Drych yr Amseroedd/Pregethwyr

← Yr ysgolion dyddiol a'r Ysgol Sul

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Y Gymdeithas Genhadol →

YMOF. Gwir iawn: o'r Arglwydd y daeth hyn, a rhyfedd yw yn ein golwg ni! Wele y mae y canwyllau wedi eu dodi yn nwylaw torf luosog o ieuengctyd Cymru; nid oes eisiau bellach ond i'r tân sanctaidd ddisgyn yn nerthol i galonau miloedd o newydd sydd wedi eu dyrchafu â'r fath ragorol freintiau; ac o gael hyny, byddent fel cynifer o ganwyllau dysglaer yn y canwyllbren aur, yn llewyrchu ger bron dynion, fel y gogonedder ein Tad yr hwn sydd yn y nefoedd. Ni cheisiaf genych yn mhellach, rhag eich atal oddiwrth eich gorchwylion mwy angenrheidiol, ond rhoddi ychydig o hanes y rhai mwyaf enwog a defnyddiol a fu yn llafurio yn ngweinidogaeth yr efengyl. Nid wyf yn ceisio genych roddi dim o hanes y rhai sydd yn fyw o honynt, gan hyderu y gwna rhyw un hyny ar ol iddynt adael y maes; ond y rhai a fu ffyddlawn yn eu dydd, ac a hunasant yn yr Iesu.

SYL. Wrth ystyried fod coffadwriaeth y cyfiawn yn fendigedig; ac er cuddio eu corph yn llwch y bedd, eto rhaid mai annheilwng iawn ydyw claddu eu coffadwriaeth dros byth yn nhir anghof. Gan hyny, yn ol eich dymuniad, rhoddaf ychydig o hanes rhai o'r sêr boreuol, a fachludasant dros derfyngylch amser i'r aneddle lonydd. Fe fydd i mi yn gyntaf, gan hyny, fel y mae yn deilwng, goffâu am y rhai mwyaf adnabyddus yn Ngwynedd, ac a ddaethant i'n gwlad o'r Deheudir, yn wyneb erlidigaethau chwerwon, i bregethu gair y bywyd. Ond er fod ein brodyr yno yn haeddu y blaenoriaeth yn y diwygiad presenol, er hyny ni chaniatu amser i mi yn awr ond braidd eu henwi. Mr. Jenkin Morgans a anturiodd yma gyntaf i gadw ysgol ac i bregethu, a bu ei weinidogaeth yn foddion i ddeffrôi rhai. Yna Mr. Howell Harris a ddaeth fel taran ddychrynllyd, a nerthoedd grymus yn dylyn ei weinidogaeth. Yn ganlynol Mr. Daniel Rowlands a wynebodd yn fore atom megys udgorn arian i beraidd seinio efengyl hedd. Wedi hyny Mr. W. Williams, peraidd ganiedydd Israel, a Mr. Peter Williams a fuont yn enwog a defnyddiol. Mr. Howell Davies addfwyn; arddelodd yr Arglwydd ef yn amlwg yn mysg y Cymry a'r Saeson. Mr. David Jones, o Langan, a fu yma lawer tro yn hyfryd chwareu tannau telyn euraidd yr efengyl, nes y byddai llawer credadyn llwfr yn barod i lamu o lawenydd. Mr. W. Davies, o Gastellnedd, a fu yn was ufudd a ffyddlawn yn eglwys Dduw. Ar y cyntaf nid oedd ei ddawn ond bechan, ond ei gynydd yn y weinidogaeth a fu yn eglur i bawb. John Belcher a lafuriodd yn ddiwyd dalm o amser yn ein mysg. Mr. David Williams oedd dduwinydd da, a gwlithog ei weinidogaeth. Dafydd William Rees oedd wedi ymroddi at waith y weinidogaeth: pressiwyd ef o'r pwlpud yn Ngaerfyrddin; ond yn mhen amser cafodd ei ryddhau, a phregethodd wedi hyny hyd ddiwedd ei oes. Mr. Samson Thomas, o Sir Benfro, a Mr. John Harris, a fuont ffyddlon a diwyd yn ngweinidogaeth y gair tra y parhaodd ei dyddiau. John Evans, Cil y cwm, a berseiniodd hyfryd lais yr efengyl tra y parhaodd ei dymhor byr ar y ddaear. Oni b'ai fod hanes lled gyflawn am Mr. William Llwyd, o Gaio, ni buaswn mor ddystaw am dano; gallaf chwanegu hyn, mai seren oleu a chwmwl gwlithog yn yr eglwys ydoedd. Hefyd Dafydd Morris a deithiodd yn ddiwyd trwy Ogledd a Deheubarth Cymru i gyfranu gair y gwirionedd, gydag arddeliad mawr. Yr oedd ei ddoniau yn dra chyflawn, i athrawiaethu, i argyhoeddi, i geryddu, i hyfforddi mewn cyfiawnder: odid y caed neb yn ein plith wedi ei ddonio mor helaeth ag ef at bob rhan o'r gwaith. Ni chyrhaeddodd oes hir yn y byd. Nid diystyrwch ar neb o'r brodyr ereill a fuont feirw yn y Deheudir, a barodd i mi beidio eu coffâu, ond yr amser a ballai; yr wyf yn hyderu y cymerir fi yn esgusodol am hyn. Bellach i roddi golygiad byr ar siroedd Gwynedd, gan ddechreu ar Sir Drefaldwyn. Jeremiah Williams a ddechreuodd yn fore, ac a fu yn llafurus yn y winllan, ac yn ffyddlon hyd ei ddiwedd. Edward Watkin, wedi hir lafurio yn pregethu yr efengyl, a derfynodd ei ddyddiau yn Nghaergybi. Yr oedd ei ddoniau yn oleu a deallus, a than radd o arddeliad yn gyffredin. William Lewis ac Ellis Edward, er nad oedd eu doniau yn helaeth, eto buont ffyddlon ar ychydig, a gorphenasant eu gyrfa yn dawel. Thomas Meredydd oedd weithiwr ffyddlon yn y winllan, a'i genadwri yn dderbyniol iawn gan bawb o deulu Sïon. A'r hen bererin, Lewis Evans, wedi dyoddef cryn lawer o erlidigaethau, a hwyliodd ei lestr bach rhwng y creigiau nes cyrhaedd yn y diwedd y porthladd dymunol. Terfynaf am y sir yma, ond coffâu am John Pierce, gynt o Sir Gaernarfon, yr hwn a fu ddefnyddiol i ddwyn yn mlaen yr achos goreu; yr oedd ei ddoniau yn fendithiol iawn, yn enwedig yn y cymdeithasau neillduol. Yr oedd ei weinidogaeth gyhoeddus hefyd yn dra derbyniol trwy yr holl eglwysi. O ran ei dymher naturiol nid oedd yn gysurus iddo ei hun nac i ereill chwaith, am ei fod yn ddarostyngedig i'r pruddglwyf. Ond er cael ei lwybr yn ddreiniog, diangodd yn y diwedd i'r orphwysfa lonydd.

