Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 21
| ← Penawd 20 | Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd |
Penawd 22 → |
XXI.
BRODORION CYNHENID Y WLAD-YR INDIAID.
Dengys wynebpryd, maint, ac anianawd brodorion y rhan ddeheuol o gyvandir De Amerig-o La Plata i Tierra del fuego, —sev y wlad a elwid yn ddaearyddol Patagonia -eu bod yn perthyn i bedair cenedl (1) Pampiaid, sev trigolion gwastadeddau eang talaeth Buenos Ayres; (2) Arawcanod, a breswylient lethrau yr Andes o'r ddau tu; (3) Tsonecod (Tehuelches) brodorion tàl a chorfol y canolbarth; (4) Fuegiaid, sev pobl gorachaidd gwaelod eithav dehau y cyvandir. Mae y ddwy genedl vlaenav wedi cymysgu llawer; a'r ail wedi agos gyvlawn arosod ei hiaith ar y ddwy arall. Siaredir peth Pampaeg gan lwyth Sac-mata tua Teca, a siaredir Tsoneca gan y rhai grwydrant dalaeth Santa Cruz, sev gweddill yr hen Batagoniaid. Ond y mae corf mawr yr Arawcanod, a'r bobl gymysg sydd gyda hwy, yn glynu wrth eu hiaith a'u devion o bob tu i'r Andes, ac yn myned dan yr enw cyfredin Tsilenod (Chilians). Siaradant hwy hevyd yr Hispaenaeg yn lled rigl. Pan sevydlwyd y Wladva (1865) yr oedd y brodorion, gellid dweud, yn arglwyddi ar yr holl wlad o Cape Corrientes, lled, 37, i lawr hyd Tierra del fuego, a'r holl berveddwlad oddiyno i'r Andes. Rhuthrent weithiau ar Bahia Blanca, neu lladratent aniveiliaid Patagones bryd arall. Droion eraill deuent o dueddau Mendoza, San Luis, a Córdova, gan ysgubo aniveiliaid a phobl o'u blaenau. Ymdrechai y Llywodraeth Arianin, ynghanol ei thraferthion gwladol ei hun, rhag yr alanas enbydus hono drwy gadw dyrnaid o vilwyr yma ac acw i gadw'r brodorion o vewn tervynau: a rhoddai hevyd roddion blyneddol iddynt o viloedd o dda corniog a chesyg. Pan oedd Adolfo Alsina yn rhaglaw talaeth Buenos Ayres, eve a osododd yr holl vyddin i godi clawdd mawr (vel Clawdd Ofa) ar hyd y fin y bernid vyddai hawddav i'w gadw; ond medrai y brodorion osgoi hwnw, a chilio i'r eangder anhysbys o'r tu ol pan y mynent. Adeg cychwyn y Wladva rhoddai y Llywodraeth 4,000 o benau daoedd yn rhoddion tri misol yn Patagones i'r penaethiaid Rawnké, Namun-cwrá a Shai-hweké, a'u pobl. Pan geisiwyd yn 1865 vyned a 600 o wartheg dros y tir o Patagones i'r Wladva, tarvodd yr Indiaid hyny y meichiaid, a chollwyd y daoedd. Ymhen blwyddi wedi hyny pan osododd Aguirre a Murga ar y Rio Negro (100 milldir i vynu'r avon) y Cymry wahanasent yn yr ail ymblaid, bu raid i'r rheiny foi am eu hoedl pan ddelai y brodorion i lawr yno i dderbyn rhoddion y Llywodraeth. Pan oedd y prwyadon L. J. a Capt. Jones—Parry yn Patagones (1863) yr olygva braidd gyntav gawsant oedd y brodorion wedi lladd ceidwaid amddifynva vechan San Javier, 12 neu 15 milldir o Patagones. Gwelir oddiwrth gyvlwr y wlad y pryd hwnw mai rhyvyg ac enbydrwydd vuasai gosod yn y van hono ddyrnaid o Gymry vel ag oedd y Vintai Gyntav, er eanged y wlad a'r avon hono.
