Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 28

← Penawd 27

Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd

Penawd 29 →

XXVIII.

Y CAMLESI A DYVRHAU.

Mae y Camlesi erbyn hyn yn rhwydwaith lled dda dros y dyfryn, ond cryn waith perfeithio arnynt eto. Digwyddodd yn fodus iawn erbyn cyvnod y camlesi hyn vod gwr ieuanc o Vostyn (E. J. Williams—evrydydd i Dr. Pan Jones yr un pryd a'r A.S. dros Flint) newydd gyraedd y Wladva, wedi ei gwrs gwyddonol vel mesurydd a pheirianydd, ond nid yw y Weriniaeth yn trwyddedu neb heb arholiad yn Hisp. Vel y dywed y Trioedd

E. J. Williams

Llwyd ap Iwan

am Hywel Dda, mai eve ddechreuodd wneuthur trevn a dosbarth ar ddeddvau Cymru, velly E. J. W. lyvelodd ac a ddynododd le y camlesi sydd erbyn hyn yn llinynau arian ar hyd y dyfryn. Yn y man (1886) cavwyd hevyd wasanaeth Llwyd ap Iwan yn yr un gelvyddyd yn gystal a chyda'r rheilfordd a'r chwiliadau i'r Andes). Buasai Rossi a Stant dros y Llywodraeth rai blyneddau cyn hyny yn lyvelu a chynllunio, a'r cynlluniad hwnw ddangosir yn y map o'r dyfryn sydd gyda'r llyvr hwn; ond nid dyna yn union y cynllun gavwyd yn ymarverol i'r dyfryndir oll, er y dengys hwnw yn ddigon agos y trevniad dyvrhaol o'r dyfryn. Y ddwy briv gamlas ydynt gyvredol o bob tu i'r avon, gan ymgangenu ar y manau uchav, vel y bo gyvleus. Ar y tu gogleddol mae'r genau (bala) gryn 50 milldir o'r mor, ac o'r tu de ryw 60 milldir. Gellir ystyried yr un ar y tu de yn un llinyn o'r Trifysg ("Santa Cruz") i Barc-yr-esgob: ond y mae'r un ar y tu gogleddol a dybledd arni ger Gaiman—h.y., bala newydd yno ivyned hyd Drerawson, tra y briv ogleddol yn dirwyn drwy Gaiman ar lyval uwch, gan ymarllwys i'r avon ar gyver Drova Dulog. Perthyna y camlesi hyn i dri chwmni, a'u trevniadau a'u rhaneion yn amrywio cryn lawer: arolygir hwynt gan swyddogion cyvlog o etholiad yr aelodau, y rhai hevyd a ddewisant y byrddau hyrwyddol sydd yn gwylio yr oll. Mae gan y Llywodraeth Arianin, yn y taleithau uchav, lawer o weithiau dyvrhaol wnaed gan bwrs y wlad: ond y mae camlesi y Wladva yn frwyth cynlluniad a gweithiad y Wladva ei hun bob doler. Yn y cyvnod bore ar yr ymdrechion camlesol hyn nid oedd ond rhaw bâl at y gwaith envawr oedd o'u blaenau, na dim ond enllyn main y bara sych a dwr i helpu gewynau a chevnau. Darllenasai un o'r gwladvawyr am varch—raw (horse—shovel) wnaethai rhyw Ianci, ac aeth yntau ati i wneud un iddo'i un gwnaed gwrhydri o waith gyda hono, a rhai "godebyg" iddi: cyn hir yr oedd march—rawiau yn ofer anhebgor a chyfredinol yn y Wladva. Aruthr o olygva i ddyeithriaid yw y tomeni pridd wrth gamlesu sydd ar hyd a lled y dyfryn—digon dolurus i lygaid, ond arwyddocaol iawn o'r egni dyval dyrchodd ac a gloddiodd y vath grugiau er mwyn y rhedweliau o ddwr bywiol sydd rhyngddynt. Gryn amser yn ol cyhoeddodd y Rhaglawiaeth amcanaeth o'r Camlesi—eu hyd a'u gwerth, lled agos.

Erbyn covriviad 1896, cyvrivai y Rhaglawiaeth y gwerth yn ddwy viliwn o ddoleri; ond tebyg nad yw yr oll ond brasamcan lled agored.