Yn nesaf, sir Feirionydd. Ni chyrhaeddodd y diwygiad y dyddiau hyny, na thros hir amser, nemawr o'r wlad hon, ond y Bala a'i chyffiniau. Enynodd y tân sanctaidd yn rymus yn nghalonau rhyw ychydig nifer yn moreu y diwygiad yn y Bala: ac, yn mysg ereill, un Evan Moses oedd yn llewyrchu mewn lle tywyll; yr oedd ei dduwioldeb yn amlwg, ei gynghorion yn fendithiol, ei weddïau yn aml a gafaelgar, a'i zêl yn wresog dros achos Duw. Aeddfedodd fel tywysen lawn yn moreu ei oes i'r cynauaf mawr. Ei frawd, John Moses, nid oedd mor amlwg mewn crefydd, nac fel pregethwr, ag ef; eto mewn barn cariad, nid oes amheuaeth nad oedd efe yn ŵr duwiol. William Evans a fu yn llafurus ac yn ddiwyd i gyhoeddi yr efengyl ar hyd conglau tywyll y wlad, nes yr anhwyluswyd ei iechyd gan y parlys; a chan i hyn amharu ei gof a gwanhau ei synwyrau, bu farw felly megys tan radd o gwmwl. Dafydd Edward, o'r Bala, a lafuriodd yn ddiwyd iawn i ddefnyddio ei ddwy dalent yn ffyddlon; gellir dywedyd am dano yn well nag am lawer, yr hyn a allodd hwn efe a'i gwnaeth. John Ellis, o'r Abermaw; coffawyd am dano yn addas iawn yn y Drysorfa; ac y mae yr englyn a ddodwyd ar gareg ei fedd yn fyr ddarluniad o hono:

Dyn oedd â doniau addas,—a manwl,
Mwynaidd ei gymdeithas:
I Dduw Ion, a'i wiw ddinas,
Ymrôdd o'i wirfodd yn was.

Humphrey Edwards, o'r Bala, oedd hen filwr dewrwych yn myddin yr Arglwydd Iesu: yr oedd ei dŷ a'i galon yn gartrefle i achos Duw hyd ddiwedd ei ddyddiau; yr oedd ei yspryd yn iraidd; ei weddïau yn afaelgar; a chafodd atebiad lawer tro i'w erfyniadau gan Dduw. Huno yn dawel yn awr y mae yr hen bererin duwiol yn mynwent Llanycil, i aros iddo ef a'i gydfrodyr gael eu galw i'r wledd dragywyddol. Robert Jones, o Blas-y-drain, yr ychydig amser y bu ar y maes, a ymdrechodd hardd-deg ymdrech y ffydd; bu lafurus yn ei orchwyl yn anog pechaduriaid i ffoi i'r noddfa. Bu farw ynghanol ei ddyddiau. Am John Evans, o'r Bala, gellir dywedyd: Wele Israeliad yn wir, yn yr hwn nid oes dwyll. Yr oedd efe yn gadarn yn athrawiaeth yr efengyl, yn gyfiawn yn ei fasnach, yn harddwch i'w broffes, ac yn gyfaill calon i achos Duw. Bu farw mewn henaint teg. Cewch ragor o'i hanes yn y Drysorfa newydd.

Thomas Foulks oedd yn bregethwr serchiadol; byddai llawer o golli dagrau dan ei weinidogaeth. Byddai yn rhanu tua chan' punt bob blwyddyn rhwng y tlodion; ac er hyny yr oedd ei gyfoeth yn cynyddu yn feunyddiol; megys y dywed y gŵr doeth, "Rhyw un a wasgar ei dda, ac fe chwanegir iddo: rhyw un arall a arbed fwy nag a weddai, ac a syrth i dlodi; gair ein Duw ni a saif byth." Symudodd i Fachynlleth, ac yno bu farw.

