Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 34
| ← Penawd 33 | Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd |
Penawd 35 → |
XXXIV.
Y TIRIOGAETHAU CYSYLLTIOL.
Eglurwyd yn t.d. 147 ddarvod i'r Llywodraeth greu naw o Diriogaethau wrth wneuthur trevn a dosbarth ar y tiroedd di—boblog berthynent i'r Weriniaeth. Pump o'r rheiny wnelent gynt y rhaniad daearyddol adwaenid vel "Patagonia." Tiriogaeth Chubut (y Wladva) yw y ganol o'r rheiny—Rio Negro a Neuquen i'r gogledd, Santa Cruz a Terra del fuego i'r de. Yr olav yw y leiav, gan nad yw ond haner yr ynys sydd yn gorwedd rhwng cydvor Machelan a'r penrhyn eithav—yr haner arall ymeddiant Chili. Mae'r haner isav hono drachevn yn goediog a gwlawog; tra y rhan uchav yn sych a pheithog brodorion corachaidd pysgotol sydd ar y rhan goediog a gwlyb, ond y Tsonecod cryvion a'u gwanacod ar y rhan arall, agosav i'r cydvor Mae y Llywodraeth yn nawddogi y diriogaeth vechan hono oblegid ei savle ryng-wladol—rhwng Chili ag Archentina, a cherllaw y Falklands: ond mae ei choed yn peri travnidiaeth vywiog, a'i physgodveydd yn gynaliaeth i lawer. Bu cenadaeth vlodeuog gan Eglwys Loegr yno amser yn ol at y brodorion còraidd: ond y mae hono wedi edwino oddiwrth ddylanwad mall alltudva Arianin osodasid gerllaw. [Gwel t.d. 74].
SANTA CRUZ (Groes-wen).
Mae fin ogleddol y diriogaeth hon yn cydio wrth fin ddeheuol tiriogaeth y Wladva, ac y mae hi tua'r un vaint o wlad, ac yn lled gyfelyb o ran nodweddion —gwregys tyvianus gyda'r Andes, a'r llain oddiyno i'r arvordir yn baith tebyg i'r Chubut. Un avon vawr sydd i'r diriogaeth, sev yr avon Santa Cruz; ond y mae un arall lai, yn rhedeg o'r Andes i'r môr, sev y Gallegos, tua lled. 52°: ac y mae cangen yn d'od i'r Santa Cruz (elwir Siawen), yn ymarllwys iddi heb vod ymhell o'r môr (lled. 50°).
Rhed y Santa Cruz o Lyn Viedma, yn yr Andes—llyn vel Llyn Fontana a Llyn Nahuel—huapi—ac ymddengys vod cyvres o lynoedd cydiol gyda'r llethrau Andesaidd, rai yn arllwys i'r Tawelvor, a'r lleill yn tynu at Lyn Viedma a San Martin: tra yn uwch i'r gogledd vyth y mae llyn elwir Llyn Buenos Ayres, a dyvroedd yr hwn y gobeithir vedru eu camlesu cyn hir i'w harwain i Borthaethwy (Port Desire), a dyvrio dyfryndir eang ar y fordd tuag yno. Ceisiodd Darwin a'i gymdeithion ar y "Beagle vyned i vynu'r avon Santa Cruz hyd i lyn Viedma ; ond pallodd eu hamynedd, er y llwyddasai yr Hispaenwr Viedma i archwilio'r llyn agos i ganriv cyn hyny: biď a vyno, deallwyd drwy y gwch—daith hono nad oedd nemawr ddyfryn amaethol gyda'r avon er cryved ei dyvroedd, vel nad oedd ragolygon am sevydliad amaethol mawr y fordd hono. Mae cŵr isav Tiriogaeth Santa Cruz gryn lawer yn oerach na'r gwregys paith ar y cyrion gogleddol a chan vod lled y cyvandir yno yn llai, mae lleithder y gwregys iraidd gyda'r Andes yn peri vod y borva yn well, a tharddiadau dwr yn amlach. Gyda'r gwregys llynoedd y mae creigiau basaltaidd anhygyrch: gyda'r arvordir mae y paith unfurv anwastad, nes d'od at dueddau Borth San Julian, lle sydd is a mwy tywodog, gyda morveydd eang: nes d'od eilwaith at y bryndir ar dueddau Sea Bear Bay ac ynys Penguin.
