Drych yr Amseroedd/Cyfieithu yr Ysgrythyrau Sanctaidd i'r iaith Gymraeg
| ← Morgan Llwyd | Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon |
Anwybodaeth a thywyllwch → |
YMOF. A oes eto ddim gwir deilwng o'u coffâu o hanesion yn yr amseroedd tywyll hyny?
SYL. Meddyliwn na byddai yn anfuddiol coffâu ychydig am y gwŷr enwog a fuont yn offerynol i gyfieithu yr Ysgrythyrau sanctaidd i'r iaith Gymraeg.—Y cyntaf a anturiodd at y gwaith canmoladwy a llafurus hwn oedd William Salisbury, o'r Cae du, yn Llansanan, Sir Ddinbych. Cyfieithodd y Testament Newydd, gan mwyaf ei hun, ac argraffwyd ef yn y flwyddyn 1567. Argraffodd hefyd rai llyfrau bychain ereill. Nid oes lle i amheu nad oedd yn wr duwiol, ac ymdrechgar iawn dros achos Duw a llesâd eneidiau anfarwol. Bu y Cymry 21 o flynyddau wedi hyny heb gael y Beibl yn gyflawn: yr hyn o'r diwedd a ddygwyd i ben trwy lafur y Doctor William Morgan, yr hwn oedd y pryd hyny yn ficar yn Llanrhaiadr yn Mochnant. Ganwyd ef yn Ewybr-nant, yn mhlwyf Penmachno, yn Sir Gaernarfon. Dygodd y plwyfolion ryw achwyniad arno at yr esgob. Mae lle i feddwl mai ei lymder yn erbyn eu drwgfoesau hwy a fu yr achos iddynt chwilio allan rywbeth yn ei erbyn. Wedi ymddangos o hono ger bron yr archesgob, wrth iddo ymddiddan â'r Dr. William Morgan, cafodd le i farnu ei fod yn nodedig o hyddysg yn yr ieithoedd gwreiddiol, yn mha rai yr ysgrifenasid yr Ysgrythyrau. Gofynodd yr archesgob iddo, a oedd efe mor hyddysg yn yr iaith Gymraeg ag oedd efe yn yr ieithoedd gwreiddiol. Atebodd yntau, Gobeithio, fy arglwydd esgob, y bernwch fy mod yn fwy cyfarwydd yn iaith fy mam nag mewn un iaith arall. Yna yr esgob, yn lle gwrando ar enllib y plwyfolion, a anogodd y doctor i gyfieithu yr hen Destament (yr hwn yr oedd efe eisoes wedi ei ddechreu,) ac felly daeth argraffiad o'r Bibl allan yn gyflawn yn y flwyddyn 1588. Er mai Doctor Morgan oedd prif awdwr y cyfieithiad hwn, eto yr oedd amryw yn ei gynorthwyo, sef y Doctor W. Hughes, o Sir Gaernarfon, esgob Llanelwy. Cynorthwywr arall, haelionus o thirion iawn, a fu Doctor John Whitgifft, archesgob Caergaint, sef drwy ei gynghorion, ei haelioni, a'i esiampl i ereill i fod yn gynorthwyol yn y gwaith ardderchog hwnw, er mai Sais ydoedd ef ei hun. Hefyd y Doctor Hugh Bellot, yr hwn a wnaed yn esgob Bangor, a fu yn gynorthwyol iawn i ddwyn y gwaith mawr yn mlaen. Y Doctor Gabriel Goodman hefyd sydd yn deilwng o fod mewn coffadwriaeth, am ei gymhorth a'i garedigrwydd yn lletya y Dr. W. Morgan, tra bu yn golygu argraffiad y Bibl, heblaw ei gynorthwyon mewn amryw ffyrdd ereill. Yn nesaf yr enwir y Doctor David Powell, ficar Rhiwabon, yr hwn oedd wr tra dysgedig, yn Gymro rhagorol, a hyddysg iawn yn hanesion ei wlad; nid oes amheuaeth na bu y gŵr enwog hwn yn gynorthwyol iawn i'r gwaith. Cynorthwywr nodedig arall oedd Edmund Prys, archddiacon Meirionydd, yr hwn oedd ysgolhaig mawr a phrydydd enwog. Cyfansoddodd y Salmau ar gân, y rhai sydd mewn derbyniad mawr, ac a arferir yn y rhan fwyaf o eglwysi Cymru hyd heddyw. Ganwyd ef yn y Gerddi bluog, a bu fyw yn y Tyddyn du, gerllaw Maentwrog, yn yr hwn blwyf yr oedd ef yn berson, ac yno y claddwyd ef. Wedi mawr lafur ac ymdrech y gwŷr dysgedig hyn, daeth y Bibl allan, fel y soniwyd, yn y flwyddyn 1588. Diwygiodd y Doctor William Morgan lawer ar gyfieithiad Mr. W. Salisbury o'r Testament Newydd yn y flwyddyn 1567.