Nid oes genyf, wrth adael Meirionydd, ond coffâu ychydig am y diweddar barchedig Mr. T. Charles, o'r Bala. Yr oedd ei ddwfn dreiddiad i wirioneddau yr efengyl yn eu cysondeb yn dra ardderchog; ei lafur diflino gyda phob rhan o waith yr Arglwydd, ei ymarweddiad duwiol, ei agwedd efengylaidd a thirion, a'i ddefnyddioldeb yn ei oes, yn dra nodedig. Galar trwm i filoedd oedd i'r fath seren oleu fachludo, ïe, i dad mor hawddgar ein gadael, fel cynifer o blant amddifaid, ar ei ol. Gellir dywedyd am dano, "Llawer un a weithiodd yn rymus; ond tydi a ragoraist arnynt oll."^[1] Yn nesaf, Sir Filint. John Owens, o'r Berthen gron, a'i frawd Humphrey Owens, a fuont lafurus, ffyddlawn, a defnyddiol yn eu dydd. Dyoddefasant lawer o groesau yn achos yr efengyl. Bu farw John Owens ar ei daith yn Llangurig, er mawr alar i'w deulu a'i gyfeillion. Eithr Humphrey Owens a fu byw rai blynyddoedd ar ol ei frawd, yn ddiwyd a defnyddiol gyda gwaith yr Arglwydd. Bu ynte farw cyn cyrhaedd henaint. James Bulkley, o Gaerwys, er nad oedd ei ddoniau yn helaeth, eto gwnaeth a allai dros achos yr efengyl. Robert Roberts, o'r Wyddgrug, a fu yn ymdrechgar yn ol ei ddawn i anog ei gyd-bechaduriaid i ffoi rhag y llid a fydd. Robert Price, o Blas Winter, er nad oedd ei wybodaeth na'i ddoniau yn helaeth yn mhethau yr efengyl, eto bu yn ymdrechgar a siriol gydag achos Duw hyd angeu. John Richards oedd ŵr o'r Deheudir; bu dros amser yn olygwr ar ysgolion Mrs. Bevan, ac yn pregethu yn achlysurol. Bu farw yn Rhuddlan.

Golygaf bellach ychydig ar amryw lefarwyr Sir Ddinbych, y rhai sydd wedi gadaw y maes, a diosg eu harfau. David Jones, o Adwy y clawdd, oedd wedi ei gymhwyso gan yr Arglwydd i waith y weinidogaeth; yr oedd ei ddoniau yn eglur a gwlithog, ei yspryd yn wrol a'i dymherau yn addfwyn, ac yn addas i wynebu pob math o wrandawyr: bu farw yn yr Wyddgrug. Robert Llwyd a fu yn golofn ddefnyddiol yn Nyffryn Clwyd; er ei fod yn alluog yn y byd, braidd y caid neb mwy gostyngedig a hunanymwadol nag efe; ni byddai yn teithio llawer, ond bod yn ddiwyd a llafurus yn ei ardal. John Jones, o Lansannan, a fu yn ymdrechgar yn y winllan; ond ni allodd wneuthur llawer gan ei afiechyd; diangodd adref yn nghanol ei ddyddiau, o afael ei holl ofidiau. Edward Parry, o Lansannan, a gychwynodd yn foreu tua thir y bywyd, ac a deithiodd yn siriol nes cael ei ddwyn i mewn i lawenydd ei Arglwydd. Agorodd ei ddrws a'i galon i'r efengyl, bu yn lleteugar i weinidogion y gair dros faith amser; ac ni ddiffygiodd, yn ol y dawn a dderbyniodd, i fod yn gynorthwy i'r gwaith, bob rhan o hono. Soniais o'r blaen am John Richards o Fryniog, am hyny nid ymhelaethaf yn bresennol. John Thomas, gynt o Langwnlle, a wladychodd yn Sir Ddinbych yn niwedd ei oes. Yr oedd ef yn gadarn ac yn oleu yn athrawiaeth yr efengyl, a bu yn ddiwyd ac yn wrol faith amser yn y winllan: lled boethlyd oedd ei dymher weithiau; ond pwy sydd berffaith? Bu farw mawn gwth o oedran. Robert Evans, o Lanrwst; blodeuyn hardd yn ei ardal ydoedd ef, siriol a chyfeillgar, eglur a gwlithog ei ddoniau; cafodd ei alw yn ieuangc i gyhoeddi yr efengyl. Goddiweddodd angeu ef yn ddisymwth trwy gwympo o ben cerbyd wrth ddychwelyd o Lundain, er braw a galar i lawer. Ond os bydd rhai yn meddwl yn gyfyng am ei gyflwr yn wyneb y tro dychrynllyd hwn, cofied y cyfryw mai yr un ddamwain sydd i bawb. John Williams, o Henllan, bu raid iddo ef yn fuan ddiosg ei arfau i ymddangos yn y llŷs uchaf. Ar ei daith bu farw yn Aberffraw. John Davies, o Henllan, a ddechreuodd bregethu yn ei ardal, symudodd i Liverpool, ond ni bu yn gysurus nac mor ddefnyddiol yno a'r dysgwyliad. Bu farw yn nghanol ei ddyddiau. Gŵr yn ymdaith o'i le ei hun sydd debyg i aderyn yn cilio o'i nyth. Yn olaf, John Jones, o Lansantffraid; bu rhyw dalm o amser yn athrofa Lady Huntingdon. Ni bu yn weinidog i un eglwys neillduol, eithr ymroddodd i bregethu yn deithiol hyd y gallai gan afiechyd; ond ni bu yn bir heb orphen ei yrfa. Yr oedd ei dymher yn serchiadol, a'i ddoniau yn addas a defnyddiol.