Borth Gallegos (lled. 52°) yw canolvan y diriogaeth, ac yno y mae'r rhaglawiaeth. Gen. Mayer oedd y rhaglaw nes y bu varw yn ddiweddar: a chan ei vod yn ieithwr da (vel Almaenwyr yn gyfredin), a llawer o Brydeiniaid wedi ymsevydlu yn y tueddau hyny, fynai dealltwriaeth a chydweithrediad calonog. Wrth benodi olynydd iddo dewisodd y Llywodraeth AmerigwrArianin o'r enw Mackinlay, yn meddu yr un cymwysder ieithol, ar gyver sevyllva gymysg y diriogaeth yno. Ve ddeallir yma vod y gwregys tyvianus gyda'r Andes yn ymestyn i'r llain cyfelyb perthynol i Chili yn y sevydliad a'r drev ar y cydvor elwir Sandy Point, neu Punta Arenas. Yno yw porthladd a chyrchva masnach y wlad hono, gan vod y borth yn ddi—dol i bob cenedl, ac ar vynedva y cydvor i agerlongau yn galw heibio.
Devaid a gwlan yw priv adnoddau y Diriogaeth hyd yn hyn: a chan mai de veitwyr cevnog o'r Falklands yw y sevydlwyr, cymerant bob goval a thraferth i wella eu deadelloedd a'u bualau, nes bod gwedd fynianus ar y diriogaeth.
TIRIOGAETH RIO NEGRO.
Yr avon vawr Negro yw fin ogleddol y diriogaeth hon, a lled. 42°, yw y fin ddeheuol, gan ymestyn rhwng yr hydredau hyny hyd at Lyn Nahuel—huapi, a dilyn y gwregys Andes hyd y fin ddeheuol. Mae hyn yn arwynebedd mawr, gan vod lled y cyvandir o'r môr i Nahuel—huapi agos i 400 mill. Ond oddieithr dyfryndir Viedma (trev Patagones) hyd at Pringles, a chyda hyny rimynau dyfryndir Couesa a Castro, ni cheir nemawr wlad amaethol nes cynwys gwastadedd mawr Choel—choel—yr hwn yn ddiau yw gardd y diriogaeth. Mae dyfryndir gweddol yn y lle elwir Chinchinal; ond amgenach na hyny yw Roca, ychydig islaw deuddwr y Limay a Neuquen: ac yn uwch na hyny eto mae gwastadiroedd eang minion llyn Nahuel—huapi. Gerllaw Roca gweithiodd y Llywodraeth gamlas ddyvrio, rai blyneddau yn ol: ond ni wneid y devnydd ohoni ddisgwylid: eithr gan vod yno yn awr wersyllva vilwrol boblog, diau bydd dda wrth y gamlas hono i gynyrchu rheidiau i'r boblogaeth y fordd hono. Mae dyfryndir mawr Choel—choel cyn hir yn debyg o vod yn ganolvan gynyrchus a chyniwair iddi—tàw eisoes y mae'r rheilfordd elwir llinell Neuquen wedi ei gweithio at y llanerchi hyny o Bahia Blanca ar y Werydd: estynir y llinell hyd at Roca ac yn y man, debygid, y croesir y Rio Negro yno, gan anelu y llinell wedyn i gyveiriad tiroedd Nahuel—huapi, man y mae bwlch mynedva i Chili.
Mae finiau Tiriogaeth Rio Negro yn cynwys rhanau o'r avon Colorado mewn manau, ac yn cydio hevyd wrth finiau Tiriogaeth Pampas, tra mae cydiadau eraill ohoni gyda thalaeth Buenos Ayres.
Paith, velly, y rhaid ystyried rhelyw y Diriogaeth eang hon —oddigerth y manau ddynodwyd, y rhai yn ddiau ydynt lanerchau pwysicav y wlad.
Mae y Rio Negro yn avon vawr ysblenydd: a rhedir agerlongau bas arni ar dymorau, hyd i vynu at Roca. Ond dengys y faith vod y Llywodraeth yn adeiladu rheilfordd gyvochrog gyda'r avon, vod anhawsderau ymarverol i wneud devnydd mordwyol ohoni.
TIRIOGAETH NEUQUEN.
Gwlad vynyddig wrth geseiliau yr Andes yw y diriogaeth hon, a'r avon Neuquen yn llivo o'r gogledd-orllewin, i uno gyda'r Limay (o Nahuel-huapi) gerllaw Roca: ac o hyny allan elwir y Rio Negro. Hon oedd hen wlad yr Indiaid—gwlad yr avalau (manzanas): a thrigai miloedd o'r Manzaneros y fordd hono, gan gyniwair i Chili ac hyd Mendoza vel y byddai cyvleusderau. Pan wasgodd Archentina am veddiant o'r wlad, vel rhan o'i thiriogaeth, ymvudodd tair mil neu ragor o'r trigolion i Chili, yn hytrach nag ystyried eu hunain yn Archentiaid.
Y mae gan y Weriniaeth Arianin raglawiaeth gyvlawn yno, vel yn y tiriogaethau eraill yn y man a elwir Chos—malal. Gyda Chili y mae hen gyvathrach y bobl hyn—yn wir hwynthwy yw yr Arawcaniaid, ac ol yr hen genadaethau Jesuitaidd ar eu devion hyd heddyw.