Velly, pan welwyd na thyciai Clawdd Ofa Alsina, ac y dyrchai gwaedd colledigion a chaethion yn uchel, pendervynodd y Cadvridog Roca—oedd ar y pryd yn Weinidog Rhyvelwneud cylch milwrol cyvlawn am gyrchvanau y brodorion, a'u dal neu eu diva. Mae hanes y gadgyrch vilwrol hono yn bluen amlwg ynghap y Cadvridog—ond trueni yw y sathrveydd hyn ar genhedloedd yn ymdrechu am ryddid. Yn yr ysgubva vawr hono cymerid i vewn y rhan vwyav o diriogaeth y Wladva, a syrthiodd llawer o'r hen vrodorion diniweitiav i blith y carcharorion, o ddamwain hollol. Wrth dynu y rhwyd hono daeth i mewn lawer o rai cymysg. oedd wedi medru osgoi y ddalva vawr gyntav, ac wedi foi i'r cyrion pellav, lle'r oedd hen gydnabyddion y gwladvawyr wedi dianc, yn ddigon pell debygsent hwy. Ceisiodd y Wladva gyvryngu gyda'r rhaglaw Winter ar ran eu hen gydnabod, gan mai eve oedd rhaglaw y dalaeth ar y pryd, ac yn gweithredu yn vilwrol o dan Roca, vel hyn:— "Nyni, trigolion Chubut, ydym yn ervyn eich hynawsedd am ddatgan vel hyn ein teimlad a'n dymuniad ar ran y brodorion adnabyddus i ni yn y cyfiniau hyn. Heb ymyryd mewn un modd yn y mesurau y barnoch chwi yn ddoeth eu mabwysiadu, dymunem, vel rhai wedi hen gydnabyddu â'r brodorion ddatgan ein gobaith y gellwch ddangos atynt bob tiriondeb a chynorthwy ag a vo gyson â'ch dyledswydd. Ar ein rhan ein hunain cymerwn y cyvle i vynegu ein bod wedi cael llawer o garedigrwydd oddiar law y brodorion hyn er amser sylvaeniad y Wladva, ac ni theimlasom nemawr bryder am ein diogelwch yn eu canol—yn wir, bu yr Indiaid yn vur o ddiogelwch a help i ni. Credwn y byddai cymdogaethau bychain o'r brodorion yn y cyfiniau yn hwylusdod bob amser i wthio sevydliadau newyddion i'r berveddwlad, vel y bu eu masnach i ni yma. Hyderwn velly y gwelwch yn bosibl, tra yn cyvlawni eich dyledswydd vilwrol yn ol eich doethineb, adael ein hen gymdogion brodorol yn eu cartrevi tra y parhaont mor heddychol a diniwed ag y maent wedi arver [Enwau pawb—Gorf. 20, 1883.]
Aeth dirprwyaeth o vonesau blaenav y Wladva at y rhaglaw Winter gyda'r ddeiseb ond ni thyciasant. Danvonwyd y carcharorion i Buenos Ayres: rhoddwyd y dynion yn y vyddin a'r llynges; a'r benywod a'r plant gyda theuluoedd a sevydliadau yn y ddinas a'r wlad, a buan yr ymgollasant yn y cylchynion.
Tra yr erlidid y brodorion yn yr amserau blinion hyny, byddai y penaethiaid yn arver llythyru yn aml i'r Wladva i ddwe'yd eu cwyn a'u cam—taw nid ces dadl ddarvod i vilwyr a swyddogion ddanvonasid ar y vath neges ddivaol vod yn galed lawer tro. Velly, vel ag y cadwyd araeth Caradog o vlaen Cesar yn Rhuvain, yr ydys yn rhoddi yma lythyr y penaeth mawr Shaihweki at L. J. Pan ymwelodd Moreno â'r penaeth hwnw yn 1870 yr oedd ei olud a'i allu yn vawr iawn, a dychryuodd yr ymwelydd rhag yr overgoeledd peryglus a welai, a fôdd am ei hoedl.