Ychydig yn mhellach am yr offerynau a fu yn ffyddlon i gyhoeddi yr efengyl yn Ynys Fôn. Y cyntaf oedd Richard Thomas, yr hwn o achos ei afreolaeth a redodd i ddyled; ffodd i'r Deheudir, a bu yno nes enill digon i gyflawni â'i ofynwyr. Dygwyddodd iddo, yn y cyfamser, fyned i wrando pregeth; arddelodd yr Arglwydd y gair er ei wir droadigaeth; dychwelodd i Fôn, a thalodd ei ddyled, a dechreuodd gynghori ei gymydogion yn achos eu heneidiau. Wrth weled ei onestrwydd a'r arwyddion amlwg o wir gyfnewidiad yn ei fuchedd, tynerodd hyny feddyliau yr ardal i wrando arno yn ddiragfarn; bu yn fendithiol i lawer. Hugh Griffith, o Landdaniel, a ddaliwyd yn Lleyn i'w anfon yn sawdwr; ond diangodd o'u gafael i Fôn; glynodd wrth y gorchwyl o gynghori ei gyd-bechaduriaid tra fu byw: ond nid oedd mor dderbyniol gan rai oherwydd fod ei dymherau naturiol yn lled boethlyd. Nid oes neb yn amberffaith tu yma i'r bedd. Richard Jones, o Niwbwrch, a fu yn wresog yn ei gychwyniad, a chafodd ran o'r weinidogaeth; ond gwaelu a wnaeth yn ei hen ddyddiau, er hyny ni lwyr adawodd grefydd. William Roberts, o Amlwch, a fu yn was ufudd i'r eglwys yn ol ei ddawn, yn gariadus a derbyniol gan ei frodyr trwy yr holl eglwysi. Owen Thomas yn nyddiau ei ieuengctyd oedd nodedig am bob oferedd a direidi; cafodd ddwys argyhoeddiad; ac os oedd efe o'r blaen yn amlwg mewn annuwioldeb, rhagorodd wedi hyny ar lawer mewn duwioldeb. Galwyd ef, a rhyw nifer oedd yn caru crefydd, o flaen eu meistr tir i Blas Lleugwy, lle yr oedd amryw o eglwyswyr wedi dyfod ynghyd: a'r cwestiwn a ofynwyd iddynt oedd, pa un a wnaent ai gadael crefydd ai colli eu trigfanau; ond cyd-atebasant eu bod yn barnu fod dirmyg Crist yn fwy golud na thrysorau yr Aipht. Yr oedd un o honynt yn bur dlawd; methodd hwnw ymatal, ond llefodd allan: "Yn wir y mae Duw yn anfeidrol dda i mi, gogoniant byth, diolch iddo;" a dechreuodd lamu yn ei glocsiau yn nghanol eu parlwr boneddigaidd, fel y cloff yn mhorth y deml gynt. Synodd y boneddigion yn fawr ar yr olwg; ond eu troi allan o'u lleoedd a gafodd pob un o honynt. Am Owen Thomas, bu yn ddefnyddiol iawn, yn enwedig yn nechreu y diwygiad: cafodd ddoniau addas i'r amseroedd tywyll hyny; yr oedd ei genadwri mor agos at eu deall, ac yn darlunio eu harferion llygredig mor eglur, pan na wyddent ddim y pryd hyny am na deddf nac efengyl. Evan Griffith, o'r Chwaen hen, oedd a'i ymddygiad yn addas i'r efengyl, yn llafurus a siriol yn ngwaith yr Arglwydd: ond ni ddiangodd yn gwbl oddiwrth yr amryfusedd oedd yn y wlad yn ei ddyddiau ef. William Evans, o'r Aberffraw, dros ei dymhor byr a fu ddiwyd ac egnïol yn ol y ddawn a dderbyniodd, yn ngwaith ei feistr; ac ni bu ei lafur yn ofer yn yr Arglwydd. Michael Thomas, Garnen, oedd o dymher fywiog a charuaidd. Pan ymosododd at waith y weinidogaeth, dyryswyd ef yn fuan i gryn raddau gan y daliadau gwyrgam oedd yn y wlad y dyddiau hyny; ond adferwyd ef yn gyfangwbl oddiwrthynt, a bu o hyny allan, tra cynaliwyd ei iechyd, yn ddiwyd a ffyddlon; gorphenodd ei daith yn nghanol ei ddyddiau. Terfynaf am Sir Fôn, ond crybwyll gair am John Jones, o Fodynolwyn. Daeth o Sir Aberteifi i Sir Gaernarfon i gadw ysgol, lle y dechreuodd bregethu yr efengyl yn fywiog; symudodd i Fôn, ac yno y treuliodd weddill ei ddyddiau yn wrol ac yn ddefnyddiol, heb ddiffygio yn y gwaith mwyaf gogoneddus: teithiodd trwy Gymru amryw weithiau, nes methodd gan henaint: gorphenodd ei yrfa er enill iddo ei hun, ond colled i ereill: mae ei le heb ei gwbl lenwi eto yn y wlad, yn enwedig yn y cyfarfodydd misol. Yn ddiweddaf Edward Jones, yn ddiweddar o Langefni; yr oedd ef yn ŵr duwiol a dichlynaidd, cyfarwydd iawn yn yr ysgrythyrau; bu yn ffyddlon ar ychydig, gosodwyd ef ar lawer.