Ond yn gymaint ag na argraffwyd nemawr yn ychwaneg o Fiblau y pryd hyny nag un i bob Llan, nid oedd y wlad yn gyffredin yn gwybod fawr am dano, ond yr hyn a glywent ddarllen o hono ar y Sabbath yn yr eglwysydd: a chan nad oedd ond prinder o honynt ar y cyntaf, a llawer o honynt wedi darn ddryīlio, gwelodd rhai gwŷr dysgedig fawr angenrheidrwydd am argraffiad drachefn o'r Bibl sanctaidd, ac hefyd bod eisiau perffeithio a diwygio peth ar gyfieithiad y Dr. Morgan. Felly y Doctor Richard Parry (ar ol hyny esgob Llanelwy,). a gymerodd y gorchwyl pwysfawr mewn llaw: a'r Bibl sanctaidd a argraffwyd yr ail waith yn y flwyddyn 1620. Y cyfieithiad hwn o eiddo y Dr. Parry sydd genym yn arferedig hyd heddyw. Yr oedd yr enwog a'r dysgedig Dr. John Davies, person Mallwyd, yn gynorthwywr defnyddiol i'r Dr. Parry, yn y gwaith llafurus hwn. Dywedir i'r Dr. Davies gael ei ddwyn i fyny gyda'r Dr. Morgan; ac felly cafodd fantais fawr yn ieuangc i fod yn fedrus ymhob dysgeidiaeth, yn enwedig yn iaith ei wlad. Dywed ef ei hun (ac ereill hefyd) ei fod yn cynorthwyo y Dr. Morgan a'r Dr. Parry yn y ddau gyfieithiad uchod o'r Bibl i'r Gymraeg. Dyma y gwyr enwog a fuont mor. ymdrechgar i ddwyn gair Duw i'n gwlad, er's mwy na dau can' mlynedd bellach: ac er y dylem yn benaf roddi y clod i'r Duw mawr, yr hwn a addasodd ac a dueddodd gynifer at waith mor dda, ac a'u cynorthwyodd i fyned trwy orchwyl mor bwysfawr, eto dylai coffadwriaeth y gwŷr clodfawr hyn seinio yn beraidd yn ein gwlad, a'u parchu gan ein cenedl tra b'o haul yn goleuo; gan fod medi mor helaeth o ffrwyth yr hâd a hauwyd mor gynar yn ein gwlad. Gwŷr o Wynedd, sef Gogledd Cymru, oedd pob un o'r cyfieithwyr: yr oeddynt mor ddysgedig yn yr Hebraeg a'r Groeg, fel, o bosibl, nad oes un cyfieithiad yn y byd yn well na'r un Cymraeg; ac er ei fod yn hir cyn dyfod, eto fe'i gwnaed yn dda yn y diwedd.
YMOF. Wele, rhyfedd drugaredd Duw yn gwawrio ar Gymru, wedi hir nos o dywyllwch dudew! Ond gan fod y ddau argraffiad a soniasoch bris mawr, ac hefyd yn lled brinion, pa fodd yr agorwyd y ffordd i'r gwerinos tlodion allu cael y Bibl sanctaidd o fewn cyrhaedd iddynt ei bwrcasu?
