Drych yr Amseroedd/Mr. Wroth, Mr. Walter Cradoc, Mr. William Erbury

← Ymddiddan Rhwng Ymofyngar a Sylwedydd

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Morgan Llwyd →

YMOF. Yr wyf yn dra diolchgar i chwi, fy nghyfaill caredig. Gan hyny mi achubaf y cyfleusdra i ofyn i chwi beth yw yr hanesion cyntaf sydd genych am ddiwygiad mewn crefydd yn Sir Gaernarfon, a manau ereill yn Ngwynedd?

SYL. Ar ol i'r Arglwydd anfon allan y tri Athraw godidog hyny yn y Deheudir, sef Mr. Wroth, Mr. Walter Cradoc, a Mr. William Erbury (ynghydag ereill hefyd,) y rhai a fuont fel tair seren fore, wedi bir nos o dywyllwch dudew, a'r fagddu o Babyddiaeth, arddelodd Duw eu gweinidogaeth i ddifa y lleni tywyll, mewn gradd fel na allodd y diafol na'i offerynau wneud у y rhwyg i fyny hyd heddyw. Ond ni chyrhaeddodd adsain beraidd eu cenadwri mor belled a Gwynedd, yn enwedig Mr. Wroth a Mr. Erbury. Mae yn wir fod Mr. Cradoc yn Ngwreesam, ond nid oes sicrwydd iddo fod yn Sir Gaernarfon. Clywais fod rhyw ysgrifenydd Seisonig yn rhoddi hanes crefydd ymhlith y Cymry (er na welais i ei waith,) a'r hanes y mae efe yn ei roddi sydd fel hyn; sef ddyfod o dri o wŷr ieuaingc o Rydychain i Sir Gaernarfon, tua'r flwyddyn 1646, neu beth diweddarach. Yr oeddynt oll o Sir Gaernarfon, ond ni chefais enwau ond un o honynt, sef John Williams. Am Mr. Williams, dywedir ei fod yn ddyn neillduol mewn dysgeidiaeth a duwioldeb, ac yn dra diwyd i gynyg efengyl y deyrnas i bechaduriaid. Arddelodd Duw ei lafur er bendith i lawer yn y wlad, a gwnaeth ef yn dad ysprydol i lawer, ie, i'r rhan fwyaf o'r dychweledigion ieuaingc yn y wlad y dyddiau hyny. Gellir meddwl yn lled sicr mai efe yw y gwr a drowyd allan wyl Bartholomeus, 1662, o'r Llan yn Sir Gaernarfon, fel y cawn hanes gan y Dr. Calamy ond nid yw y Doctor yn enwi y Llan y trowyd ef allan o honi. Mae yn debyg mai Llandwrog ydoedd: oblegyd yr oedd hen Wr a fagwyd yn y plwyf hwnw yn cofio clywed gan ei hynafiaid, pan oedd yn fachgen, i wr fod yn pregethu yn y Llan hòno a fyddai yn dyrchafu ei lais fel udgorn, a'u bod yn ei glywed dros chwarter milldir o ffordd. Mae Calamy, yn ei hanes am Sir Ddinbych, yn adrodd am un Ellis Rowlands, o Ruthyn, fel yr oedd yn pregethu yn achlysurol yn Sir Gaernarfon, i'r erlidwyr ei lusgo allan o'r pulpud. lled ddiamheuol mai un o'r ddau dyn a fū, fel meibion y daran, yn aflonyddu y byd yn Llandwrog. Barna ereill, yn ol a glywsant gan rai o'u hynafiaid, mai o Lan a elwir Ynys Cynhaiarn y trowyd Mr. Williams allan, ac iddo briodi etifeddes y Gwynfryn, gerllaw Pwllheli, a darfod i'w mab droi allan yn ddyn meddw afradlon, a threulio ei etifeddiaeth yn llwyr. Ereill a dybiant mai Henry Morris ydoedd priod etifeddes y Gwynfryn. Ond i fyned ymlaen a'r hanes, cafodd Mr. Williams ei gynorthwyo yn y diwygiad boreuol hwn gan Vavasor Powell, a Morgan Llvyd, y rhai a fuont dra bendithiol i lawer drwy eu gweinidogaeth. Byddai Morgan Llwyd yn pregethu yn Mhwllheli ar ddyddiau marchnad, a'i arfer oedd myned trwy y farchnad a'i ddwylaw ar ei gefn, a'i Fibl yn ei law; a byddai y bobl yn cilio o'i flaen, fel pe buasai gerbyd yn carlamu trwy'r heolydd.