Bellach, am Sir Gaernarfon. Pedwar o bregethwyr y wlad yma a orphenasent eu gyrfa cyn i mi eu gweled na'u clywed erioed. Robert Ellis, o'r Cwm glas, Llanberis; y mae ei hanes yn gwbl ddyeithr i mi. Evan Dafydd, Hafod y rhyg, oedd ŵr amlwg iawn mewn crefydd. Wedi cael ei ddeffroi am ei gyflwr, pan y cai ychydig o'i gymydogion ynghyd, darllenai y Bibl a llyfrau da, ereill iddynt, gan eu cynghori yn ddwys ddifrifol i ffoi i'r wir noddfa rhag y llid a fydd. Llawer taith a roddes ef o gerllaw Caernarfon i Leyn i wrando pregeth neu ddwy: Dylai hyn fod yn argyhoeddiad i lawer, na wrandawant ond un bregeth ar y Sabbath, er eu cael yn eu hymyl. Am Morgan Griffith, soniais o'r blaen am dano y modd y pressiwyd ef, ac fel y bu arno yn ngharchar Conwy, &c. Evan Roberts oedd y pedwerydd; gwnaeth yntau a allai o blaid teyrnas Crist. Aeddfedodd yn gynar i orphwys oddiwrth ei lafur. Yn Lleyn yr oedd ei preswylfa. Siarl Marc oedd un a ddihunwyd yn more ei ddyddiau; yr oedd yn ŵr o synwyrau cryfion, ac yn gadarn yn y wir athrawiaeth, a'i ddoniau yn eglur i draddodi ei genadwri; yr oedd yn barchus yn ei ardal, yn dderbyniol gan yr eglwysi, a'i rodiad yn addas i'r efengyl, ac yn ddeffrous, yn enwedig yn ei ddyddiau olaf.

Robert Williams, gynt o Drewen, er nad oedd ond gwaelaidd o ran ei iechyd, eto ni bu na segur na diffrwyth i alw pechaduriaid at Grist: yr oedd ei agwedd sobr, ei symlrwydd, a'i larieidd-dra yn brawf amlwg o'i dduwioldeb.

Griffith Prichard, a Charles Prichard, a fuont ill dau yn fendith i lawer, er nad oedd eu doniau na'u gwybodaeth mor ardderchog a rhai o'r brodyr, eto cawsant gymhorth i ddefnyddio eu talentau bychain yn ddiwyd ac yn ddefnyddiol hyd ddiwedd eu hoes.

John Hughes, er nad oedd ond isel yn y byd, eto yr oedd ei symlrwydd yn rhagori ar lawer helaethach 'eu doniau: ac os na chafodd ond megys un dalent, ni chuddiodd hòno yn y ddaear, ond defnyddiodd hi yn ffyddlon dros ei frenin.

John Jones, o Benrhyn, a ddaeth i'r winllan yn foreu, ac a fu yno hyd yr hwyr; cafodd fwy o ddoniau na llawer o'i gyfoedion, ac ni bu na segur na diffrwyth yn yr ymarferiad o honynt: ond yn amser yr ymraniad gofidus, a soniwyd o'r blaen am dano, gwyrodd yn fawr ei zēt at deulu Mr. Harris; daeth yn ol drachefn, ond yn lled wywedig; cafodd radd amlwg o adferiad eilwaith; ond er y cyfan, gwyrodd yn ormodol at y wag-broffes a fu yn y Rhos ddu, am ba un y crywyllwyd o'r blaen, ac ni chafwyd lle i gredu iddo hyd ei fedd enill y tir a gollodd. Bu farw gerllaw Pwllheli yn gyflawn o ddyddiau. Na thybied neb fy mod yn barnu yn galed am ei gyflwr wrth adrodd fel hyn; ac ni soniaswn am ei wendidau, ond er rhybudd i ereill, na byddo iddynt gymeryd eu cylcharwain â phob awel dysgeidiaeth, ond aros yn y man y galwodd Duw ar eu hol.

Richard Jones, o Lanengan, oedd addfwyn ei dymher: dechreuodd lefaru ychydig yn gyhoedd, cafodd ei symud i fyd yr ysprydoedd cyn cael ond ychydig brawf o hono. Hugh Thomas, am ba un y soniais eisoes, fel y cuddiwyd ef yn amser erlid, rhag ei bressio. Gellir dywedyd am dano, er na chyfranwyd iddo ond gradd fechan o wybodaeth a doniau i lefaru yn gyhoeddus: eto yr oedd ei gydwybod yn dyner, a'i holl galon yn erbyn pechod, ac yn ddoniol â gafaelgar mewn gweddi.