SYL. Yn y flwyddyn 1630 daeth trydydd argraffiad o'r Bibl allan, mewn llythyrenau mân, fel y gallai y tlodion ei bwrcasu, yn mhen deng mlynedd ar ol yr ail argraffiad. Y gorchwyl elusengar a daionus hwn a ddygwyd ymlaen ar draul dau wr enwog o hiliogaeth y Cymry, yr rhai oeddynt y pryd hyny yn henuriaid (aldermen) yn ninas Llundain; sef Mr. Rowland Heylen, a Syr Thomas Middleton, o enedigaeth o Gastell y Waun, gerllaw Croesoswallt, Sir yr Amwythig; a rhyw rai ereill yn eu cynorthwyo. Mae Mr. Stephan Hughes, yn ei lythyr o flaen Llyfr y Ficar, yn dywedyd mai Syr T. Middleton, yn anad neb arall, a ddangosodd y drugaredd hon gyntaf i'n gwlad ni, sef i fod mewn traul i argraffu y Bibl yn llyfr bychan er budd cyffredin i'r bobl; er ei fod o'r blaen yn llyfr mawr yn yr eglwysydd. Ebe ef yn mhellach, "Yr wyf fi yn dymuno o'm calon ar Dduw ar i bob bendith ysprydol a thymhorol ddisgyn ar bob un o hiliogaeth Syr T. Middleton, yn Ngwynedd neu un lle arall. Rhodded Duw iddynt fendithion aneirif fel tywod y môr, fel glaswellt y ddaear, ac fel sêr y nefoedd. A bydded i bob un yn Nghymru ag sydd yn caru Duw, ac yn hiraethu am iachawdwriaeth eneidiau anfarwol, gyduno i gyhoeddi o'u calon, Amen, ac Amen, boed felly. O Arglwydd grasol, bendithia eppil Syr Thomas Middleton, a bydded ei enw dros byth yn anrhydeddus." Pan ddaeth yr argraffiad hwnw o'r Bibl allan y canodd y gŵr duwiol hwnw, Mr. Rees Pritchard, ficar Llanymddyfri, anogaethau difrifol i brynu y Bibl, dysgu ei ddarllen, a'i iawn ddefnyddio. Rhan o'i ddwys gynghorion a welir yn y geiriau canlynol:
Mae'r Bibl bach yn awr yn gyson, |
Pob merch tincr gyda'r Saeson, |
YMOF. Gan i'r wawr nefol ddechreu tywynu ar ein cenedl, adroddwch pa fodd у bu arnynt wedi hyn am Fiblau.
SYL. Daeth argraffiad arall allan yn y flwyddyn 1654. Yr oedd llawer o feiau a gwallau yn yr argraffiad hwnw; ac nid yw yn gwbl hysbys pwy a fu yn offerynol i'w ddwyn allan. Tybia rhai mai Mr. Vavasor Powell, a Mr. Walter Cradoc, a'u cyfeillion, a gawsant y fraint o ddyfod a'r gorchwyl i ben. Daeth allan argraffiad o'r Testament Newydd yn y flwyddyn 1647. Bu Mr. Stephan Hughes, a drowyd allan o Eglwys Meidryn, yn Sir Gaerfyrddin, yn ddefnyddiol iawn yn ei oes i daenu yr efengyl ymhlith y Cymry. Cyfieithodd ac argraffodd lawer o lyfrau er budd i'r Cymry tlodion. Llwyddodd hefyd i gaei cynorthwy amryw o foneddigion y wlad i gael argraffiad drachefn o'r Bibl yn y flwyddyn 1678. Yr oedd yn y cyfamser ŵr tra haelionus, a llafurus iawn dros y Cymry, yn byw yn Llundain, sef Mr. Thomas Gouge. Rhoddodd ysgolion rhad mewn llawer o drefydd yn Nghymru, a chyfranodd Feiblau, Testamentau, a llawer o lyfrau ereill