.jpg)
Brodor ar ei gefyl yn ei vantell o grwyn gwanacod—brysglwyn a hesg o'r tu ol iddo.
eithr eu caru a'u parchu yn ddynol. Er hyn oll, yr wyv yn cael vy hun yn awr wedi vy nivetha a vy aberthu —vy nhiroedd, a adawsai vy nhadau a Duw i mi, wedi eu dwyn oddiarnav, yn ogystal a'm holl aniveiliaid hyd i haner can' mil o benau, rhwng gwartheg, cesyg, a devaid, a gyroedd o gefylau devnyddiol, a thorv ddiriv o verched a phlant a hen bobl. Oblegid hyn, gyvaill, yr wyv yn govyn i chwi roddi ger bron y Llywodraeth vy nghwynion yn llawn, a'r trallodion wyv wedi ddioddev. Nid wyv vi droseddwr o ddim—eithr uchelwr brodorol (noble creole), ac o raid yn berchenog y pethau hyn—nid dyeithryn o wlad arall, ond wedi vy ngeni a vy magu ar y tir, ac yn Archentiad fyddlon i'r Llywodraeth. Oblegid byny nis gallav ddirnad y trueni sydd wedi disgyn arnav drwy ewyllys Duw, ond gobeithiav y gwel Eve yn dda vy neall o'i uchelderau, a vy amddifyn. Ni wnaethum i er oed ruthrgyrchoedd, vy nghyvaill, na lladd neb, na chymeryd carcharorion —a chan hyny ervyniav arnoch gyvryngu droswyv gyda'r awdurdodau, i ddiogelu heddwch a thangnevedd i m pobl, ac y dychwelir i ni ein haniveiliaid a'm holl eiddo arian, ond yn benav vy nhiroedd. Gobeithiav ryw ddiwrnod gael yngom gyda chwi, a gwneud trevniad cyveillgar rhwng eich pobl chwi a'm pobl i. — Hyn, trwy orchymyn y Llywodraeth Viodorol.—VALENTIN SAIHUEQUE, —Jose A Loncochino, Ysg.
Cavodd y Wladva ryw ddwy helbul neu dair gyda'r brodorion: ond dylid gwahaniaethu yn y meddwl bob amser rhwng y naill bobl a'r lleill. Y gyntav oedd yn 1866 gyda'r Tsonecod (y gwir Batagoniaid) pan oeddys newydd gychwyn, a'r sevydlwyr yn gwbl amhroviadol. Daethai un teulu (Francisco) ar eu crwydr o vlaen eu llwyth, vel y deallwyd wedyn, er mwyn hela with eu hamdden. Pan ddaeth y llwyth, gyda'u canoedd cefylau brithion, a gwersyllu gerllaw pentrev y Wladva, yr oedd cryn gyfro ymhlith y sevydlwyr—neb yn deall eu gilydd ond trwy arwyddion, ond gwnaed velly lawer o vargeinion am gefylau a gêr vuont o vudd anrhaethol i'r eginyn sevydliad. Pan oedd y llwyth yn ymadael cymysgasai rhai o gefylau y gwladvawyr gyda chefylau y brodorion, a phan aethpwyd i chwilio am danynt dranoeth y deallwyd ac yr ovnwyd ai cast ydoedd. Nid oedd wiw caniatau peth velly ar y cychwyn: velly arvogodd rhyw ddwsin o'r rhai parotav, a rhoddodd Francisco venthyg cefylau, ac ymlidiwyd : daethant o hyd i'r brodorion ar bantle mawr a adwaenir hyd y dydd hwn vel Pant—yr—ymlid; a thra yr ymhelai un o'r brodorion gyda gwn un o'r ymlidwyr aeth yr ergyd allan, a bu, wrth gwrs, gy rɔ ymhlith y dorv. Edrychai pethau yn beryglus am vunud: ond tawelodd y penaeth Orkekum (y bu Musters gydag ev wed'yn) y dorv, ac ymadawyd mewn heddwch, gyda'r cefylau colledig yn ddiogel.