Richard Dafydd, er nad oedd ond anfedrus yn ei ddysg a'i ddoniau cyffredin yn llefaru, er hyny, rai amserau, byddai yn cael cymhorth ac arddeliad tu hwnt i bob dysgwyliad: diau i'w weinidogaeth fod yn fendith i lawer. William Daniel a lanwodd y lle a roddwyd iddo gan yr Arglwydd yn ffyddlon; teithiau Sabbothol oedd ei gylch yn gyffredin; yr oedd yn dawel a diolchgar am y lle lleiaf yn eglwys Dduw: tynodd ei gwys i ben yn ddiddig, trwy dònau o afiechyd, hyd nes y galwyd ef adref.

Soniwyd o'r blaen am John Griffith (gelwid ef yn gyffredin, John Griffith Ellis,) gellir dywedyd na chynysgaeddwyd neb yn Ngwynedd, yn more y diwygiad, a'r fath gyflawnder o ddoniau goleu, iraidd a gwlithog, ag efe; yr oedd y Gogledd a'r Deheudir yn sychedu am ei weinidogaeth, a pha ryfedd, canys byddai effeithiau grymus a thoddedig yn dylyn ei genadwri. Trueni gresynus i'r ddraig â'i chynffon dynu y fath seren oleu dan orchudd gwrthgiliad, faith flynyddau. Ond rhyfedd ras, ac anghyfnewidiol gariad, a'i cofiodd yn ei isel radd. Adferwyd ef dalm o amser cyn diwedd ei daith.

Edward Roberts, gerllaw Pwllheli, oedd a'i rodiad yn ddiargyhoedd, er nad yn enwog o ran ei ddysg a'i ddoniau, eto bu yn ufudd a ffyddlon dros yr Arglwydd i wneuthur yr hyn a allai. Robert Owen, o'r Tŷ gwyn, oedd gynorthwyol i achos yr Arglwydd, yn ol y doniau bychain a dderbyniodd, tra fu byw. Thomas Ellis, o'r Hafod, a ddefnyddiodd ei dalentau bychain yn ddiwyd yn ei ardal; gellir dywedyd na lanwodd neb ei le yn gwbl yn y parthau hyny hyd heddyw.

Robert Owen, gynt o Fryn y gadfa, oedd yn rhagori ar lawer o broffeswyr mewn symlrwydd duwiol; ei ymddiddanion yn gyffredin a fyddai am bethau buddiol. Gwyrodd yntau yn yr ymraniad i gryn raddau at deulu Mr. Harris, ond cliriwyd ef oddiwrth hyny amser maith cyn ei farw. Lled gymysglyd oedd ei olygiadau ar rai o destynau y Beibl; ond nid dim yn niweidiol i'r athrawiaeth sydd yn ol duwioldeb. Richard Hughes, o Fryn engan, a fu yn dra llafurus trwy Ogledd a Deubarth Cymru i gyhoeddi gair y bywyd; er nad oedd ei ddoniau yn helaeth, eto yr oedd calondid a gwroldeb neillduol yn ei feddyliau gyda'r gwaith yn ddiddiffygio: byddai ar amserau yn cael oedfaon anghyffredin. Bu farw yn nghanol ei ddyddiau. William Dafydd, o Lanllyfni, a dreuliodd ei yrfa grefyddol yn dra chyfeillgar a siriol yn mysg ei frodyr; teithiodd hyd y gallodd ar hyd y gwledydd i bregethu yr efengyl: yr oedd ei ymddygiad yn synwyrol ac addas, yr hyn oedd yn tueddu yn gyffredin i'w garu a'i fawr barchu. Amharwyd ei iechyd gan radd o'r parlys, a bu flynyddau cyn ei farw heb allu symud cam o'i unfan. Ond diangodd o'i holl ofidiau.

Robert Roberts, o Glynog, oedd seren oleu yn ei dymhor byr. Ni ymddangosodd neb yn Sir Gaernarfon o'i fath yn yr oes bresenol; yr oedd ei dreiddiad i ddirgelion yr efengyl, ei ddoniau cyflawn, ei zêl wresog yn traddodi ei genadwri, pereidd-dra ei lais, yn nghyda'i gyfeillach addfwyn a siriol, yn ei ardderchogi nid yn unig i fod yn addurn i'w broffes, ond hefyd i fod yn weinidog cymhwys y Testament Newydd. Galar trwm a cholled ddirfawr oedd i'r fath lusern lewyrchus ddiffoddi yn nghanol nos mor dywyll. Cerydd gofidus arnom oedd cymeryd ymaith oddiwrthym ganwyll o'r canwyllbren aur, oedd yn cyneu mor ddysglaer. Gofidiwyd ef yn dost dros amryw o flynyddau gan ddolur y gareg, ond dyoddefodd ei gystudd yn amyneddgar. Bu farw yn ddeugain mlwydd oed, wedi bod yn y weinidogaeth bymtheng mlynedd.

Robert roes aml rybydd,—wiw lewyrch,
I lawer o wledydd:
Galar o un bwygilydd,
A thrallod ddarfod ei ddydd.

Robert Owen, o Dderwen uchaf, oedd yn ŵr ieuangc prydferth, wedi ei egwyddori yn fanwl yn y wir athrawiaeth: treuliodd enyd o'i amser yn athraw ysgol: yr oedd ei ddoniau i bregethu yn eglur ac ysgrythyrol. Bu farw yn mlodau ei ddyddiau o'r darfodedigaeth.

