Diwrnod yn Nolgellau/Diweddglo
| ← Cader Idris | Diwrnod yn Nolgellau gan Robert Thomas Williams (Trebor Môn) |
Mynegai |
Fel yna y saif hanes lleoedd a phethau yn nghroniclau Cymru Fu, pan oedd Dolgellau fel ei phreswylwyr yn gwisgo unplygrwydd a symlrwydd Cymreig pobpeth mewn hanes personau a lle yn dwyn teithi plaen a gonest, ac os oedd llai o ddysg a defodaeth eglwysig ar gerdded, meiddiwn ddyweyd nad oedd hanes cymeriad gwlad fymryn îs mewn ystyr gymdeithasol nag ydyw heddyw, er ei bost mewn addoldai, colegau, ysgolion a chyfleusterau lu mewn cyfeiriadau ereill. Medr y pethau a enwyd wella penau dynion, ond rhaid cael yr Athrofa uchod i ddwyn calon dyn i drefn, a gwyn fyd yr ychydig bobl hynny a änt yn effeithiol trwy surgery. gras Duw. Sieryd "adgof uwch anghof" ynom am yr Ymwelydd â Dolgellau cyn i'r un argraphwasg gael y fraint o ddwyn enw y dref na'i Chader o flaen y cyhoedd, cyn i olwyniad trystfawr y gerbydres aflonyddu ar heddwch mynwentawl y gym'dogaeth, nac i newyddion y fro gael eu treiglo ymaith trwy gyfrwng y llythyrdy a'r mellt. Safai'r Gader—hen Arsyllfa Idris—y pryd hwnw mor dalgryf ag heddyw, ac a weithredai ei rhan fel Edna, neu Vesuvius, gan ei dirdyniadau (convulsions), er braw a rhyfeddod i Ddolgellau a'r cylchoedd. Yn mha gyfnod y chwareuai'r mynydd hwn ei gampau tanllyd a rhwysgfawr, nis gwn,—cyn neu wedi oes Idris Gawr, ni sieryd hanes na thraddodiad, gan na welodd un gohebydd yn dda gario'r digwyddiadau i Echo ei oes. Ond erys Cader Idris yn ddigryn y dydd hwn, er fod tònau amser wedi cario holl enwogion y fangre hynod i "ffordd yr holl ddaear." Y mae'r dref yn arddangos llawer o'i hen ddiwyg Cymreig, er cymaint o fyned i fewn ac allan y bu yr holl genhedloedd, a gwena'r Wnion a'r Aran ar bawb a phobpeth, fel arferol, gan awgrymu'n gellweirus nad posibl newid anianawd y Cymro i'w dynu i lawr, rhag niweidio ysbryd a thrâs y cymeriad cenedlaethol, a fu mor hynod yn nodweddu ei gyndadau.
Mor swynol yw Dolgellau, yn nghesail bryniau ban,
Dan wenau cóg a meillion, a thawel, fwynaf fan;
Mae'n sefyll wrth ei Chader, o dan henafol fri,
Tra'r Wnion dêg a'r Aran yn gwenu arni hi.—YR AWDWR.
Yn y blynyddau o'r blaen trafaelid, nid â thrên, eithr â'r stage coach, fel y nodwyd yn barod, ar y dechreu, i'r lleoedd o'r tu allan i Ddolgellau, a rhag i'r ymwelwr feddwl nad ellid cyfeirio corpws, bag and baggage," i'r pwynt deheuol o'r dref, y gellid rhoi hynt a llwybr cerbyd a cheffyl yn y wedd a ganlyn (yn ol teithlyfr Cary, yn 1798):-
| Dolgelle to | M | F | M | F | |
| Llan Eltyd | 1 | 4 | 211 | 3 | |
| At Llan Eltyd on r a TR to Caernarvon on l to Barmouth | |||||
| Llanbedr | 14 | — | 225 | 3 | |
| Llanvair | 1 | 4 | 226 | 7 | |
| Harlech | 1 | — | 227 | 7 | |
INN, DOLGELLE-Golden Lion.
Within 2 miles of Dinas Mouthy on r. is Caerynwch, R. Richards, Esq. About a mile from Dolgelle, on 1. is Hengwrt Hall, G. Vaughan, Esq. About 2 miles on the r. of Dolgelle is Nanney Hall, Sir R. Vaughan. Mae'r seren (*) wrth enw Harlech yn golygu ei bod yn dref farchnad; ond beth am dani'n awr, yr hen ffordd, yn ei threfn a'i thwrw o drafaelio-pobpeth wedi newid, a'r manau oddiamgylch nid adwaenai eu hen breswylwyr," dull y byd hwn yn myned heibio," ydyw y gwirionedd nas gellir ei anwybyddu.
Os cymer yr ymwelydd ddyddordeb mewn "bwrw bach" i geg pysgodyn, wele orsafau cyfoethog i hynny
PELLDER O DDOLGELLAU.
Llanfachraith — 3½
Pont Dolgeflian — 8
Dol-y-gamwedd — 3½
Llyn Creginan — 4
Llyn y Gader — 1½
Llyn y Ceirw — 5
Tal-y-llyn — 8