Dro arall aethai L. J. a phump o'r brodorion gydag ev i Buenos Ayres i gael rhoddion o vwyd a dillad iddynt gan y Llywodraeth, a chavwyd yn hael. Pan ddychwelasant i'r Wladva a'r llwyth yn oedi dyvod (taw adeg brysur hela ydoedd) blinasant yn disgwyl, a ryw noswaith loer lladratasant 6 neu 7 o gefylau, ac ymaith a hwy. Gwnaed peth osgo i ymlid, ond yr oedd y wlad yn hollol ddyeithr y pryd hwnw, a'r teithio Indiaidd yn greft heb ei dysgu.
Dro arall (1871) pan oedd pawb wrthi yn llavurio eu tiroedd, oll yn agos i'w gilydd o'r Morva mawr i'r Cevn—gwyn—daeth niver o vrodorion lladronllyd, dan arweiniad un Pablo, ac a ysgubasant 60 neu 70 o gefylau. Yr oedd hono yn ergyd analluogai y Wladva i ymlid nemawr, wrth vod grym cefylau y sevydliad wedi eu cymeryd, a'r bobl hevyd yn anghyvarwydd â'r wlad, ac â theithio paith. Teimlid mai over vyddai ceisio dilyn, dan yr amgylchiadau, ac nad oedd dim am dani ond dioddev, a bod yn vwy gwyliadwrus.
Ymhen amser wed'yn, pan gynyddasai buches D. W. Oneida i gryn 50 neu ragor, ar du de yr avon, daeth gwaedd eu bod ar goll. Nid oedd hyny yn beth anghyfredin, a buwyd ddiwrnod neu ddau cyn bod yn sicr iawn o'r faith, a gweled eu trác yn cael eu gyru yn gryno i vynu'r avon. Heliwyd arvau ac ergydion, a benthyciwyd y cefylau goreu vedrid, ac ymaith a'r ymlidwyr heb vawr drevn na darpariaethau. Ond gwyddid na allai gwarthog deithio vel y teithiai cefylau, ac velly y deuid o hyd iddynt cyn yr elent ymhell iawn: ac velly y daethpwyd tua'r havnau mlain, lle y cychwyna Hirdaith Edwyn —ac yr oedd govyn cryn hyder i gredu yr elai gwartheg drwy le mor anhygyrch. Mae'r Hirdaith tua 60 milldir dros baith di—ddwr, a'i dau ben yn havnau toredig meithion: ond cyn cyraedd y disgyniad gorllewinol, cavwyd un vuwch wedi ei ch'lymu wrth lwyn o ddrain. Oddiyno i'r avon y mae 5 neu 6 milldir o havn ddaneddog droellog, ac yn gorfen ar waelod dôl neu drova'r avon—ac ar y ddôl hon yr oedd y gwartheg blinedig yn gorwedd wedi y vath daith a gyru caled. Yr oedd y vuwch glymedig yn arwydd vod yr yspeilwyr gerllaw; ond ni wyddid eu niver, na'r lle'r oeddynt; velly ymddolenai yr ymlidwyr yn ochelgar o'r havn, a gwelai y rhai blaenav di neu bedwar o varchogion yn gyru'n vrawychus ar hyd y ddôl gan anelu am lethr greigiog tua'r gorllewin. Erbyn hyny, yr oedd pawb allan o'r havn, ac oll yn gyru nerth traed y cefylau, gan gymell, a