Richard Williams, o Gaernarfon, ni chafodd ond braidd ymddangos i weinidogaethu yn gyhoeddus, na chymerwyd ef oddiwrthym i ffordd yr holl ddaear. Treuliodd ei yrfa grefyddol yn syml a diargyhoedd.

Thomas Evans, o'r Waun fawr, oedd o dymher addfwyn a chyfeillgar, gonest a diddichell; yr oedd ei ddoniau i bregethu yn eglur a dealladwy, ac yn addas iawn i lawer o wrandawyr anwybodus y dyddiau hyny a fyddent yn arferol o'i wrandaw. Yr oedd ei gynydd mewn doniau a defnyddioldeb yn amlwg fel yr oedd yn aeddfedu i ogoniant. Gadawodd dystiolaeth eglur ar ei ol yn niwedd ei ddyddiau, ei bod yn dawel rhyngddo a Duw mewn Cyfryngwr. Bu farw o'r darfodedigaeth cyn cyrhaedd henaint. Evan Evans, ei fab, a addurnwyd yn ieuangc iawn â doniau ystwyth, goleu, a serchiadol. Tybiodd llawer y byddai yn ddefnyddiol fel lamp yn yr eglwys hir amser; ond cafodd pawb eu siomi: torwyd ef i lawr pan oedd ei lewyrch yn fwyaf dysglaer. Symudodd yn agos i Lanidloes i geisio meddyginiaethu rhyw afiechyd oedd arno; ond yn lle gwellhad, angeu a'i cludodd i'w garchar tywyll hyd fore mawr yr adgyfodiad.

Thomas Griffith (tad y godidog fardd, Dafydd Thomas,) oedd ŵr o gydeddfau cryfion, craff ei olwg ar y wir athrawiaeth. Byddai yn arfer cynghori ei gyd-bechaduriaid yn achlysurol i gilio oddiwrth ddrygioni, ac i ffoi i'r wir noddfa. John Williams, Llandegai, a fu yn ddefnyddiol iawn hir flynyddoedd, yn cynal gair y, bywyd heb ddiffygio, yn wyneb llawer o ddigalondid. Bu dros amser maith yn derbyn pregethwyr i'w dŷ heb gynorthwy neb. Yr oedd yn llenwi lle mawr yn ei ardal, yn enwedig yn yr eglwys; bu farw yn nghanol ei ddyddiau, er galar a cholled i lawer, ac ni lanwyd ei le yn gwbl gan neb hyd yma.

Griffith Thomas, o Dremadoc, a alwyd i'r winllan yn ieuangc; preswyliodd yn Llundain amryw flynyddau; yno y dechreuodd bregethu. Amharwyd ei iechyd; daeth i'w wlad, a threuliodd weddill ei ddyddiau yn ddiwyd a ffyddlon yn ngwaith yr Arglwydd nes ei aeddfedu i'r wlad lle na ddywed y preswylydd, Claf ydwyf.

YMOF. Yr wyf yn rhwymedig iawn i chwi, fy nghyfaill caredig, am gyfodi, megys o fedd anghof, goffadwriaeth am gynifer o'r hen bererinion, pa rai a ddygasant bwys y dydd a'r gwrês. A oes neb eto heb i chwi grybwyll am danynt, ag y byddai yn annheilwng gollwng eu coffadwriaeth i dir anghof?

SYL. Gwnaethoch yn dda gofio. Daeth un John Morgans, o'r Deheudir, yn gurad i Lanberis; byddai cryn lawer yn cyrchu i wrando arno: ac er nad oedd ei wybodaeth na'i ddoniau yn ardderchog, eto gellir barnu fod 'ei amcan am ddyrchafu Crist, ac achub pechaduriaid. Ymddangosodd yn fwy amlwg gyda chrefydd yn ei hen ddyddiau. Mae yn debyg y cafwyd ynddo beth daioni tuag at Arglwydd Dduw Israel. Yr oedd yn ficar yn Nghlynog, un gŵr eglwysig tra enwog, y Parchedig Richard Nanney, o ymarweddiad hynaws a thirion. Cyfrifid ef, fel pregethwr, yn rhagori ar y rhan fwyaf o'i frodyr urddasol: nid oedd gofalon bydol yn cael nemawr o le ar ei feddyliau; oblegyd nid adwaenai ei anifeiliaid ei hun, ond yr un a fyddai efe yn ei farchogaeth. Ond O! er mor foesol a phrydferth oedd ei ymddygiad yn ystod ei fywyd, eto nid oedd pelydr yr efengyl, na'r anadl oddiwrth y pedwar gwynt yn effeithioli ei weinidogaeth i gyrhaedd calonau ei wrandawyr yr holl amser hyn: ond yn niwedd ei ddyddiau, cododd goleuni yn yr hwyr, daeth arddeliad amlwg ar ei weinidogaeth; a bu fel dyferiad diliau mêl i lawer o eneidiau trallodedig. Ymgasglai lluaws mawr o amryw blwyfydd i wrando arno nes y byddai eglwys fawr Clynog bron yn haner llawn: byddai raid ei gynorthwyo i'r pwlpud rai gweithiau o achos ei henaint a'i lesgedd. Ar ol pregethu eisteddai i lawr yn y pwlpud i aros i'r gynulleidfa ganu Salm neu hymn, a byddai yn fynych dywalltiadau o orfoledd yr iachawdwriaeth yn gorlenwi calonau llawer o'r gwrandawyr nes y byddai y deml fawr yn adseinio yn beraidd o haleluiah i Dduw a'r Oen. Bu farw y gŵr parchedig hwn yn hen ac yn gyflawn o ddyddiau, dros 80 mlwydd oed.