Mae cyvundrevn lled gyvlawn o gamlesi vel hyn yn golygu agos sicrwydd am gnydau, gan nad beth vo y tymhorau : a'r rheidrwydd am danynt yn golygu hevyd na raid fwdanu i gywain a chynhauavu rhag ovn drycin. O'r tu arall, mae'r camlesi a'r cangenau, mewn hinsawdd dwym, yn golygu tyviant rhonge o vrwyn a hesg a thavol a chwyn o bob math, a hadau y rhai drachevn änt gyda'r dwri bob man. Velly, ar adegau rhaid sychu'r camlesi er mwyn carthu y tyviant, gwella'r ymylon, newid neu unioni. Ve ddeallir hevyd vod pawb yn galw am y dwr agos yr un pryd ac vod y cyvlenwad ambell vlwyddyn yn brin, pan ddigwyddo yr avon vod yn isel, ac na vo bwysau dwr ar y cavnau ond gwanwyn a chanol hav, vel rheol, y mae'r avon yn ei hanterth vel na vydd brinder. Pan eangir y camlesi yn y dyvodol, vel ag i gynwys y dyfryndir dyvradwy oll—a mwy vyth pan vydd galw am ddyvrio dyfryn Kel-kein, a hwnt i hyny hyd i ddyfryn yr Alloran, rhaid i gynlluniad a rheoleiddiad y camlesi vod yn vater o evrydiaeth wyddonol, megis y mae yn Arisona, Colorado, &c. Prinder y dŵr yn y cyrion isav, pellav o enau y gamlas, yw yr anhawsder, tra y mae'r trevniant yn anghyvlawn vel yn awr: pellder i gario y cynyrch i varchnad yw yr anhawsder i'r rhai sydd yn byw uchav, ond ynghyraedd dwr ddigonedd.