i'r tlodion. Nid yn unig yr oedd yn rhanu braidd ei holl feddiannau ei hun, ond hefyd yr oedd yn anog ac yn cymhell llawer ereill i wneuthur lles i'r Cymry. Bu hefyd yn gynorthwy i ddwyn allan yr argraffiad o'r Bibl y soniwyd uchod am dano. Yr oedd Stephan Hughes wedi bwriadu rhoddi argraffiad drachefn o'r Bibl allan, ac wedi parotôi at hyny: ond cafodd ei alw i orphwyso oddiwrth ei lafur cyn cyflawni ei amcan. Ar ol marw S. Hughes, cymerodd David Jones, a droisid allan o Landyssilio, Sir Gaerfyrddin, y gorchwyl llafurus mewn llaw; a thrwy gynorthwy amryw weinidogion, yn benaf o Lundain, daeth argraffiad allan yn y flwyddyn 1690. Wedi hyny daeth argraffiad arall o'r Bibl allan, gan wr cymwynasgar, ac addas i'r gorchwyl, sef Moses Williams, Ficar Dyfynog yn Sir Frycheiniog, yr hwn oedd ysgolhaig da a Chymro rhagorol. Yn y flwyddyn 1718 y daeth yr argraffiad hwn allan, trwy gynorthwy y Gymdeithas anrhydeddus a sefydlwyd (er's mwy na chân' mlynedd) er helaethu gwybodaeth Gristionogol. Y mae y Cymry fel cenedl dan rwymau neillduol i gydnabod daioni a chariad Duw tuag atynt am iddo dueddu a chynal y Gymdeithas enwog hon gynifer o flynyddoedd i anrhegu y Cymry â thros driugain mil o y Fiblau, o'r flwyddyn 1718 hyd y flwyddyn 1769: a pha faint o filoedd ar ol hyny nis gallaf ddywedyd; heblaw llawer o filoedd o lyfrau da ereill a lifodd i'n plith o haelioni y Gymdeithas odidog hon. Ni bu yn mysg y Cymry er pan y maent yn genedì, y filfed ran o Fiblau ag sydd yn awr. Yn y flwyddiyo 1460 yr argraffwyd y llyfr cyntaf erioed yn y deyrnas hon: ac nid oedd cyn hyny un llyfr i'w gael ond mewn ysgrifen-law. Yn y flwyddyn 1803 ffurfiwyd y Gymdeithas odidog hono yn Llundain ag sydd o gymaint bendith i filoedd o ddynolryw, sef Bibl Gymdeithas Frytanaidd a Thramor. Y mae hon a'i chylch yn helaethach na'r Gymdeithas a soniwyd am dani o'r blaen. Mae ei llwyddiant eisoes yn anhraethol fawr, a'i hadenydd yn ymestyn dros ryw ranau o holl barthau y byd. Ei chynorthwywyr ydynt dra lluosog drwy holl Frydain, a llawer o deyrnasoedd ereill; yn gynwysedig o bob gradd a sefyllfa o ddynion: tywysogion, esgobion, ynghyda llawer o eglwyswyr o bob gradd, ac ymneillduwyr o bob enw, goreugwyr penaf y deyrnas, ¡e, y tlodion hefyd, yn ol eu gallu, yn bwrw eu hatlingau yn siriol i'r drysorfa hon. Nid oes yn y Gymdeithas hon ddim cilwg gan wahanol enwau a phleidiau crefyddol y naill tuag at y llall; ond pawb blith draphlith yn cyduno yn siriol, ac â'u holl egni yn defnyddio pob moddion tuag at lwyddiant y gwaith gogoneddus hwn.
YMOF. Rhyfedd diriondeb trugaredd yr Arglwydd tuag atom!! Ond trwy bwy, a pha fodd y dechreuodd y Gymdeithas fendithiol hon?