Nodiadau

1. Ar ol coffâu am hen bererinion Sir Feirionydd, cawsom y newydd galarus am farwolaeth y Cadben William Williams, o Gaerlleon (gynt o'r Abermaw,) yr hwn ar ei fordaith o Milford i Liverpool, a daflwyd gan dymhestl fawr yn nhywyllwch y nos i greigle arswydus, rhwng Aberdaron a'r Rhiw, yn Sir Gaernarfon: pan y gwelsant eu hunain megys yn safn angeu, anturio a wnaethant i'r bâd, i ddysgwyl achub eu bywydau; ond trôdd hwnw yn ebrwydd gan nerth y tònau, a boddodd y cadben a'i fab, a phawb ereill oedd yn y llestr, ond un morwr ieuangc o Gaergybi a achubwyd trwy gynorthwy trigolion yr ardal, y rhai sydd yn haeddu parch am eu hymddygiadau gonest a charuaidd yn y tro. Yr oedd y Mate, sef yr Is-lywydd, yn ddyn amlwg mewn crefydd a duwioldeb; dygwyd ef i Gaernarfon i'w gladdu gyda'i deulu. Deuwyd â'r Cadben Williams hefyd a'i fab i Bwllheli i'w claddu. Pregethodd y Parchedig Michael Roberts, o flaen cychwyn y cyrph, i dorf luosog o wrandawyr, ac yn eu mysg nifer fawr o forwyr. trefnwyd y claddedigaeth fel y canlyn, sef i'r hen forwyr gario y cadben, ac i'r morwyr ieuaingc gario y mab. Yr oedd eu claddedigaeth yn weddaidd ac yn barchus: nid oes braidd neb yn cofio gweled cymaint o wylo yn mynwent Denso a'r diwrnod hwnw. Wrth ddiweddu yr hanes am dano, cymerwch yr hyn a ganlyn yn mhellach. Yr oedd yn ei ienengctyd yn byw yn ol helynt y byd hwn, yn anystyriol a chellweirus, ac yn yfed i ormodedd: ond o ran ei dymher naturiol yn siriol ac yn gariadus gan ei gyfeillion. Cafodd ddwys argyhoeddiad pan yr oedd tua thair ar ddeg ar hugain oed; ac os oedd efe o'r blaen yn amlwg yn ei ffyrdd pechadurus, gellir dywedyd am dano ar ol hyny fel y dywed yr Apostol, "lle yr amlhaodd pechod, y rhagor amlhaodd gras". Nid hir y bu wedi cael ei oleuo a'i ddeffroi am ei gyflwr truenus a cholledig, a phrofi cymod a heddwch Duw yn ei gydwybod trwy ffydd yn Iawn y Cyfryngwr, heb deimlo gymhelliadau difrifol ar ei feddyliau i anog a pherswadio ei gyd-bechaduriaid (yn enwedig morwyr,) i ffoi i'r wir noddfa, allan o gyrhaedd melldithion y ddeddf, a'r digofaint sydd ar ddyfod. Byddai nid yn unig yn pregethu braidd yn mhob porthladd lle yr elai, eithr hefyd ar ei long, ac yn mhob man y caffai gyfleusdra. Cyflwr ei frodyr, y morwyr, oedd yn gwasgu fwyaf ar ei feddyliau: byddai yn eu hargyhoeddi hwy yn onest, yn llym, ac yn ddidderbyn wyneb; eto byddai ei sirioldeb a'i addfwynder tuag atynt yn peri iddynt ei garu a i fawr barchu, a deuent yn lluoedd i wrando arno pa le bynag y caent cyfleusdra i'w glywed. Mae lle i fawr ofni y bydd yn ddychryn ofnadwy yn y farn a ddaw i wrandawyr yr efengyl, a fyddant wedi y cwbl yn ol, orfod sefyll yn wyneb y tystion a fu mor daer dros Dduw yn eu rhybuddio: pa faint mwy yn ngwyddfod y Barnwr ar ei orsedd! Am weinidogaeth yr hen gadben, nid oedd ei ddull a'i lwybr yn pregethu wedi ei addurno â chymaint o ddoethineb y cnawd, a godidogrwydd ymadrodd; er hyny byddai yn traddodi ei genadwri mewn modd eglur, ac agos at ddeall ei wrandawyr: ac er nad oedd ond megys corn hwrdd yn ngolwg amryw, eto gan ei fod wrth enau yr Offeiriad nefol arddelwyd ef i dynu i lawr ryw ddarnau o gaerau annuwioldeb: diau i lawer gael bendith trwy ei weinidogaeth. Adroddwyd, gan y dyn a achubwyd, ei fod ef a'i gyfaili, y Mate, yn gweddïo ac yn canmawl Duw yn y llong ychydig amser cyn eu trosglwyddo i'r trigfanau nefol: aeth y ddau i'r bâd dan ysgwyd dwylaw yn siriol. Dygwyddodd y ddamwain ryfedd hon, Rhagfyr 16, 1819. Ei oedran oedd 63.