chwipio, a spardynu, yn llinell hir wasgarog, nes colli golwg y naill ar y llall yn y troellau a'r agenau a'r clogwyni—taw ni vu erioed le mwy cethin i garlamu drosto. Chwibanai bwledi y rhai blaenav oddeutu clustiau a chefylau y foedigion, y rhai a blygent ac a droellent i bob ystum ac ymochel. Gwelwyd un o'r foedigion yn syrthio neu yn disgyn oddiar ei gefyl, vel na welid dim ond ei het; a phan ddaeth yr erlidiwr cyntav i'w ymyl, dynesai yn ochelgar a'i wn yn barod i danio—ond pan ddaeth i'r van canvu nad oedd yno ond yr het yn unig—vod y brodor cyvrwys wedi manteisio ar un o'r aneiriv agenau a chreigiau i ymguddio a dianc o'r cyraedd. Erbyn hyny yr oedd y cefylau deithiasent yn ddi—ddor dridiau a theirnos, wedi llwyr luddedu, a'u traed di—bedolau yn anavus ar ol y creigleoedd geirwon. Velly aravwyd: gwelwyd vod y foedigion hwnt i gyraedd gobaith eu dal: ac arav ddychwelwyd i'r ddôl i orphwyso a gwylio y gwartheg. A hono yw Dôl—yr—ymlid.
Bu dwy ymlidva arall eithr nid ar ol brodorion, yn ol yr ystyr o "Indiaid," ond yn hytrach mintai o alltudion Chili yn Punta Arenas (Cydvor Machelan), y rhai a godasent yn erbyn eu gwarchodwyr; ac wedi lladd ac yspeilio, a foisent, gan ymdaith ar hyd yr arvordir heibio Santa Cruz a Port Desire hyd i'r Wladva. Dioddevasant lawer mae'n debyg: ymravaelient a lladdent eu gilydd, vel y mae eu hesgyrn hyd y dydd hwn megys ceryg milldir tru yr holl fordd o Sandy Point i'r Wladva, 800 milldir. Cravangodd gweddill ohonynt (gryn 60) hyd y Wladva; a chan eu bod yn arvog, ac yn gymeriadau mor enbyd, a'r Wladva yn ddigon diamddifyn o ran arvau a threvniadau milwrol, medrodd y Pwyllgor eu dal a'u diarvogi, a'u danvon ymaith i Buenos Ayres.
Yr amgylchiad arall ydoedd pan ddaeth crwydryn o'r un dosbarth a'r uchod i'r Wladva, ac y barnwyd yn ddoeth ddanvon dyheddwr (plismon) i'w gyrchu at yr awdurdodau: ond yr hwn pan ddaeth i olwg y pentrev, a drywanodd yn varw y dyheddwr (Aaron Jenkins), ac a fôdd i'r paith. Erbyn dranoeth yr oedd y preswylwyr agos oll allan ar y paith yn chwilio am y lleiddiad. Dilynwyd ei drac a'i droellau bob yn gam, nes ei gornelu a'i gylchynu ynghanol hesg mawr ger Trebowen: neidiodd ar gevn cefyl heinyv i foi, a'i gyllell yn ei geg, ond cyn iddo ymuniawnu yn iawn yn ei sedd yr oedd dwsin o vwledi wedi mynd iddo. Velly y dialwyd gwaed Aaron Jenkins Merthyr cyntav breiniaeth y Wladva."