YMOF. Pa beth a ddaeth o John Williams ar ol ei droi allan o'r Llan?

SYL. Yr oedd Mr. Williams wedi casglu eglwys cyn y cyfnewidiad yn nechreuad teyrnasiad Charles yr ail; ond pan gafodd ef (gyda lluaws o rai ereill) ei droi allan o'r Llan, cymerodd ei daith i Landain i ochelyd poethder yr erlid, fel y tybir: ond er mor ddychrynllyd oedd y dymhestl, ni allodd aros yn hir oddiwrth ei anwyl gyfeillion, eithr dychwelodd yn ol atynt, fel bugail gofalus a ffyddlon, i wylio drostynt ac i'w cynorthwyo. Cafodd ef a hwythau eu rhan yn helaeth o'r erlidigaeth. Byddai gorfod arnynt yn fynych gadw eu cyfarfodydd yn y nos, rhag cael eu haflonyddu gan yr erlidwyr. Amherchid eu cyrph yn greulon, a llunid aneirif gelwyddau arnynt. Taflwyd rhyw nifer o honynt i garchar, ynghyda chymeryd ymaith eu meddiannau. Ffeiniwyd y Capel helyg, yn mhlwyf Llangybi, ddwywaith, i haner can'punt bob tro, a thalwyd y cyfan gan ychydig o bersonau ag oeddynt yn caru achos eu Harglwydd. Yr oedd yn yr amseroedd hyny wr tra chreulon yn byw yn y Plas newydd, gerllaw Llandwrog, a elwid Hwlcyn Llwyd, ac o ran ei swydd yn ustus heddwch. Anfonodd i ran o'r wlad a elwid Eifionydd (ddeg neu bymtheg milldir o ffordd) i ruthro ar y trueiniaid gwirion, heb un achos, ond eu bod yn addoli Duw; gan eu harwain, fel defaid i'r lladdfa, at balas yr ustus creulon, a'u dodi mewn dalfa o'r bore hyd brydnawn. Dygwyddodd i un o weision yr ustus ddyfod i'w gweled; atolygasant ar hwnw fod mor garedig a myned drostynt at ei feistr, a dangos iddo nad oeddynt hwy yn gwrthod myned i garchar, os oedd y gyfraith yn gofyn hyny; ond nad oedd un gyfraith i'w cadw yno i lewygu o newyn. Bu y gwas mor dirion a gwneyd eu harchiad: ond yn y fan, tra'r oedd y dyn yn dyweyd drostynt, ffromodd yr hen lew creulon yn erchyll, a dechreuodd ymwylltio, amhwyllo, ac ymgynddeiriogi, nes trengodd yn ddisymwth yn farw yn y fan, a chafodd y praidd diniwaid fyned yn rhydd o'r gwarchau, a dychwelyd yn siriol at eu teuluoedd mewn diolchgarwch.

YMOF. Och! ddiwedd echryslon yr adyn truenus. Mae hyn yn dwyn i'm côf y geiriau yn Zec. ii. 8, "A gyffyrddo â chwi sydd yn cyffwrdd â chanwyll ei lygaid ef." Ond ewyllysiwn glywed ychwaneg genych am Mr. Williams a'i gyfeillion, yn yr amser trallodus hwnw.

