yr oedd mintai yr Unol Daleithau wedi ei hysbrydu gan gryn lawer o vynd" eu gwlad, a chan vwyav yn berchen cryn dipyn o ddarpariadau ac oferynau addas i wlad newydd. Tynasai eu trychineb hevyd hwy drwy broviad i wynebu anhawsderau a dioddevaint gwlad ac arverion dyeithr. Yr oedd y vintai o Gymru yn ddetholiad engreiftiol iawn o bobl weithiol yr Hen Wlad —yn ddiwyd a chynil a bucheddus—rai yn fermwyr deallus, a'r oll yn gynevin â bywyd gwledig llavurus. Erbyn i'r ddwy vintai dd'od at eu gilydd, yr oedd iddynt bedwar o weinidogion

Parch Abraham Mathews

Anibynol—A Mathews yn dychwelyd o'i groesgad Wladvaol; D. Lloyd Jones wedi rhoddi eglwys Rhuthyn i vynu, ac yn myned i'r Wladva i barhau ei ymdrechion gyda'r mudiad yr aethai yn aberth iddo; J. Caerenig Evans (Cwmaman), am ei vod yn Wladvawr rhongc; a D. S. Davies ar ol ei longddrylliad tua'r Brasil, yn llwybro drwy dew a theneu i wel'd y Wladva drosto'i hun. Rhwng y ddwy vintai yr oeddynt agos mor luosog a'r Wladva ei hun,— ond eu bod hwy yn angerddol awyddus i gychwyn gwrhydri; tra'r gwladvawyr, wedi'r holl siomedigaethau a phrovedigaethau, yn anystwyth eu gobeithion a'u hyder, ac mewn perygl i fosylu ac ymollwng. Bu y dyvudwyr newydd dalm o amser cyn cyraedd pen eu taith oll. Buont velly tua thri mis yn Buenos Ayres. Nid oedd y ddinas hono y pryd hwnw ond anelwig ddigon, ragor yw yn awr, a'r darpariadau a threvniadau swyddogol ond amrwd iawn: velly, yr oedd bod agos i gant o Gymry yno gyhyd o amser, yn gwynebu am le na wyddid ond y nesav peth i ddim am dano, yn peri cryn ymholi a chywreinio yn y cylch swyddogol a masnachol. Ddechreu y vlwyddyn hono (1874) daethai y llwyth cyntav o wenith y Wladva i'r varchnad yno, a pharodd ei ragoriaeth ar bob gwenith arall gryn gyfro amaethol [gwel" Dechreu masnach y Wladva"]. Tŷ masnachol cyvrivol yn y varchnad hono ar y pryd oedd Rooke & Parry—yr olav yn Gymro trwyadl o Lanrwst, vuasai yn swyddva D. Roberts & Son, Liverpool, ond a ddaethai i Buenos Ayres yn y 6 degau: a thrwyddo ev y gwerthasid gwenith y Wladva. Yr oedd y tŷ masnachol hwn yn gyrchva vawr i'r dyvudwyr, a chan nad oedd Cartrev Dyvudwyr nepell oddiyno, byddai'r tramwy rhwng y naill le a'r llall—a hyny yn nghanol y drev—yn tynu cryn sylw. Wrth weled argoel mor dda am vasnach gyda'r Wladva prynodd y masnachdy hwnw y llong" Irene," i redeg ol a blaen: ac yn hono y danvonwyd yr ymvudwyr i ben eu taith: eithr yr oedd yn vis Medi cyn iddynt oll gyraedd.

Yr oedd derbyn a lleoli cyniver a 90 o ddyvudwyr gan y 120 gwladvawyr truain hyny, na welsent neb ond Indiaid (oddigerth cip ar bobl y tair llong) er's naw mlynedd, ac a syrthiasent yn naturiol ddibris o ymddangosion a chylchynion, yn ddefroad llwyr a dymunol wedi eu hir gyntun: a bu cyvathrach a thravnidiaeth vywiog rhyngddynt "pethau yr Hen Wlad" yn cael eu feirio am bethau y wlad newydd, arian Prydain yn pasio am aniveiliaid. I'r dyvudwyr newydd, mae'n debyg vod rhai dulliau a gweddau byw wthasai y wlad a'r amgylchiadau ar y gwladvawyr vel pethau rheitiol yn ymddangos yn chwith: eithr buan iawn yr ymdoddodd ac yr ymgystlynodd yr oll i'w gilydd i wneud y Wladva Adnewyddol. Wedi yr hir egwyl ar y môr, ac ar ol hyny yn Buenos Ayres, cronasai yni gweithio y newydd—ddyvodiaid vel argae (a dadebrasai egni y rhai cyntevig), vel pan gawsant ddaear y Wladva dan eu traed,a digon o le penelin, ymdavlasant i waith o ddivriv calon—wedi cael awgrymion yr hen sevydlwyr parthed y dyvrhau a neillduolion eraill y wladvel y bu gan yr oll, hen a newydd, gynhauav da y vlwyddyn ddilynol: er y cerddasai tymor llavurio ymhell cyn i bawb ddechreu cael gavael. Yn yr olwg ar y cnydau argoelus hyny yn eu blodeu, ac yn yr adgov o'r dilorni vuasai ar ddifrwythedd "tir du digroen" y Wladva, naturiol iawn oedd i lythyrau calonog y minteioedd hyny, a'r "hen wladvawyr," roddi Cymru a Chymry Amerig ar dân. Dylivodd dyvudwyr newydd yn garn ar eu gilydd yn 1875—glowyr goreu y Deheubarth, gan vwyav, y rhai vuasent ddarbodus a chynil yn yr "amser da" gawsid cyn hyny, vel ag i vod, lawer ohonynt, yn ymvudwyr lled gevnog, parod ac addas i lavurio'r tir.

Wrth gwt y Vintai Adnewyddol danvonodd y Llywodraeth swyddogion i'r Wladva—cabden y borth a'i lu [gwel penod 20 "Yr Ormes Swyddogol "]. A bu govidiau lawer o'r plegid. Yr oedd y sevydlwyr newydd, wrth gwrs, heb ddeall yn iawn y sevyllva, ac yn bobl ochelgar, heddychol; ond yr oedd yr "hen wladvawyr" wedi cynevino lleodru eu hunain, ac yn eiddigus am eu hawliau ac am eu gwlad, a phan gawsant cyn bo hir engraift o'r swyddoga newydd oedd i vod arnynt, drwy weled cychwr y lle yn cael ei roi mewn cyfion, heb na llys na phrawv, bu aruthr ganddynt.