Yn yr unig helynt arall gyda'r brodorion daeth i'r golwg nodweddion gwaethav yr anwariaid —fyrnigrwydd dyval am yr ysglyvaeth, a chreulondeb cïaidd wedi cael gavael. Hwyrach vod un ystyriaeth a liniara beth ar hanes y trychineb hwnwsev mai cymysgva o'r brodorion erlidiasid o van i van gan vilwyr Roca yn y gadgyrch y cyveiriwyd ati, oedd y gang wnaeth y gyvlavan. Aethai pedwar o'r sevydlwyr am wib i "weled y wlad" a chwilio am aur—un ohonynt yn arweinydd eovn a chyvarwydd (J. D. Evans), dau o'r lleill yn anghyvarwydd â gerwina, ond y llall yn ddyn gwydn a heinyv. Dilynasent y Chubut hyd y man y daw'r avon Teca iddi o'r de, a'r Lypà o'r gorllewin, lle y cwrddasant â masnachwr brodorol, stori yr hwn a'u dychrynodd. Pendervynasant ddychwelyd ar vrys, a theithiasant yn ddyogel ddydd a nos, gan osgoi a thori llwybrau, vel na ellid eu dilyn. Daethant velly, yn dra blinedig, a'u harvau yn glwm ar y pynau, hyd at ddyfryn Kel-kein—nid nepell o gychwynva Hirdaith Edwyn—y diwrnod yn wyntog a lluwchiog iawn ond wele! vel corwynt, clywent waedd anaearol mintai o vrodorion ar eu gwarthav, llwch cefylau y rhai gymylai am danynt, gwaewfyn yn ymwibio o'u deutu, rhuthriadau, codymau, ac ysgrechau. Yr oedd cefyl J. D. Evans yn gryv a bywiog, a phan glywodd y waedd ac y teimlodd vlaen picell, llamodd yn ei vlaen hyd at fos ddovn, lydan, yr hon a gymerodd ar un naid— a naid ovnadwy oedd hono. Pan edrychodd y marchogwr drach ei gevn, gwelai ddau vrodor yn dilyn, gan ysgrechain a gwaeddi, a thory wedi ymgroni tua'r van y goddiweddwyd hwy. Nid oedd gan y foadur bellach ddim i'w wneud ond ceisio dilyn ymlaen i'r Wladva am ymwared—vwy na 100 milldir o fordd heb vod ganddo damaid o vwyd. Pan gyrhaeddodd, a dweud yr hanes, cyfrowyd yr holl le yn ddirvawr: cynullwyd mintai o wirvoddolwyr arvog ar unwaith i wneud ymchwiliad: pan gyrhaeddwyd y van, gwelwyd, ysywaeth, vod y gwaethaf a ovnid wedi digwydd —y tri corfyn truain wedi eu baeddu a'u darnio yn vwystvilaidd, a gweddillion tân heb fod ymhell lle y gwersyllasai y llovruddion ar ol yr alanas. Nid oedd bellach ddim i'w wneud ond casglu y gweddillion at eu gilydd, a gwneud bedd cryno i'w claddu mor barchus ac anwyl ag y gellid. Darllenodd L. J. y gwasanaeth claddu o'r llyfr Gweddi Gyfredin, a chanwyd "Bydd myrdd o ryveddodau" dan deimladau o ddivrivwch a braw anileadwy o ran yr adgov: a dywedir vod rhai o'r llovruddion oedd yn llechu yn y cyfiniau ar vwriadau drwg pellach, ar ol clywed y canu hwnw wedi dovi a myn'd adrev yn llai llidiog. Hono oedd yr unig gyvlavan vrodorol vawr a vu yn ystod y 25 mlyneddac ar gwr isav dyfryn Kel—kein y digwyddodd, man a elwir o hyny allan Lle-y-beddau.