SYL. Er i lawer wrthgilio yn yr amser erlidigaethns hwnw, eto cafodd amryw gymhorth i sefyll yn ddiysgog dros y gwirionedd, yn wyneb yr holl dymhestloedd: ac am Mr. Williams, parhau yn ffyddlon a diwyd yn ngweinidogaeth y gair a wnaeth ef, nid yn unig mewn amryw barthau yn Sir Gaernarfon, ond hefyd mewn rhai manau o Siroedd Meirionydd, Dinbych, a Fflint. Yr oedd ei athrawiaeth yn ddeffrous ac fel dyferiad diliau mêl, a'i ymarweddiad yn arogli yn beraidd o rym duwioldeb: yr ydoedd yn anwyl ac yn barchus gan bawb ag oedd yn caru Crist a'i achos. Wedi treulio ac ymdreulio fel hyn yn ngwasanaeth yr Arglwydd ynghylch deng mlynedd, clafychodd o'r crŷd tridiau, a gorphenodd ei yrfa mewn tangnefedd, er mawr alar i laweroedd, yn y flwyddyn 1676; neu o 1673 1674, yn ol hanes y Dr. Calamy.

YMOF. Pa fodd yr ymdarawodd y praidd amddifaid ar ol colli eu bugail gofalus a ffyddlon?

SYL. Cawsant eu cynorthwyo yn achlysurol gan amryw weinidogion; yn mysg ereill, gan Henry Maurice, yr hwn a dreuliodd y rhan fwyaf o'i amser yn y weinidogaeth yn bregethwr teithiol trwy holl Gymru. Ar ol hyny dewisasant un Hugh Owen, Bron y clydwr, yn fugail arnynt: a chan mai pregethwr teithiol oedd yntau hefyd, am hyny nis gallai fod yn fynych yn eu plith. Yr oedd un William Rowlands yn byw yn y Maen llwyd, gerllaw Llangybi, yn dra defnyddiol fel cynorthwywr, yn yr amser blinderus hwnw.

YMOF. Clywais, gan hen bobl, am Henry Maurice, ei fod yn dra defnyddiol yn ei ddydd. Adroddwch beth o'i hanes.

SYL. Mab ydoedd ef i Griffith Maurice o Methlem yn Lleyn, Sir Gaernarfon. Dygwyd ef i fyny i'r weinidogaeth yn Rhydychain, a bu yn gurad yn Sir Hereford. Symudodd oddiyno i Stretton, yn Sir yr Amwythig. Talai y lle hwnw iddo 140 punt y flwyddyn. Ymwelodd yr Arglwydd â'r ardal â chlefyd niweidiol, yr hwn a fudodd amryw o'r trigolion i'r beddau; ac yn hyn deffrowyd yntau yn dra dwys yn nghylch ei gyflwr tragywyddol, wrth ystyried ei fod ef ei hun i farw. Anesmwythodd hefyd am iddo gydymffurfio; ond cadwodd ei feddwl dros amser iddo ei hun: yn un peth am ei fod wedi rhedeg i 300 punt o ddyled wrth adgyweirio y persondy; a pheth arall, am ei fod yn ofni na allai ei wraig ddal y tywydd os rhoddai ei le i fyny: ond deallodd ei wraig fod rhyw beth yn ei flino, a phenderfynodd fynu gwybod yr achos o flinder ei feddyliau. Yntau a addefodd wrthi nad allai fod yn dawel yn ei feddyliau os arosai yn hwy yn ei le fel gweinidog: ond ar yr un pryd, fod ei ofal yn fawr am dani hi a'i phlentyn bach, pa fodd y caent eu cynaliaeth rhagllaw. Dymunodd hithau arno wneyd yn ol ei gydwybod; gan sicrhau iddo y gallai hi, yn rhydd, draddodi ei hun a'i phlentyn i ofal rhagluniaeth Duw, i ba un nis gallai anymddiried mewn un modd. Ei hateb iddo a'i cynaliodd ac a'i calonogodd ef yn fawr. Pan bregethodd ei bregeth olaf yno, derbyniodd lythyr oddiwrth Ganghellor yr esgobaeth, yn ei fygwth am iddo ddywedyd rhywbeth yn erbyn llywodraeth yr eglwys. Yntau a anfonodd iddo yn ateb, nad oedd un dyben ganddo yn yr hyn a bregethodd i feio ar neb, na’u hamharchu, ond yn hytrach dystewi ei gydwybod archolledig ei hunan. Rhoddes ei feddiannau bydol yn llwyr o flaen ei ofynwyr: hwythau a'u cymerasant yn gwbl, heb adael iddo ddim; a chan nad oedd hyny yn ddigon i'w boddloni, rhoddasant ef yngharchar yn yr Amwythig. Yn y sefyllfa anghysurus yma cafodd fynych gynorthwy gan rai oedd gwbl anadnabyddus iddo. Gwraig y carchar oedd ar y cyntaf yn annhirion a sarug wrtho; ond cyn hir cafodd ei gwir ddychwelyd trwyddo, fel ceidwad y carchar gynt. O'r diwedd rhai o'i gyfeillion, fel yr oedd yn gweddu, a ymrwymasant i dalu ei ddyled, a rhyddhawyd ef. Wedi hyn arosodd yn yr Amwythig dros ryw faint o amser, ac yna symudodd i Abergafeni. Dewiswyd ef yn fuan yn weinidog i gorph o bobl yn Llanigon a Merthyr. Eithr nid oedd ei wasanaeth i gael ei gyfyngu iddynt hwy yn unig; canys yr oedd ei awyddfryd cymaint fel nad oedd yn foddlon i gaethiwo ei hunan i gylch mor fychan. Treuliodd ei amser i ymdeithio drwy holl Gymru yn ngwasanaeth ei Feistr nefol; a phregethu efengyl Crist mewn manau tywyll oedd ei orchwyl beunyddiol, a bu yn fendithiol i lawer o eneidiau. Cyrchai lluaws mawr i'w wrando mewn amryw fanau.