Mae amaethu yn Mhrydain yn gelvyddyd lled wahanol mewn amryw weddau i'r hyn yw yn y Wladva—nid o ran hau, a medi, a thrin y tir, ond o ran y DYVRHAU, a'r gwaith, a'r proviad cysylltiedig â hyny. Yn hinsawdd sych y Wladva, sychu a chrasu y mae pob peth ond a vwydir drwy ddyvrio—teisenu i vod yn danwydd y mae tom y gwartheg; a chan nad oes ond ychydig iawn o bresebau yno, na dim porthiant cefylau namyn gwellt, a gwair, a grawn, ve ddeallir nad oes nemawr wrtaith achlesol i'w gael. Amrywia ansawdd y tir hevyd, wrth gwrs, mewn gwahauol barthau; a golyga hyny wahaniaeth yn y dyvrhau, heblaw y gwahaniaeth yn y tymorau a'r adegau dyvrio. Wedi aredig ferm, rhenir y tir yn gaeau bychain a elwir sgwariau, drwy godi cloddiau pridd o ryw droedvedd neu haner llath ar draws ac ar hyd, yn ol vel y bo gogwydd y tir, ac y bo cyswllt y fos, ac ystyriaethau eraill o broviad dyvrhaol. År ol hau a llyvnu gollyngir y dwr i'r sgwariau parotoedig nes bod at uchder y cloddiau, ac ymddengys megys llyn cronedig: yna agorir adwy yn y clawdd i ollwng y dŵr i sgwar arall nes yw hono wedi ei mwydo, ac velly ymlaen nes vod yr oll wedi eu dyvrio. Eir drwy yr oruchwyliaeth hon ddwywaith neu dair yn y tymor, ac ar ryw vathau o diroedd haner dwsin o weithiau: ond os deil y cloddiau y tro cyntav, hwnw ystyrir bwysicav. Mae gwylio y cloddiau hyny a'r dwr—yn enwedig yn y nos, neu pan vo gwynt cryv—yn orchwyl dyval a deallus ac os tyr y clawdd, golyga hyny drybaeddu yn y llaca at y tòr ar ddiwrnod oer, evallai, a dyvriad anvoddhaol gyda hyny. Erbyn hyn mae pob fermwr yn adnabod manau gwan a manau goreu ei gaeau, ac yn darbod ar eu cyver: eithr beunydd y mae rhyw vanau newydd i'w dwyn dan driniaeth neu welliantau. Hyd yn hyn nid oes dim gwrteithio ar y tir yn y Wladva ragor na thaenu peth o'r gwellt ar ol dyrnu, a throi hwnw i'r ddaear wrth aredig sovl y llynedd. Ac yn y van hon y dylid crybwyll un nodwedd neillduol iawn ar farmio yn y Wladva—sev nad oes ond un haner o'r tir âr dan driniaeth yr un vlwyddyn : gadewir yr haner arall yn segur, neu evallai yr erddir hi at ddiwedd hav i'w gadael yn vraenar dros y gauav. Velly, erbyn yr ail dymor, dychwelir i drin y sgwariau cyntav, ac eir drwy yr un orchwyliaeth, ar ol cyvanu y cloddiau. Tua haner ferm (120 erw) lavurir yn y tymor: ond wrth gwrs y mae llawer heb vod haner hyny, a llawer yn anwastad, ac velly anyvradwy, neu waith clirio drain oddiarnynt. Ond dyna'r unig ddilyniad enydau" sydd yn y Wladva hyd yn hyn: a dengys nad oes mo agos i haner y tir yn cael ei ddevnyddio i gynyrchu dim mewn tymor. Yr unig eithriad i hyn yw y cnydau alfalfa, neu lucerne, a dyvir yno yn wair ac i hadu, am yr hwn hâd y mae marchnad dda bob amser yn Buenos Ayres. Math o clover yw, o'r hwn y mae cefylau a gwartheg yn hof iawn, ond pan yn las sydd beryglus i'r gwartheg: torir tri neu bedwar cnwd o hwn yn y tymor, a gwna wair rhagorol: ambell dymor gadewir iddo hadu, a chan vod yr hâd gymaint yn rhagorach na hâd cyfredin y Weriniaeth (vel hevyd y mae gwenith y Wladva). rhoddir pris da am dano, ac y mae llawer un yn elwa'n well ar yr hâd hwnw nag ar y cnwd gwenith: y gwaethav o hwn yw ei vod yn ymledu i bob cyveiriad gyda'r dŵr a'r gwynt, ac yn anhawdd iawn i'w newid, am ei vod yn gwreiddio mor ddwvn mewn daear mor briddog a chleiog: lleddir hwn gyda'r peir—bladuron (mowers) Amerigaidd ysgeivn dau gefyl a'r gyrwr ar ei eistedd. Gwelir oddiwrth hynyna nad oes ovalon lawer ac amrywiol ar fermwyr yn y Wladva, os bydd y cyvlenwad o ddwr yn ddigonol at yr alw ni raid iddo bryderu am hinddai gywain ei gnwd yd: mae ganddo vedur i'w vedi a'i rwymo, a chaif ddigon o amser i'w gario a'i ddasu ei ddwy helbul yw barug ddechreu gwanwyn, a gwynt ganol hav yn bylchu ei gloddiau dyvrio a dyhidlo ei rawn aeddved. Gallai gwas ferm yn Nghymru veddwl wrth geisio dilyn hyn o ddesgriviad na vyddai ganddo ddim i'w wneud yn y Wladva ond chwibanu i ddisgwyl i'r dŵr vynd dros y cae, ac yn y man eistedd ar y medur yn llygad haul brav i yru drwy ryw 5 erw y dydd o wenith; cario hwnw yn y vèn wrth ei bwys: disgwyl am ddiwrnod a chinio mawr y dyrnu: ac yna ei gario vesur tunell a haner i'r varchnad, gan vod ddiwrnod ar y daith. Ond covied yr ochr arall. Gwelir hevyd y golyga trevniant celvyddydol vel hyn o amaethu gryn lawer o bontydd a chobiau a llivddorau: a phan elwir i gov hevyd vod fyrdd i redeg gyda phob dwy ferm, a'r rheiny gan vwyav erbyn hyn wedi eu cau gyda physt a gwivrau,—ve ddeallir vod y dyfryn yn rhwydwe anhawdd i ddyeithr ei ddeall.

Plenir peth tatws a llysiau gerddi (anrhaethol ry vach i iechyd y lle): mewn manau addas codir tatws da; ond hyd yn hyn ansicr yw garddu drwy ddyvrhau yr arwyneb, oblegid y duedd i gramenu sydd yn y tir yngwres yr haul. Coed cynhenid y wlad ydynt yr helyg gyda min yr avon, ond erbyn hyn y mae miloedd lawer o fynidwydd (poplars) wedi eu planu, unwaith y cavwyd dyvrio cyson, ac y medrwyd gwivrio i'w cadw rhag yr aniveiliaid. Mewn manau y cymerir peth traferth a goval, tyv coed frwythau o bob math yn gnydvawr, os nad yn breifion, er llwydrew a gwynt gwanwyn yn mènu ar y blodeu. Pompiwn, letys, tomatod, &c., hevyd a dyvant yn rhwydd ac yn aruthr.

Ond gwenith a haidd yw cnydau mawr y Wladva hyd yn hyn, ac alfalfa.