Wrth gwrs, ar ol dyvodiad yr Hispaeniaid i Dde Amerig (1560), y gwybu'r brodorion ddim am gefylau. Crwydro ar draed y byddent cyn hyny, ac y mae eu hen wersylloedd a'u celvi yn evrydiaeth ddyddorol i'r hynaviaethydd. Mae'n debyg mai eu cyrchvanau penav oedd y rhanbarthau tyvianus gyda godreu yr Andes: ond gan vod yr hinsawdd yno a'r gweryd yn lleithach, nid hawdd yn awr taro ar eu holion. Yn ol damcan Darwin o'r "Trechav treisied, gwanav gwaedded," mae'n debyg y meddianid y gwregys tyvianus gan yr Arawcanod, a gwthiwyd yr hen Tsonecod rhwth i'r de a'r dwyrain—dyweder tiriogaeth bresenol Chubut. Oddiwrth y gweddillion geir yno, a'r traddodiadau yn eu mysg pan seiliwyd y Wladva, gellid casglu (1) Mai arvau ceryg a challestr a arverent. (2) Mai pysg a chregyn oedd eu cynhaliaeth pan yn y cyraedd. (3) Vod cyvnod wedi bod arnynt y claddent eu meirw, a chyvnod arall y llosgent hwynt; ac mewn manau cerygog mai dodi carneddi arnynt wneid. (4) Man y mae hen gladdveydd—heb vod yn dra henavol y mae hyd yn awr bentyrau o sglodion callestr, penau saethau, penau tryveri, a gweddillion llestri pridd amrwd ond addurnol: ceir hevyd vwyeill ceryg, a morteri a phestlau. A oeddynt yn claddu eu meirw yn eu gwersylloedd? Ai llestri lludw cyrf yw y priddlestri ? Ai llestri ofrymau i'r meirw, yn ol devodau dwy neu dair canriv yn ol? Cavodd y gwyddonwr Moreno vými mewn cadachau, yn ol dull Perw, mewn ogov yn Santa Cruz, ryw 400 milldir i'r de o'r Wladva. Mewn carnedd wnaethid yn ovalus ar lan Llyn Colwapi, cavwyd gleiniau o gregyn mân iawn, a llinynau aur yn eu cydio. Mae Moreno yn ei lyvr am yr Arawcanod welsai eve rhwng y ddwy avon Neuquen a Limay, yn rhoddi adroddiad am draddodiadau gysylltent y bobl hyny gyda rhyw bobl waedlyd iawn, debyg i'r Mexicaid. Ond ni welwyd nemawr ddim o hyny yn y Tsonecod cawraidd. tawel. Mae ganddynt hwy ddevod arbenig, a'u cysyllta hwyrach gyda'r mymi Santa Cruz—sev i'r penaeth gerdded i'r avon hyd ben ei lin i ddisgwyl codiad yr haul, a pan ddelai hwnw i'r golwg, daenellu ychydig ddwr i wyneb yr haul," gan vwmian rhyw vath o weddi gyvarchwel. A oedd velly ryw gysylltiad rhwng y mỳmi Perwaidd—cartrev addoliad yr haul—â devod y Tsonecod i gyvarch codiad yr haul? Am y devodau diweddar arverid, diau eu bod yn gymysgedd o'u hen overgoelion, a choelion yr Arawcanod, a choelion Pabaidd. Claddent eu meirw yn eu heistedd, gan ddodi yn y twll gyda hwy eu harvau a'u celvi mwyav prisiadwy, a peth bwyd a diod: yna lladdent gefylau a chwn y marw gwleddent ar gig y cefylau a'r cesyg: llosgent ddillad ac addurniau y marw: torai y menywod eu gwynebau nes gwaedu a baeddu, ac oernadent alar mawr. Y mae cymaint dirywiad a chymysgiad arverion yn eu plith erbyn hyn, vel nas gellir bod yn sicr am eu devion priodi. Ond pan ddelai misglwyv cyntav llances, codai yr hen wragedd babell dywell, ymha un y cauent yr eneth wedi canol ddydd, ac y cwrnent ganu o'r tu allan. Pan ddelai'r nos gwneid coelcerth lachar gerllaw, a dawnsiai y dynion oddeutu'r goelcerth, ac am eu lwynau noethion arfedog o blu estrys gwynion wedi eu cyd-glymu; tra y tabyrddai'r benywod ar oferyn croen tyn, ac y cwrnent ganu. Cadwent hevyd wyl ar lawn lloer, a chwareuent gryn gampau.