Dyoddefodd lawer o galedfyd wrth deithio ar bob math o dywydd ar hyd y ffyrdd mynyddig, a bod yn fynych mewn lleoedd anghysurus i letya. Ei arfer, gartref ac oddi cartref, wrth gadw dyledswydd fore a hwyr, fyddai esbonio rhyw ran o'r ysgrythyr; a bu hyny yn fendithiol i lawer. Coffaf un esiampl nodedig o hyny. Cafodd ei alw i ymweled â geneth i wr boneddig anghrefyddol, yr hon oedd yn saith mlwydd oed, i'r dyben o geisio gwneyd lles iddi fel physygwr; ond er na iachawyd hi o'i chloffni, cafodd feddyginiaeth anfeidrol well, sef gras i gofio ei Chreawdwr yn nyddiau ei hieuengctyd, trwy ei nefol addysgiadau ef. Os deallai fod rhyw o rai wahanol ieithoedd yn ei wrando yn pregethu neu yn gweddio, cai pawb fyddai yn bresennol ran o'r addoliad yn ei iaith ei hun, pe buasai ond un, ie, yr iselaf yn y teulu. Gwnaeth ei elynion yn fynych gynllwyn i geisio ei ddal; ond yr Arglwydd a'i cuddiodd yn nghysgod ei law. Un waith, pan oedd newydd ddarfod pregethu, llechodd mewn cell yn y tŷ, ac ni chanfu yr erlidwyr y drws i ddyfod ato. Bryd arall, daeth cwnstabl i mewn i'r ystafell, ac yntau yn pregethu, a gorchymynodd iddo dewi. Efe yn wrol a archodd iddo, yn enw y Duw mawr yr hwn oedd efe yn ei bregethu, na rwystrai mo hono, gan ystyried y byddai raid iddo ateb yn y dydd mawr. Y dyn, ar hyny, a eisteddodd i lawr dan grynu, ac a wrandawodd yn bwyllog hyd ddiwedd y cyfarfod, ac yna aeth ymaith yn llonydd. Ni ddaliwyd ef ond unwaith. Cafodd feichiau, a phan ddaeth ger bron y frawdle, rhyddhawyd ef gan rai boneddigion ag oedd ustusiaid yr heddwch, y rhai hefyd oeddynt gyfeillion a pherthynasau iddo. Odid nad yn Sir Gaernarfon y bu hyny. Pan oedd yn byw yn yr Amwythig, darostyngwyd ef rai gweithiau i iselder mawr; ond cynorthwywyd ef lawer tro megys yn wyrthiol. Unwaith pan oedd mewn gweddi gyda'i deulu yn adrodd ei gyfyngder ger bron Duw, curodd gwr wrth y drws, a rhoddodd iddo ddyrnaid o arian oddiwrth rhyw gyfeillion, heb fynegu pwy oeddynt. Bryd arall, pan oedd yn dra isel arno, daeth yr un gŵr a swm go fawr o arian iddo yr un modd. Ataliwyd oddiwrtho etifeddiaeth ag oedd gyfiawn iawn i'w wraig ei meddiannu, dros ddeng mlynedd, ar gam, yr hon oedd werth 40 punt yn y flwyddyn. Ond er y cwbl, siriol a diwyd oedd hi yn ei sefyllfa isel; ond yn awyddus os byddai bosibl i'r meichiau gael eu rhyddhau; yr hyn trwy ddaioni rhagluniaeth Duw, a'i fendith ar eu diwydrwydd, a gyflawnwyd cyn marw Mr. Maurice. Y deng mlynedd hefyd a ddaethant i ben, i'r tir ddyfod i'w gyfiawn etifeddion, ychydig ar ol ei farwolaeth. Gofynodd rhai o'i gyfeillion yn Sir Gaernarfon iddo unwaith, Pa fodd yr oedd yn byw (canys gwyddent am ei sefyllfa isel). Byw yr wyf, meddai yntau, ar y chweched o Mathew. Gofynasant iddo yn mhen blynyddau drachefn, Pa fodd yr oedd у 6ed o Mathew yn troi allan. O! da iawn (meddai yntau), i Dduw byddo y diolch. Yn ei bregethiad, ei amcan fyddai gosod sylfaen ffordd iachawdwriaeth trwy Grist. Pan goffâi ef Ysgrythyr, ni adawai hi heb ei hegluro a dangos ei hystyr yn oleu. Pan y cynghorid ef gan ei gyfeillion i arbed ei hun, dywedai wrthynt, Fod yn rhaid i wr a segurodd yn y bore ddyblu ei ddiwydrwydd yn y prydnawn. Llafur gormodol a theithiau blinderus, o'r diwedd a dorodd ei rym, ac a'i prysurodd i'w fodd.