SYL. Er yr holl filoedd o Fiblau a ddaethai i'n gwlad o bryd i bryd, yr oedd llawer o gannoedd, ïe, filoedd o bersonau unigol, heblaw teuluoedd lawer, drwy'r dalaith, yn hollol amddifad o honynt. Cynhyrfodd hyn dosturi y Parch. Thomas Charles o'r Bala, i ystyried pa fodd i gael Biblau i'r Cymry tlodion: ac wedi' methu llwyddo dros amser, gosododd y peth gerbron ei gyfeillion yn Llundain, a llwyddodd yn ei amcan i gael Biblau i'r Cymry. Ac wrth sefydlu trefn i fyned trwy y gorchwyl, daeth i feddwl rhai o'r cyfeillion, fod cymmaint, a mwy o eisiau Biblau ar filoedd o drueiniaid tywyll paganaidd, trwy amrywiol barthau y byd, nag oedd ar y Cymry. Wrth ystyried hyny, penderfynwyd i bawb oedd yn bresennol, gydymroddi i osod y sylfaen i lawr, drwy gyfranu yn haelionus tuag at ddechreu dwyn ymlaen y gorchwyl bendithfawr hwn. Ac er nad oedd ei ddechreuad ond bychan, megys cwmwl a welwyd yn codi o'r môr fel cledr llaw gwr, eto, efe a daenodd dros yr holl nefoedd. Felly y gwaith tra rhyfedd hwn sydd yn ymledaenu ac yn llwyddo fwy fwy; ac y mae lle i obeithio ac i gadarn hyderu yn wyneb llawer o addewidion mawr iawn a gwerthfawr, Nad yw hi eto ond dechreu gwario; ond y llenwir y ddaear o wybodaeth yr Arglwydd.
YMOF. Y mae yn dda genyf gyfarfod â chwi, fy nghyfaill caredig, i glywed y newyddion diddanus hyn genych: ond a ellwch chwi gofio am ryw rai ereill yn yr amseroedd tywyll gynt a pheth daioni ynddynt tuag at Arglwydd Dduw Israel?
SYL. Yn fuan ar ol marwolaeth y Frenines Ann, pregethodd y Doctor Hoadley, esgob Bangor, o flaen y brenin (Sior, cyntaf) ar freniniaeth Crist. Yn y bregeth dangosodd nad oedd teyrnas Crist o'r byd hwn, ac na wnaeth Crist erioed esgobion yn arglwyddi, ac na roddodd efe iddynt yr awdurdod a honent fod ganddynt; ac wedi hyny ysgrifenodd llyfr i'r un perwyl. Cafodd ei wrthwynebu i'r eithaf gan Doctor Sherlock, ac ereill; ond amddiffynodd y llywodraeth ef fel na wnaed iddo niweid. Yn nechreuad teyrnasian William a Mary, yr oedd yn byw yn y Gesail gyfarch, gerllaw Penmorfa, y Doctor H. Humphreys, esgob Bangor, yr hwn oedd wr mwynaidd, o rodiad hardd, isel a gwael yn ei olwg ei hun. Prawf o'i ostyngeiddrwydd a ymddengys yn ei ymddygiad at hen wr duwiol (yn ol pob argoelion,) sef Owen Griffith o Lanystumdwy, yr hwn oedd brydydd canmoladwy yn ei oes. Pan y dygwyddai i'r hen wr fyned i wrando ar yr esgob, er nad oedd ond tlawd o ran ei sefyllfa, eto parchai yr esgob ef, gan ei yru o'r Llan o'i flaen, a dywedyd wrtho, "Y mae dawn Duw genyt ti, Owen bach; ond nid oes genyf fi ddim ond a gefais am fy arian." Gellir meddwl ei fod yn fwy diduedd na llawer, gan i'r brenin William ei ddewis, yn mysg ereill, i roddi ymgais at wneyd heddwch rhwng Eglwys Loegr a'r Ymneillduwyr, yr hyn beth yr oedd y brenin yn ei fawr ewyllysio.