Yr oedd ei ymddygiad yn ei glefyd diweddaf yn cyfateb yn gyson i'w ymarweddiad yn ei fywyd. Amlygodd yn dra difrifol ddaioni Duw tuag ato ef a'i deulu. Pan ddywedodd ei wraig wrtho, Fy anwylyd, chwi a gawsoch noswaith flin neithwyr; atebodd yntau, Beth os cefais? cafodd Job lawer o nosweithiau blinion. Pan welodd efe y bobl yn wylo o'i amgylch, eb efe wrth ei wraig. A ydwyt ti yn sylwi ar diriondeb yr Arglwydd tuag atom, ddyeithriaid tlodion, yn cyfodi cynifer o gyfeillion i ni? Cariad Crist, eb efe, sydd yn fawr adfywiad i'm henaid. Bendigedig a fyddo Duw, yr hwn a'm gwnaeth i a thithau yn gyfranogion o'r un gras. Pell oedd oddiwrtho feddwl fod ynddo ddim teilyngdod, ac eto yr oedd yn llawenhau yn nhystiolaeth ei gydwybod. Fo ddywedai am dano ei hun fel hyn, Nid wyf yn ymddiried yn fy ngwaith a'm llafur; ac eto, yr wyf yn llawennau o'u plegyd hefyd. Bu farw yn Gorphenaf 1682, ryw faint dros ddeugain mlwydd oed.